160
OQ KEMADA QOLGAN HISLARIM
Muxtoraliyeva Sarvinoz
Farg'ona Davlat universiteti Filologiya fakulteti
Azizova Ruxshona
Farg'ona Davlat universiteti Filologiya fakulteti
Mahmudjonova Umidaxon
Farg'ona Davlat universiteti Filologiya fakulteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10336938
Annotatsiya
. Chingiz To‘raqulovich Aytmatov XX asr qirg‘iz adabiyotining eng iste’dodli
va jahonga tanilgan yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, u 1928-yil 12-dekabrda Qirg‘izistonning
Talas vodiysidagi Shakar ovulida tug‘ilgan. Bobosi Aytmat og‘a ajoyib qo‘buzchi, otasi To‘raqul
Aytmatov davlat va jamoat arbobi, onasi Naima opa o‘qimishli, fozila ayol edi.Chingiz Aytmatov
bolaligidanoq badiiy adabiyotga ulkan mehr qo‘ygan bo‘lib, nasriy asarlar yaratish bilan astoydil
shug‘ullanadi. Adib nomini ilk bor xalqaro miqyosda mashhur qilgan, 1958 yilda yozilib, jahon
xalqlarining 40 dan ortiq tillariga tarjima qilingan asar «Jamila» qissasi bo‘ldi. «Jamila»
qissasini Lui Aragon «Muhabbat haqida yozilgan jahondagi eng ajoyib qissa» deb atagan.
Kalit so'zlar:
Chingiz Aytmatov nigohida XX asr, oq kema, inson qadri, XX asrda qirg'iz
xalqi, nohaqlikni ko'rmadi ko'zlar, bola qalbi, o'rmonchilik ishi.
MY FEELINGS ON THE WHITE SHIP
Abstract.
Chingiz Torakulovich Aitmatov is one of the most talented and world-famous
figures of Kyrgyz literature of the 20th century. He was born on December 12, 1928 in Shakar
Ovul, Talas Valley, Kyrgyzstan. Grandfather Aga Aitmat was a great fighter, father Torakul
Aitmatov was a state and public figure, mother Naima was an educated and virtuous woman. Since
childhood, Chingiz Aitmatov had a great love for fiction and was diligent in creating prose works.
is engaged in. The story "Jamila", written in 1958 and translated into more than 40 languages of
the world, made Adib's name famous internationally for the first time. Louis Aragon called the
story "Jamila" "the most wonderful story written in the world about love."
Key words:
20th century, white ship, human value, Kyrgyz people in 20th century, eyes that
did not see injustice, child's heart, forestry work in the eyes of Chingiz Aytmatov.
МОИ ЧУВСТВА НА БЕЛОМ КОРАБЛЕ
Аннотация.
Чингиз Торакулович Айтматов – один из самых талантливых и
всемирно известных деятелей кыргызской литературы ХХ века.Родился 12 декабря 1928
года в селе Шакар-Оул Таласской долины, Киргизия. Дедушка Ага Айтматов был великим
161
борцом, отец Торакул Айтматов - государственным и общественным деятелем, мать
Найма - образованной и добродетельной женщиной. Чингиз Айтматов с детства имел
большую любовь к художественной литературе и усердно занимался созданием
прозаических произведений. Рассказ «Джамиля», написанный в 1958 году и переведенный
более чем на 40 языков мира, впервые прославил имя Адиба на международном уровне. Луи
Арагон назвал рассказ «Джамиля» «самой замечательной историей, написанной в мире о
любви».
Ключевые слова:
ХХ век, белый корабль, человеческие ценности, кыргызы в ХХ веке,
глаза, не видевшие несправедливости, детское сердце, лесохозяйственный труд глазами
Чингиза Айтматова.
Chingiz Aytmatov deganda, albatta, har birimizning ko'z o'ngimizda buyuk ijodkor, xalq
dardi bilan yashagan shaxs yoxud uning qaysidir asari gavdalanadi. Nima deb o'ylaysiz, nima
uchun Chingiz Aytmatovni xalq buncha ardoqlaydi? Nima uchun qirg'iz xalq adibi o'zbeklar
orasida ham juda qadrlanadi? Buning sababi ,birinchi navbatda, Ch.Aytmatov faqat va faqat xalqi
uchun yozgan, faqat xalq dardi bilan ijod qilgan. Ijodkorni ijodkor qiladigan narsa uning
ko'nglidagi milliy g'urur an'anasidir. Chingiz Aytmatovni o'zbeklar orasidagi qadri esa, uning
asarlarida biz o'zimizni, o'zligimizni topamiz. O'zbek va qirg'iz millatlarining bir-biriga o'xshash
tuyg'u va an'analarini topamiz. Ch.Aytmatov desak, ko'pchilikning ko'z o'ngiga 14 yoshidan
bridagirlik qilib, qishlog'ini boshqargan, hatto o'smirlik davriga qadam bosishga ulgurmay qalbida
Vatan tuyg'usi ufurgan kichik jussada katta qalbni sig'dirgan ijodkorni eslaymiz. Asarlarida ham
xuddi o'zidek, g'ayratli, tinib-tinchimas qahramonlar tanlagani ham bejiz emas. Ch.Aytmatov
bizning Shuhrat kabi "hayotda ko'rganini qog'ozga tushiradigan" ijodkorlardan. Ortiqcha
dabdabadan yiroq, atrofidagi hodisalarni bo'yamasdan, oshirmasdan shundayligicha tasvirlab
bergan ijodkordir. Chingiz Aytmatov yaratgan xarakterlar tarixiga yozuvchi biografiyasi orqali
qaraydigan bo‘lsak, bu xarakterlar va qahramonlar tarixi –Aytmatovlar oilasi tarixidir. Chingiz
Aytmatovning syujetlari – boshidan kechirgan, jonidan o‘tkazgan, ko‘nglida tuygan, ongida
muhrlangan, bolaligining beg‘ubor osmonlarning quyuq bulutlarga to‘ldirgan voqelikning hayotiy
fabulasidir. Taqdiri azal uning manglayiga baxtsiz bolalik dasxatini qora harflar bilan bitgan edi.
Tosh asrida ham, quldorlik va feodalizm sharoitida ham xunrezliklar, zo‘ravonliklar,
vayronagarchiliklar bo‘lib turgan, azaliy va muqaddas qadriyatlar toptalgan, inson xorlik va
zorlikka giriftor etilgan, ro‘zi qiyomatdan darak beruvchi zamon alomatlari botbot bo‘y ko‘rsatgan
– biroq bularning hech biri ko‘lami, tragizmi, bardavomiyligi bilan XX asrdagidek bo‘lmagan edi.
162
Bo‘lg‘usi adibning bolaligi shunday sharoitda kechdi.Chingiz Aytmatov yaratgan xarakterlarning
ko‘pchiligi yakka, yolg‘iz, etim, o‘gay, kimsasiz… Ularning biografiyasini bir qur ko‘zdan
kechirib chiqsak, yozuvchi deyarli barcha asarlarida ushbu motivga qayta-qayta murojaat
qilganligini ko‘rish mumkin.Chingiz Aytmatovning real hayotdan mifologiyaga, mifologiyadan
real hayotga tabiiy o‘tib ketishini ta’minlaydigan poetik usullari bor. Bular – tush ko‘rish, isitmada
alahlash, ayni paytda o‘zga jonzodga evrilish istagi, galyutsinatsiya holatlaridir. “Oq kema”da bola
baliq odam bo‘lib ketishni orzu qilsa, “Sohil bo‘ylab chopayotgan olapar”da O’rxun bobo suv
parisi bilan birlashib, mangulikka singib ketish umidida dunyodan o‘tadi.
Chingiz Aytmatov fenomenini yuzaga chiqargan yana bir jihatga e’tibor qaratish zarur.
Buyuk yozuvchi adabiyotga yangi insonni, yangi xarakterni olib kirdi. Bu inson obrazi o‘zining
yaqin salaflaridan farqli o‘laroq kurashchan, jangovor hamda muayyan g‘oyalar yalovbardori
emas, balki, kichikroq bir jug‘rofiy hududda o‘zligini, jamiyatdagi o‘rnini izlayotgan inson.
Gabriel Markesning “Yolg‘izlikning yuz yili” asari bilan Chingiz Aytmatovning “Oq kema” asari
deyarli bir vaqtda yaratilgan. Realizm va mifologiyaning uyg‘unligi, parallel holda kechishi har
ikki asar uchun xos xususiyat. Bundan tashqari, har ikki asarning voqea-hodisalari
tsivilizatsiyadan chetroq, ovloq yopiq makonlarda kechadi. “Yolg‘izlikning yuz yili” qahramonlari
Makondoning to‘rt tarafidan suv bilan o‘ralganligini anglab, tamaddundan chetda chirib, nom-
nishonsiz yo‘qolib ketmaslik uchun u yerdan chiqishga harakat qilishadi. “Oq kema” qahramonlari
esa o‘z makonlari – o‘rmon xo‘jaligidan chiqib ketishni xayollarga ham keltirishmaydi. Chunki
ularni sivilizatsiyaning o‘zi shu ovloq go‘shaga uloqtirib tashlagan. Uzoq asrlar davomida chorva
ortidan yaylovdan tog'ga, tog‘dan yaylovga o‘tovi bilan ko‘chib yurgan kishilar uchun shahar
hayoti zerikarli, diqqinafas, soxta. Shu bois hech qanday kuch ularni bu makonlaridan
chiqarolmaydi. O’rmon xo‘jaligida bor-yo‘g‘i uchta oila: Mo‘min chol kampiri va nevarasi bilan,
O’rozqul xotini Bikey hamda Seyidaxmed xotini Guljamol va qizchasi bilan yashashadi. “Oq
kema”ning arxitektonikasi shunday qurilganki, personajlarning birortasi o‘zlari yashab turgan
mikro hududdan tashqariga chiqib ketolmaydi: hamma bir-biriga begona bo‘lsada, ayni damda
hamma bir-biriga ko‘rinmas iplar bilan bog‘lab tashlangandekChingiz Aytmatov Mo‘min chol
timsolida davr voqeligi ezib, abgor qilgan inson obrazini yaratgan edi. Keyinchalik romanlarida
yaratilgan manqurt, zurriyotlar g‘arb-u sharqda, shimol-u janubda kechgan, kechayotgan
voqelikning badiiy umumlashmalari, nazarkarda adibning karomatlari bo‘lib qoldi.XX asrning
oxirgi o‘n yilliklarida kechgan tarixiy jarayon – bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tish boshqa ong
qirralari kabi badiiy adabiyotda ham ijtimoiy fikrning salmog‘ini oshirdi. Shulardan kelib chiqib,
Chingiz Aytmatov uslubidagi ikki asosga e’tibor qaratmoq zarur. Qissalarida tabiat va tabiatga
163
yaqin xarakterlar kashf etilgan bo‘lsa, romanlarida jamiyat va shaxsning ijtimoiylashish
jarayonlari kuchayganligi seziladi. Hozirda ana shu ikki asosning turli xil kombinatsiyalaridan
rang-barang asarlar yaratilayaptiki, bu alohida tadqiqot mavzui.
Tasavvuf talqiniga ko‘ra, olamning yaratilishidan maqsad – inson, insonning yaratilishidan
maqsad komil insondir. Komillikka yo‘l – shodu xurramlikka yo‘l emas, qayg‘uga safar,
musibatlarga safar. Haqiqiy talantning hayot va ijod yo‘li ham xuddi shunday –mashaqqat va
zahmatlardan yaraladi, o‘zlikni anglash va tinglashga da’vat etadi, ma’naviy poklanish va
yuksalishga chorlaydi. Ana shu azaliy va abadiy haqiqatni Chingiz Aytmatov o‘z asarlari bilan
hayot va davr tasdig‘idan o‘tkazdi.
“…Inson o‘ylari bilan Dengizga va Osmonga tenglasha oladi. Shu o‘ylari bilan u tabiatning
abadiy qudrati oldida o‘zining mavjudligini isbotlaydi, shu bilan inson koinotning teranligi va
yuksakligiga munosib bo‘la oladi. Shuning uchun inson hayot ekan, u ruhan dengizday qudratli,
ruhan osmonday cheksiz: chunki o‘y-xayolotning cheki yo‘q. Agar inson o‘lsa, uning o‘y-
xayollarini boshqa bir inson davom ettiradi, u ham o‘lsa, keyingisi va hokazo, bu hodisa cheksiz
davom etaveradi…”- deydi Chingiz Aytmatov.
REFERENCES
1.
AYTMATOV, Ch. (2017). Erta qaytgan turnalar: qissalar va hikoyalar. Toshkent: Yangi
asr avlodi.
2.
AYTMATOV, Ch. (2016). Tanlangan asarlar. Qissalar. Toshkent: Sharq.
3.
MARKES, G. G. (2008). Yolg’izlikning yuz yili.
