ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
755
AL-ADAB AL-MUFRAD ASARIDA AXLOQIY VA MA‘NAVIY QARASHLAR
Musurmonova Dilso‘z
O‘ralova Mohidil
Samarqand davlat universiteti Kattaqo'rg'on filiali
Aniq va tabiiy fanlar fakulteti Ijtimoiy ish yo'nalishi
3-bosqich 21_16-guruh talabalari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10183531
Annotatsiya.
Ushbu maqolada
Imom Buxoriy tomonidan tuzilgan “Al-Adab al-Mufrad”
nomli islomiy kitob bo‘lib, axloqiy va ma’naviy ta’limotlarga qaratilgan. Ushbu maqola inson
xarakterini shakllantirish va ularning ma'naviyatini yuksaltirishda ushbu ta'sirli asardan olinishi
mumkin bo'lgan chuqur tushuncha va yo'l-yo'riqlarni o'rganadi. “Al-Adab al-Mufrad”da
yoritilgan halollik, mehribonlik va o‘z-o‘zini aks ettirish kabi turli mavzularni o‘rganish orqali
kitobxonlar qanday qilib axloqiy to‘g‘ri va ma’naviy to‘laqonli hayot kechirish haqida qimmatli
tushunchalarga ega bo‘lishlari mumkin.
Kalit so’zlar
:
hadis, odob, e’tiqod, ishonch, fazilatlari, axloqiy va ma’naviy qarashlar.
MORAL AND SPIRITUAL VIEWS IN THE WORK OF AL-ADAB AL-MUFRAD
Abstract.
This article is an Islamic book, “Al-Adab al-Mufrad”, compiled by Imam
Bukhari, and focuses on moral and spiritual teachings. This article explores the deep
understanding and guidance that can be derived from this influential work in the formation of
human character and the uplifting of their spirituality. By exploring various themes such as
honesty, kindness, and self-reflection covered in”Al-Adab al-Mufrad", readers can gain valuable
insights into how to live a morally correct and spiritually fulfilling life.
Keywords:
Hadith, decency, belief, trust, virtues, moral and spiritual views.
МОРАЛЬНЫЕ И ДУХОВНЫЕ ВЗГЛЯДЫ В ТВОРЧЕСТВЕ АЛЬ-АДАБА
АЛЬ-МУФРАДА
Аннотация.
Эта статья представляет собой исламскую книгу под названием
“Аль-Адаб Аль-Муфрад”, составленную имамом Бухари и посвященную моральным и
духовным учениям. В этой статье исследуются глубокие идеи и рекомендации, которые
можно извлечь из этой впечатляющей работы по формированию человеческого характера
и повышению его духовности. Изучая различные темы, затронутые в “Аль-Адаб Аль-
Муфрад”, такие как честность, доброта и саморефлексия, читатели могут получить
ценную информацию о том, как вести морально правильную и духовно полноценную жизнь.
Ключевые слова:
хадис, этикет, вера, вера, добродетели, моральные и духовные
взгляды.
Kirish
To‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug‘iyra al-Jufi al-
Buxoriy bo‘lgan Imom al-Buxoriy hadis adabiyoti sohasidagi eng ko‘zga ko‘ringan va hurmatga
sazovor allomalardan biridir. U milodiy 810 (hijriy 194) yili hozirgi O‘zbekistonning Buxoro
shahrida tug‘ilgan. Imom al-Buxoriy umrini Muhammad payg‘ambar (s.a.v.)ning sahih hadislarini
saqlash va jamlashga bag‘ishlagan.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
756
Uning asosiy asari "Sahih al-Buxoriy" kitobi bo'lib, u Qur'ondan keyingi eng sahih va
ishonchli hadislar to'plami hisoblanadi. Imom al-Buxoriy nufuzli ulamolar va ishonchli
roviylardan hadislar to‘plash maqsadida ko‘p sayohat qilgan. Uning har bir hadisning sahihligini
sinchiklab o‘rganishdagi puxta metodologiyasi unga “Imom al-Jomi’ as-sahih”, ya’ni “Sahih
to‘plam imomi” unvonini berdi.
Uning metodikasi har bir hadisda oʻzining yaxlitligi va xotirasi bilan mashhur boʻlgan
roviylarning toʻliq, uzilmagan zanjiriga ega boʻlishini taʼminlashdan iborat edi. Shuningdek, u o‘z
to‘plamiga kiritgan hadislarning to‘g‘ri va ishonchliligini ta’minlash maqsadida har bir roviyning
xarakteri va ishonchliligini tahlil qilishda qat’iy mezonlarni qo‘llagan. Imom al-Buxoriy
to‘plamida islomiy e’tiqod, odob va marosimlarning turli jihatlarini qamrab olgan turli boblarga
ajratilgan taxminan 7275 hadis mavjud.
U Muhammad payg‘ambardan kelgan sahih rivoyatlarning ishonchli manbasi sifatida
olimlar tomonidan keng e’tirof etilgan. Imom al-Buxoriyning hadis ilmi sohasidagi xizmatlari
beqiyos. Uning tinimsiz sa’y-harakatlari islom ta’limotini asrab-avaylashda, kelajak avlodlarga
sahih bilimlarning mustahkam poydevorini berishda muhim rol o‘ynadi. Uning ijodi islom fiqhi,
ilohiyot va ma’naviyat rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Imom al-Buxoriy 870 (hijriy 256) yili 62
yoshida vafot etdi. Uning merosi butun dunyo bo'ylab olimlar va bilim talabalari tomonidan
o'rganish
va tayanishda davom etayotgan monumental asari orqali yashaydi.
“Al-Adab al-Mufrad” nomli islomiy adabiyot bo‘lib, inson xulq-atvori va fe’l-atvorining
turli jihatlarini keng yoritadi. Imom Buxoriyning bu abadiy asari ham axloqiy, ham ma'naviy
qadriyatlar haqida chuqur tushunchalar berib, insonlarni to'g'ri hayotga yo'naltiradi. “Al-Adab al-
Mufrad”da keltirilgan axloqiy va ma’naviy qarashlarni o‘rganish orqali o‘quvchilar ezgu
fazilatlarni qanday tarbiyalash va ilohiy bilan aloqalarini mustahkamlash haqida chuqurroq
tushunchaga ega bo‘lishlari mumkin.
Kitobda islom nuqtai nazaridan axloqiy va ma’naviy qarashlar haqida qimmatli
tushunchalar berib, axloq, odob va yo‘l-yo‘riqlarga e’tibor qaratilgan. Imom al-Buxoriy “Al-adab
al-mufrad” asarida yaxshi xulq va axloqiy xulq-atvor insonning ma’naviy sayohatining uzviy
jihatlari sifatida muhimligini ta’kidlaydi.
Buxoriyning boy maʼnaviy merosini chuqur oʻrganish va keng targʻib qilish maqsadida
Oʻzbekiston Respublikasi 1-Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi bilan Imom al-Buxoriy
xalqaro jamgʻarmasi tuzildi
1
. Jamgʻarmaning asosiy vazifasi Qur’oni karim va Buxoriyning „al-
Jome as-sahih“i tarjimalarining akademik nashrlarini tayyorlash, buyuk islomshunoslar ilmiy
merosini tadqiq etish, diniy-falsafiy mavzularda ilmiy anjumanlar oʻtkazish va shular yordamida
yosh avlodni milliy anʼanalarimizga sadoqat ruhida tarbiyalashdan iborat.
2000-yildan boshlab mazkur jamgʻarma oʻzining maʼnaviy-maʼrifiy, ilmiy-adabiy „Imom
alBuxoriy saboqlari“ jurnalini nashr eta boshladi. Jurnal xalqimizni milliy-maʼnaviy
merosimizdan bahramand etish, milliy, diniy qadriyatlarning sogʻlom idrok etilishiga yordam
berishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygan.
1
1998-yil 4-noyabr; raisi Zohidillo Munavvarov
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
757
Oʻzbekistonda Buxoriyning xotirasi munosib tarzda abadiylashtirilgan. Toshkent Islom
institutiga Buxoriy nomi berilgan. Buxoriyning hayoti va ijodiga bagʻishlab bir necha tillarda
kitob-albom, 2 qismli film (1995), „Hadis ilmining sultoni“ 4 qismli kinoqissa (1998) yaratilgan.
U hayotning barcha jabhalarida halollik, kamtarlik, sabr-toqat, saxovatpeshalik, mehr-
oqibat kabi olijanob fazilatlarni tarbiyalash muhimligini ta’kidlaydi. Bu insonning ma'naviyati
uning xulq-atvori va boshqalar bilan o'zaro munosabati bilan chambarchas bog'liq degan ishonchni
aks ettiradi.
Kitobda taqvo tushunchasi ham ta’kidlangan bo‘lib, u Xudoni anglash yoki Allohning
amrlariga nisbatan o‘z xatti-harakatlarini yodda tutish holatini bildiradi. Imom al-Buxoriy
ma’naviy yuksalish va solihlikka erishish uchun taqvoni rivojlantirish zarurligini ta’kidlaydi. U
ezgu tamoyillar va ta'limotlarga amal qilishning ahamiyatini ta'kidlaydigan ko'plab hadislar
keltirgan.
Hadislardan namunalar:
22-bob
2
. Sevgi nasliydir, degan hadis haqida 43. Abu Bakir ibn Xazm (r.a.) bir sahobiydan
rivoyat qildilar. U sahobiy Rasululloh (s.a.v.)ning:"Do’stlik albatta meros bo’lib (nasldan naslga)
o’tadi", degan hadislarini rivoyat qilib bersam, senga etarli nasihat qilgan bo’laman", dedilar.
25-bob. Qarindoshlikni uzmaslik haqida 47. Kulayb ibn Manfaa bobosi Kulayb Hanafiy
(r.a.)dan rivoyat qildi: U kishi Rasulullohdan (s.a.v.): "Yo Rasululloh, men yaxshiligimni kimga
qilishim kerak?" - deb so’radilar. Rasululloh (s.a.v.): "Onangga, otangga, opa-singillaringga,
aka-ukalaringga va yaqin bo’lgan kishilaringga. Bu ish zaruriy burch va uzilmasligi kerak bo’lgan
qarindoshlikdir", dedilar.
Ya'ni kim silai rahmni uzgan va kim uzmaganligini ochiq bayon qilish uchun Alloh unga
til beradi va bu til kimlarningdir foydasiga yo zarariga da'voni isbot qiladi. 1 Hz. Oyisha (r.a.)
Rasululloh (s.a.v.) dan keltirgan rivoyatlarida ham shu mazmun bor: bir kiish keksa yoshli
hamrohi bilan Rasululloh (s.a.v.)ning oldilariga keldi. Rasululloh: "Ey, falon! Yoningdagi kim?"-
deb so’radilar. "Otam", deb javob berdi.
"U holda undan oldinda yurma! Undan yuqorida o’tirma, uning ismi bilan chaqirma, uni
so’kishlariga yo’l quyma!" deb nasihat qildilar. Abu Hurayra (r.a.) shoyadki Rasululloh
(s.a.v.)ning shu gaplarini eshitgan bo’lsalar, suhbatdoshlariga yuqorida keltirilgan nasihatini
qildilar.
26-bob. Silai rahm qilish haqida 49. Abu Ayyub Ansoriy (r.a.)dan rivoyat qilindi.
Rasululloh (s.a.v.)ning safarlaridan birida bir a'robiy u zotga kelib: "Meni jannatga yaqin va
do’zaxdan uzoq qiladigan amallarni menga aytib bering!" - dedi. Rasululloh (s.a.v.): "Alloh
taoloning Uzigagina ibodat qilasan, unga hech narsani ibodatda sherik qilmaysan, Alloh
buyurgan namozlarni vaqtida ado qilasan, molingdan zakotni berasan va silai rahm qilasan",
dedilar.
Bundan tashqari, “Al-Adab al-Mufrad” shukronalik va qanoatning ahamiyatiga to‘xtalib
o‘tadi. U insonlarni o'zlariga berilgan ne'matlarni qadrlashga undaydi, shukronalikni ma'naviy
2
"Al-Adab al-Mufrad" to'liq sharhi bilan: Adil Salohiyning mukammal odob va axloq kodeksi (tarjimon)
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
758
rohatlanish vositasi sifatida qaratadi. Kitobda ma’naviy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladigan hasad,
hasad va baxillikdan saqlanish zarurligi ta’kidlangan.
Imom al-Buxoriy ham amalda ixlosning muhimligini ta’kidlaydi. Haqiqiy ma'naviyat,
boshqalardan maqtov yoki maqtov izlashdan ko'ra, faqat Alloh roziligi uchun ibodat qilishda
ekanligini ta'kidlaydi. Bu ruhiy o'sishning asosiy elementi sifatida sof niyatlarning ahamiyatini
kuchaytiradi. Kitobda, shuningdek, ijtimoiy munosabatlarning turli jihatlari yoritib, mustahkam
oilaviy rishtalarni saqlash, ota-onaga hurmat va munosabatlarda axloqiy qadriyatlarni saqlash
muhimligi ta’kidlangan.
Unda turmush qurish, yetim bolalarga g‘amxo‘rlik qilish, qo‘ni-qo‘shnilarga munosabatda
bo‘lish, boshqalarga nisbatan mehr va rahm-shafqatni rag‘batlantirish kabi turli mavzularda yo‘l-
yo‘riqlar berilgan.
“Al-Adab al-Mufrad” islomdagi axloqiy va ma’naviy qarashlarga oid qimmatli fikrlarni
taqdim etuvchi muhim asardir. Insonning ma’naviy safarida go‘zal xulq, taqvo, shukronalik, ixlos
va axloqiy xulq-atvor muhimligini ta’kidlaydi.
Kitob hayotning turli jabhalari bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar berib, ezgu qadriyatlarni singdirish
va islom ta’limotlari asosida barkamol jamiyat qurishni maqsad qilgan.
Xulosa
Al-Adab Al-Mufrad axloqiy va ma'naviy yo'l-yo'riq izlayotgan shaxslar uchun muhim
manba bo'lib xizmat qiladi. Halollik, mehribonlik va o'z-o'zini aks ettirish haqidagi ta'limotlari
orqali u adolat va rahm-shafqat bilan to'la hayot kechirish uchun yo'l xaritasini taqdim etadi.
Ushbu ta’sirli asarda bayon etilgan tamoyillarga amal qilgan holda kitobxonlar o‘z
xarakterini tarbiyalashi, ma’naviyatini mustahkamlashi, jamiyatga ijobiy hissa qo‘shishi mumkin.
Shunday qilib, “Al-Adab al-Mufrad” axloqiy va ma’naviy yuksaklikka intilishda bebaho ilhom
manbai bo‘lib qolmoqda.
REFERENCES
1.
Islomning axloqiy ta'limotlari: Imom al-Buxoriyning "al-Adab al-mufrad"dan bashoratli
an'analari tanlangan va Abdul Ali Homidning muqaddimasi bilan tarjima qilingan.
2.
Fanlararolik nigohida hadis va axloq/Brill/ 13-dekabr 2022-yil
3.
"Al-Adab al-Mufrad" to'liq sharhi bilan: Adil Salohiyning mukammal odob va axloq kodeksi
(tarjimon)
4.
Al-Adab al-Mufrad: Payg'ambarlik axloq va odoblari, Dakwah Corner nashriyoti
