148
SOTSIOLOGIYADA YOSHLAR HUQUQIY IJTIMOIYLASHUVI
NAZARIYALARINING ISHLAB CHIQILISHI JARAYONLARI VA TAHLILI
Yo‘ldashev Shohruh Ilhomjon o‘g‘li
“Sotsiologiya” kafedrasi Tayanch doktoranti
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universiteti
Pochta indeksi: 100174, Universitet ko‘chasi, 4 uy,
E-mail:
shohruh.yoldashev.97@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.10336278
Annotatsiya.
Mazkur maqolada muallif yoshlarning ijtimoiylashuvini nazariy va amaliy
jixatdan taxlil etgan xamda yoshlarning huquqiy madaniyatini o‘zgartirishga nisbatan
huquqshunoslar olimlarning fikrlarini o‘rganib, yoshlar faoliyatida xuquqiy madaniyatni yangi
bosqichga olib chiqqan xolda xuquqiy madaniyat va xuquqiy ong o‘rtasidagi nisbatni tahlil etgan
xamda ularning bir-biridan farq qiluvchi alohida, mustaqil konstruksiya ekanligini asoslab
bergan.
Kalit so‘zlar:
xuquqiy madaniyat, ijtimoiylashuv, xuquqiy madaniyatni yangi bosqichga
olib chiqish, xuquqiy ong, huquqiy shaklini o‘zgartirish, ta’sis xujjatlari, davlat yoshlar huquqi,
yoshlar madaniyati.
PROCESSES AND ANALYSIS OF DEVELOPMENT OF THEORIES OF YOUTH
LEGAL SOCIALIZATION IN SOCIOLOGY
Abstract.
In this article, the author analyzed the socialization of young people from a
theoretical and practical point of view, as well as studied the opinions of legal scholars regarding
the change of legal culture of young people, and analyzed the relationship between legal culture
and legal consciousness in the case of bringing legal culture to a new level in the activities of
young people. justified that it is a separate, independent construction that differs from one another.
Keywords:
legal culture, socialization, bringing legal culture to a new level, legal
consciousness, changing the legal form, constituent documents, state youth law, youth culture.
ПРОЦЕССЫ И АНАЛИЗ РАЗВИТИЯ ТЕОРИИ ПРАВОВОЙ СОЦИАЛИЗАЦИИ
МОЛОДЕЖИ В СОЦИОЛОГИИ
Аннотация.
В данной статье автор проанализировал социализацию молодежи с
теоретической и практической точки зрения, а также изучил мнения ученых-юристов
относительно изменения правовой культуры молодежи, проанализировал взаимосвязь
между правовой культурой и правосознанием. В случае вывода правовой культуры на новый
149
уровень в деятельности молодежи обосновано, что она представляет собой отдельную,
самостоятельную конструкцию, отличающуюся одна от другой.
Ключевые слова:
правовая культура, социализация, вывод правовой культуры на
новый уровень, правовое сознание, изменение правовой формы, учредительные документы,
государственное молодежное право, молодежная культура.
So'nggi o'n yilliklarda, Yangi O’zbekistonda va boshqa davlatlarda bo'lgani kabi,
yoshlarning shakllanishiga va ularni tubdan o'zgaruvchan jamiyatga moslashishiga kuchli ta'sir
ko'rsatadigan tubdan yangi sotsializatsiya kanallari paydo bo'ldi. Ushbu kanallarning eng
ahamiyatlisi quyidagilardir: mehnat bozori, tadbirkorlik instituti, ijtimoiy hayotning barcha
sohalarini axborotlashtirish, yangi tipdagi jamiyat asoslarini uning asosiy xususiyatlari sifatida
shakllantirish. Bunday sharoitda mehnat bozori mavjud bo'lgan talab va taklif bilan, shuningdek
ushbu bozorga birinchi marta kirib kelgan va birinchi navbatda ma'lum bir yoshga ega bo'lgan
yoshlarga taklif qilinishi mumkin bo'lgan bepul ish o'rinlari mavjudligi bilan bog'liq bo'lgan bozor
munosabatlarining eng muhim ijtimoiy ko'rsatkichlaridan biriga aylanadi. Bilim darajasi,
ikkinchidan, kelajakdagi ishlariga oid aniq istaklar. Aynan bozor yosh avlodlarning barcha
fazilatlarini sinovdan o'tkazadi: axloqiy va ishbilarmonlik, ularning madaniy dunyosi va kasbiy
mahorati. Yoshlarni faol iqtisodiy hayoti davomida talab qilinadigan va oxir-oqibat dunyo bilan,
sheriklar bilan mumkin bo'lgan aloqalarni aniqlaydigan, shuningdek doimiy o'zgaruvchan
jamiyatda va hayotning beqaror sharoitida ishlash qobiliyatini shakllantiradigan bunday ijtimoiy
fazilatlar bilan "ta'minlash" darajasi. Biroq, bu maqsad yoshlarning ijtimoiylashuvi amalga
oshiriladigan jamiyatning barcha institutlari oldida turibdi.
Shuni ta'kidlash kerakki, telekommunikatsiyalarning ta'sirini salbiy va ijobiy deb baholash
mumkin. Bir tomondan, telekanallarning tijoratlashtirilishi zo'ravonlik, tajovuz va shafqatsizlikka
to'yingan televizor ekranlarida past sifatli G'arb filmlarining ustun bo'lishiga olib keladi. Bundan
tashqari, reklamalar ekranda muhim o'rin tutadi. Boshqa tomondan, yangi turdagi video
dasturlarning paydo bo'lishi yoshlarga ham darslarda, ham dunyoqarashini kengaytirishda,
bilimlarning yangi ufqlarini ochishda yordam beradi. Yangi turdagi axborot maydoni ijtimoiy
hayotning barcha sohalarini qamrab oladi, turli ijtimoiylashuv institutlaridagi ijtimoiylashuv
jarayonlariga ta'sir qiladi.
Shunday qilib, yuqorida aytilganlarning barchasidan, yoshlar ijtimoiylashuvining yangi
kanallari orasida ommaviy axborot vositalari va Internet eng katta ahamiyatga ega ekanligi
to'g'risida umumiy xulosa qilish mumkin. Audiovizual dunyo ijtimoiylashuvning kuchli kanallari
150
rolini o'ynaydi: televizor, reklama, zamonaviy ommaviy axborot vositalarining o'yin
texnologiyalari, shuningdek tubdan o'zgargan ijtimoiy tashkilotlar faoliyati. Yosh avlodlarning
zamonaviy ma'naviy madaniyatida global, mintaqaviy va mahalliy an'analardan farqli o'laroq
rivojlanib bormoqda va buni yoshlar bilan ishlash jarayonida hisobga olish zarur.
Ushbu ijtimoiy omillarning ta'siri haqida gapirganda, ular yoshlarni ijtimoiylashtirishning
maxsus refleksiv mexanizmi orqali namoyon bo'lishini ta'kidlash kerak. Ushbu mexanizm uning
ichki dialogi, o'ziga xos avtokommunikatsiya vazifasini bajaradi, uning doirasida ular ijtimoiy
omillar tomonidan ularga "taklif qilingan" me'yorlar, standartlar, qadriyatlar, qoidalarni tahlil
qiladi, baholaydi, qabul qiladi yoki rad etadi. O'zi bilan o'zi bo'lgan ushbu suhbatni, ehtimol, ikki
xil yo'l bilan taqdim etish mumkin: boshqa odamlar bilan ruhiy suhbat sifatida (ular go'yo
ijtimoiylashuvning ijtimoiy omillarini ifodalaydi: oila, do'stona mikro muhit, jamoat muassasalari
va tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari, mehnat va o'quv jamoalari va boshqalar). va turli xil
o'zlik bilan.
Sotsiologlarning fikriga ko'ra sotsializatsiyaning nafaqat refleksiv, balki boshqa
mexanizmlari ham mavjud. Shu bilan birga, bunday mexanizmni shaxslar ichidagi omillar bilan
ijtimoiy muhit sharoitlarini tavsiflovchi omillarning ma'lum birlashuvi, "birlashishi" deb tushunish
kerak. Shu ma'noda, ular an'anaviy mexanizm, ya'ni yoshlar tomonidan me'yorlar, qadriyatlar,
oilaviy xulq-atvor me'yorlarini, eng yaqin ijtimoiy muhitni (o'rtoqlik, professional, bo'sh vaqt va
boshqa) o'zlashtirish jarayoni. Ular ijtimoiylashuvning shaxslararo mexanizmini chaqirishadi, bu
esa yosh odam va "muhim odamlar" (ota-onalar, o'qituvchilar, hurmatli kattalar, tengdosh do'stlar)
o'rtasidagi aloqa jarayonini anglatadi. Bu yerda, shu bilan birga, ma'lum bir ijtimoiy guruhlar va
tashkilotlarning "muhim odamlari" bilan aloqa qilish va ularning ijtimoiylashuvchi shaxsga ta'siri
ushbu guruh yoki umuman tashkilot tomonidan ko'rsatiladigan ta'sir bilan bir xil emasligini
ta'kidlash kerak.
Yoshlarni ijtimoiylashtirishning yana bir mexanizmi stilize deb nomlangan, chunki bu
ma'lum bir submulturaga xos bo'lgan odamlar guruhining turmush tarzi bilan bog'liq - ayrim
yoshlar guruhlari uchun xos bo'lgan axloqiy, psixologik va xulq-atvor xususiyatlari majmuasi.
Subkultura uzoq vaqt davomida kuchli ijtimoiylashuv omiliga aylanishi mumkin, chunki uning
tashuvchilari ma'lum bir shaxs uchun mos yozuvlar guruhining vakillari bo'lib chiqadi.
Ijtimoiylashtirishning institutsional mexanizmi haqida alohida to'xtalish kerak, bu atamadan
kelib chiqadigan bo'lsak, shaxsning ushbu maqsad uchun maxsus yaratilgan ijtimoiy institutlar
bilan o'zaro aloqasi jarayonida ijtimoiylashishini anglatadi va o'z faoliyati davomida bir vaqtning
o'zida buni amalga oshiradi. Birinchisi, birinchi navbatda, ta'lim va tarbiya muassasalarini,
151
ikkinchisi - ishlab chiqarish, siyosiy, ma'rifiy, diniy, dam olish muassasalari, ommaviy axborot
vositalari va boshqalarni o'z ichiga olishi kerak.
Ijtimoiy institutlarning yoshlarni sotsializatsiya jarayoni uchun ahamiyati, avvalo, ularning
ta'siri ostida, taklif qilingan xulq-atvor naqshlari natijasida ma'lum ijtimoiy rollar, me'yorlar,
qadriyatlarning o'zlashtirilishidan iboratdir. Albatta, birinchi navbatda, shaxsga oila, ta'lim va
tarbiya institutlari eng katta ta'sir ko'rsatadi. Biroq, sotsializatsiya vazifalari nuqtai nazaridan ular
o'z funktsiyalari bo'yicha bir xil emas. Agar oilada inson ijtimoiy-madaniy standartlarni va
umumbashariy me'yorlar va qadriyatlarni o'zlashtirsa, u holda ta'lim muassasalari doirasida bilim,
unda to'plangan ijtimoiy tajriba, shaxsning qobiliyatlari va sovg'alarini ro'yobga chiqarish
rivojlanadi. 1
Shunday qilib, biz xulosa qilishimiz mumkinki, yosh odam konkret tarixiy jamiyat a'zosi
sifatida belgilaydigan ijtimoiy fazilatlari rivojlanib borishi bilan shaxs sifatida shakllanadi.
Kelajakdagi mumkin bo'lgan o'zgarishlarni hisobga olgan holda yosh avlodning ijtimoiylashuvi
faol bo'lishi kerak. Ijtimoiylashuvning kamida uchta tizimi mavjud - yoshlarning kattalar
dunyosiga "o'sishi". Birinchisi, yo'naltirilgan sotsializatsiya deb ataladi
.
U ijtimoiy tizim
tomonidan yaratilgan. Ikkinchisi - "o'z-o'zidan" tizim ijtimoiylashuv. Bunga, odatda, "ko'cha" so'zi
(bolalar va o'spirin kompaniyalari) bilan umumlashtiriladigan barcha narsalar, ommaviy axborot
vositalari, kitoblar, san'at va h.k.larning ta'siri kiradi. Uchinchi tizim esa shaxsning o'z-o'zini
tarbiyalashidir, uning asosli qarorlar qabul qilish qobiliyati.
Ijtimoiylashuvning barcha mexanizmlari u yoki bu tarzda uchta guruh muammolarini hal
qilish bilan bog'liq: ijtimoiy-psixologik, tabiiy-madaniy va ijtimoiy-madaniy. Ijtimoiy-psixologik
muammolar yoshlarning o'z-o'zini anglashini shakllantirish, ularning o'zini o'zi belgilashi, o'zini
o'zi anglashi, o'zini o'zi tasdiqlashi va rivojlanishi bilan bog'liq. Yoshlik bosqichida ushbu
ijtimoiylashuv muammolari alohida, o'ziga xos tarkibga ega, ularni hal qilishning turli usullari
mavjud.
Tabiiy va madaniy muammolar zamonaviy o’zbek jamiyatidagi yoshlarning ijtimoiylashuvi
jarayoniga ham ta'sir qiladi. Uning mazmuni insonning ma'lum darajada jismoniy va jinsiy
rivojlanish darajasiga erishishi bilan bog'liq. Ushbu muammolar ko'pincha mintaqaviy farqlarga
taalluqlidir, chunki jismoniy va jinsiy yetuklik darajasi sezilarli darajada farq qilishi mumkin:
janubda ular shimolga qaraganda ancha yuqori. Ijtimoiylashuvning tabiiy va madaniy muammolari
turli madaniyatlarda, etnik guruhlarda, mintaqalarda erkaklik va ayollik standartlarining
shakllanishiga ham ta'sir qilishi mumkin.
152
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini
2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019 yil 8 oktabrdagi
PF-5847-son Farmoni.
2.
O’zbekiston Respublikasi Ichki Ishlar vazirligi U. Tadjixanov, A. Saidov “Xukukiy
madaniyat nazariyasi” Ikki tomli, 2-tom. 1998 y.
3.
Saidov
A.
Zamonaviy
konstitutsionalizm:
Milliy
va
xorijiy
tajriba
//
https://xs.uz/uzkr/post/ zamonavijkonstitutsionalizm-millij-va-khorizhij-tazhriba
4.
Kovaleva I. V. Rossiya jamiyati tushunchalarida huquqiy madaniyatning qadriyatlari kech
XIX- XX asr boshlari, 2002 yil, V. Novgorod (003298).
5.
Kostenko A.N. Madaniyat va huquq - yovuzlikka qarshi. - Kiev: Atika, 2008. - 352 b.
(Ukrain tilida).
6.
Krapivinskiy S. E. Falsafaning umumiy kursi: falsafiy bo'lmagan mutaxassisliklar
talabalari va aspirantlari uchun darslik. - Volgograd: Volgograd nashriyoti davlat
universiteti, 1998.
7.
www.lex.uz –
O'zbekiston Respublikasi milliy qonunlar bazasi, Adliya vazirligi sayti.
8.
www.minjust.uz –
O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi rasmiy sayti.
9.
www.uza.uz –
O'zbekiston milliy axborot agentligi.
10.
www.pfru.uz –
Respublika tibbiy ijtimoiy ekspertiza inspektsiyasi.
