491
1920-30 JILLAR ÓZBEKSTAN REŃLI SÚWRETIŃ ZAMANAGÓY XUDOJNIKLERI
DO'RETIWSHILIGINE TÁSIRI
Esebaev Sadıq Maratovich
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti oqıtıwshısı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10429134
Annotatsiya.
Bul maqalada Orta Aziyadaǵı jaǵdayda ótken ásirdiń ortalarına shekem
dáskekli reńli súwret, reńli súwret hám grafik dóretpeleri ,
reńli súwretiń zamanagóy xudojnikleri
do'retiwshiligine tásiri haqqında jazılǵan.
Gilt sóz:
zamanagóy xudojnikler, reńli súwret, do'retiwshilik,
etnografik, súwretlew.
1920S-30S THE INFLUENCE OF COLOR PAINTING ON THE CREATIVITY OF
MODERN ARTISTS IN UZBEKISTAN
Abstract.
In this article, it is written about easel color painting, color painting and
graphic essays, the effect of color painting on the creativity of modern artists in Central Asia until
the middle of the last century
.
Key words:
modern idols, color painting, creative, ethnographic, depiction.
1920-30-Е ГОДЫ ВЛИЯНИЕ ЦВЕТНОЙ ЖИВОПИСИ НА ТВОРЧЕСТВО
СОВРЕМЕННЫХ ХУДОЖНИКОВ УЗБЕКИСТАНА
Аннотация.
В данной статье написано о станковой цветной живописи, цветной
живописи и графических очерках, влиянии цветной живописи на творчество современных
художников Средней Азии до середины прошлого века.
Ключевые слова:
современные кумиры, цветная живопись, творчество,
этнография, изображение.
Orta Aziya ótken júz jıllıqtıń 20-jıllar baslarınan 30 -jıllarǵa shekem bolǵan on jıllıqta
házirgi kundegi Orta Aziya avangardi tusinigi menen bayalanıslı insanlardı topladı. Hár túrlı intalı
xudojnikleridi bul jerge baslanıwdıń sebepleri túrlishe bolǵan.
Orta Aziyadaǵı jaǵdayda ótken ásirdiń ortalarına shekem dáskekli reńli súwret dástúrleri
bolmaǵan, ótken asirde birdeylik xukmranlıq etip, etnografik oriyentalizm bolǵan hám de bır jola
erkin reńli súwret individualları shıqtı. Kórkem processte júdá úlken kóteriliw juz berip oni
Rossiyadaǵı rus avangardi menen teńlestiriw múmkin. Parqı bolsa kórkem jańa ashılıw tárepinen
predmetsizliktiń joqarı noqatına Orta Aziya xudojniklerii kóterilmedi. 1930 -jıllar baslarında
Ózbekstanda tóplanǵan barlıq xudojnikleri «ekinshi shaqırıw» avangardshileri edi. Olar tiykarınan
«tiykardı ózgertirgen» lerdiń shákirtleri edi. Olar bolsa reńli súwrettiń akademikalıq sistemasın
492
reformalarǵa dáslep urınǵan hám rus avangardi tuwılıwı menen baylanıslı tiykarlawshılar edi.
Studentlik dáwirinde túrli qızıq jumısların Malevich, Konchalovskiy, Kandinskiydan Arxipov
sıyaqlı ustazlardan sabaq alǵan.
Avangard yaǵnıy predmetsizlikler ármanındaǵı zatlar, Ózbekstanda bar edi. Biraq bul
jerde kórkem sheshimler basqasha professional bolmaǵan - folklor dárejede tabılǵan. Xalıq ámeliy
bezew do'retiwshiliginiń ayrıqshalıǵın ózinde jámlegen halda suprematik, ramzler kóp mánisligin
hám kosmikligin, kolorittiń psixik seslerge, muzıkaǵa uqsas tárzde sińirgen. Dástúriy ornamenttiń
tiykarǵı principi - bir bólegi bolıp, qorshap turǵan dúnyanı barın ápiwayı geometriyalıq sırtqı
kórinisler arqalı súwretlewgen. Sol sıyaqlı islew bolmıstı ramziylestiriw hám qáliplestiriw jańa
kórkem jańa asılıw menen dástúriy arxitektorlardıń kóp qırları uyǵınlas edi.
Orta Aziyaǵa kelgen xudojnikleri xalıq do'retiwshiligine ashıq bolıp, onıń muzıkasın
maylı boyaw yamasa akvarel boyawları tiline ótkeriwge ıntılmaǵan Orta Aziya kórkem óneriniń
dekorativ ornamentikası, xudojnikleri óz dúnya qaraslardaǵı rus ikonasindaǵı ikonografiyasin,
Batıstıń klassik miyrasın rus avangardınıń tájiriybesin jáne de toltırdı.
Soǵan kóre Ózbekstanda XIX ásir ortalarınan XX ásirdiń birinshi yarımına shekem o'tegen
dáskekli reńli súwrettiń jolı Evropanikine keri bolǵan. Bul jerdegi yarım ásirlik etnografik
oriyentalizmdi esapqa almaǵanda, bul jerdegi háreketler predmetsizlikning joqarı noqatına jetken
waqıtta baslandı hám ol sociallıq-siyasiy jaǵdayǵa kirip tereńlesip ketti. Soǵan qaramay Ózbekstan
súwretlew kórkem óneri tariyxıy-social ózgerisler kesiminde qáliplesip, bul processtiń ayriqshalıǵı
hám milliy mádeniyatımız tariyxındaǵı ornın úyreniw bugongi konda keń tús alıp atır. Ózbekstan
kórikem muzeylerinde saqlanıp atırǵan 1920-30 jıllarǵa tiyisli reńli súwret dóretpeleri kóplegen
bolıp, usı dáwir xudojnikleriiniń do'retiwshiligi respublika muzeylerinde kórsetiw kelinip atır.
Olar tárepinen jaratılǵan dóretpeler eki gruppaǵa bolinip, yaǵnıy Rus-Evropa kórkem óneri
tásirinde jaratılǵan dóretpeler hám de Rus-Evropa hám milliy kórkem óner uyǵınlıǵı kórkem
ónerdi ajıratıp kórsetiwimiz múmkin.
Birinshi gruppaǵa kiritilgen yaǵnıy Rus-Evropa kórkem óneri tásirinde jaratılǵan
dóretpeler tiykarınan Nókis mámleket kórkem óner muzeyinde saqlanadı hám kórsetilip kelinip
atır. Álbette jıynaqlar arasında ekinshi gruppaǵa tiyisli dóretpeler de kóp. Ekinshi gruppaǵa
kiretuǵın dóretpeler tiykarınan Ózbekstan Mámleket kórkem óner muzeyinde saqlanadı hám júdá
az ko'lemdagilari kórsetiw etip kelinip atır. Kórkem óner muzeyinde saqlanatuǵın hám sol payıtqa
deyin muzeydiń ózinde hám de taǵı basqa orınlarda kórsetiw etilmegen dóretpeler haqqında
toqtalıp ótsek. Ózbekstan milliy kórikem mektebiniń tiykarlawshilarınan esaplanǵan A.Volkovtıń
kórkem muzeyinde kóplegen reńli súwret hám grafik dóretpeleri saqlanadı. Ele kórsetiw etilmegen
493
hám bólek izertlew etiwge ılayıq bolǵan dóretpelerinen 1920-30 jıllarda jaratılǵan “Avtoportret”,
“Taw tábiyat kórinisi”, “Zavod jumısshıları ( bul dóretpe remont talap basqa kóplegen dóretpeleri
sıyaqlı ), “Kok kon” (ásirese bul dóretpe Volkovtıń koloristik sheshimlerinen ulıwma ayrıqsha )
“Gerbish zavodı qurılısı”, “Selmash zavodda quyılıw jumısları” onıń do'retiwshiligindegi ayrıqsha
qırların jáne de jaqtılap ashıwǵa xızmet etedi.
M. Kurzin shıǵarmalarınıń kóp bólegi Nókis muzeyinde saqlanadı biraq usınıń menen
birge Kórkem óner muzeyinde de bar. Biraq muzey ekspozitsiyasida M. Kurzinnıń
do'retiwshiliginin ashıp bere alatuǵın dóretpeler kórsetiw etilmegen. Fondta bolsa “Aspaz
portreti”, “Uspenskiy portreti”, “Ot óshiriwshiler komandasi”, “Qızıl shayxana”, “Jumısshılardıń
gruppalı portreti” sıyaqlı dóretpelerin sanap ótiw múmkin. Onıń dóretpelerinde jaratılǵan áyeller,
jigitler, ǵarrılar obrazlarınıń hár biri ayriqsha jaqtı túske iye. Rasom barlıq obrazlardı ayriqsha
túrde ashıp beriwge ıntıladı.
V. Ufimsevtiń ızlenilip atırǵan dáwir tiyisli birden-bir dóretpelerinen hajviy jóneliste
“Kórkem óner japakeshleri” shıǵarmasın keltiriw múmkin. Milliy xudojnikleriimizden
O’.Tansiqboevtıń kishi nusqalarınan tartıp iri kólemli dóretpelerine shekem muzey rezervlerinde
saqlanadı. Súwretshiniń ásirese iri kólemdegi dóretpeler. Dóretpelerdi remontlap ekspozitsiyada
kórsetiw etilse, súwretshiniń XX ásir baslarında jaratılıwma intilgan milliy kórikem mektep
namonalarini jáne de jaqtılaw biliwge alıp kelerdi. Ásirese O.Tatevosyannıń 1920 -30 jıllarda
Samarqandda jaratqan dóretpelerin bólek ilimiy izertlew etiw múmkin. Onıń dóretpeleri ele
kórkem ónertanıwlar tárepinen jetkilikli úyrenilmegen. O. Tatevosyanıń dóretpeleri arqalı bólek
Samarqand reńli súwret mektebin da úyreniw múmkinshilikleri bar.
1920-30 jıllarda jaratılǵan dóretpelerdiń plastik tárepleri olardaǵı filosofiyalıq ideyalar
hám qatlamlar bugongi Ózbekstan kórkem ónerinde óz hákisin tawıp kelip atır. 1920 -30 jıllardaǵı
process kórikem qurallardan usıl, jónelis, janr, reń, kompozitsiya tárepleri bugongi konda
xudojnikleriimiz do'retiwshiligida ayriqsha túrde aytılıwı júdá áhmiyetli. Usta Momin, A.
Nikolayev, V. Ufimsev, O'. Tansiqboev, N.Karaxan sıyaqlı xudojnikleri do'retiwshiligi bugungi
kundegi Ózbekstan xudojniklerii do'retiwshiliginde óz kórinisin tawıp jáne de jańadan-jańa
kórkem qurallardı qollap, ayrıqsha tárzde kórsetip kelip atırlar.
Ótken ásir basında jaratılǵan kem ushraytuǵın reńli súwret shıǵarmalarınıń bugungi
kundegi reńli súwretge bolǵan tásiri, uqsaslıǵı usı jıllardaǵı kórkem óner bugongi kán kórkem
ónerine baylanıslılıǵı A. Xatkeryev, J. Umarbekov, A. Ikromjonov, X. Ziyoxonov sıyaqlı kóplegen
xudojnikleriimiz dóretiwshiliklerinde jaqtı kórinetuǵın bolıp atır. Tariyxıy -siyasiy ózgerisler
milliy óz-ózin ańǵarıw procesi áyyemgi kórikem miyraslarǵa umtılıw maqsetinde súwretlew
494
kórkem ónerdiń avangard tendensiyalariga názer taslanıwdı. Romantik usıl, miniatyuralarga B.
Jalol, V. Búrmekin, Akmal Nur, J. Usmanov sıyaqlı xudojnikleri do'retiwshiligida jaqtı
kórinetuǵın bolıp atır. Olar tárepinen Shıǵıs estetikasiga shaqırıq, sezimler derekleriniń aytılıwı,
Shıǵıs sesler uyǵınlıǵıları estetikasini úyrenip, yo'zaki uqsaslıqlardan qatiiy názer ishki
strukturalıq uqsaslıqlardı filosofiyalıq qatlamlarda úyrenip, bildirip kelip atırlar. Shıǵısona
pikirleytuǵın adamlardıń ayriqshalıǵı, ondagi formasıy uqsaslıqlar J. Umarbekov, V. Búrmekin,
X. Ziyoxonovlar sıyaqlı kubizm hám basqa usıllarda dóretiwshilik etiwshi xudojnikleri atların
aytıw múmkin. Ulıwma aytqanda 1920 -30 jıllar kórkem óneri hám XX ásir aqırları arasındaǵı
kópir, joqarıda sanap ótilgen dóretiwshiler kórkem ónerinde óz hákisin tawıp kelip atır. Mısal etip,
Alisher Xatkeryevning “Dáwir baylanısı. Obrazlar” shıǵarması Usta Mo'minniń 1928 jılda
jaratılǵan “Bódeneboz” shıǵarmasındaǵı óspirim obrazı alınǵan bolıp, onıń janına zamanlas
hayaldıń obrazı suwretlengen. Dóretiwshi bul eki obrazdaǵı dáwirlerdi uyg'onlashtirish
maqsetinde olardıń átirapına suwretlengen báháriy guller menen uyg'onlashtirgan. Javlon
Umarbekovtiń 2005 jılda islengen “Toxir hám Zuxra ” reńli súwret shıǵarmasın analiz etetuǵın
bolsaq, onda Usta Mo'minniń “Teri malaqaylı bala shıǵarmasına stilistik uqsaslıqlardı hám basqa
dóretpelerindegi obrazlarǵa uqsawlıqtı sezamiz. Umarbekovtiń taǵı bir shıǵarması “Óspirim
balalar” dep atalıp, onda da obrazlardaǵı stilistik uqsaslıqlar kórinetuǵın bolǵan. Shıǵarmada úsh
dana óspirim balalar tábiyaat qoynida qus ustap turǵan halda suwretlengen. Bul shıǵarma daǵı
uqsawlıq tiykarınan kompozitsion qurılmada hám obraz suwretinde bolıp, súwretshi bul jumısında
jaqtılaw reńlerden paydalanǵan. Javlon Umarbekovtiń dáslepki do'retiwshiligidagi tábiyat
kórinisilerge toqtalatuǵın bolsaq onda O'rol Tansiqboev do'retiwshiligine, keyingi dóretpelerinde
bolsa A. Volkovtıń kubizmi sıyaqlı kompozitsiyalarni kóremiz. Ótken ásir baslarında jaratılǵan
dóretpelerge stilistik hám semantik talqin bugungi kundegi dóretiwshilerimiz dóretpelerinde
kórinetuǵın bolıp atır. Shonga qaramay xudojnikleriimiz ayriqsha tárzde ol dóretpelerge jańadan-
jańa kórikem qurallardı qóllaw arqalı ayrıqsha dóretpeler jaratıp kelip atır. Bul uqsaslıqlardı
kóplegen sanap ótiwimiz múmkin. Taǵı bir dóretiwshi Akmal Ikromjonovtıń “Báhár” shıǵarması
Usta Mo'minniń 1924 jılda jaratılǵan “Báhár” shıǵarmasınan yoshlanib jaratılǵanına isenim
bólemiz. Odaǵı obrazlarda ulıwma uqsawlıq hám náziklikti kórsetip beriw uqıpı hám de Usta
Mo'minniń do'retiwshiligine tán tárzde óspirimler obrazlarınan tısqarı gózzal hám elegant qız
suwretin kóremiz. Qız obrazı Usta Momin óspirimleriniń obrazına ulıwma uqsawlıq formasında
kórkemlik tárepten jaratılǵan. Ózbekstan súwretlew ónerinde ótken ásir baslarındaǵı kórkem
ónerge bolǵan qızıǵıwshılıq, oni bugongi kán kórkem ónerine uyqas túrde, tariyxıy dáwir
donyoqarashlariga uyqas, yaǵnıy hár bir dáwir dóretiwshii óz donyoqarash hám dáwirden kelip
495
shıǵıp tiykarınan formasıy, stilistik hám semantik uqsaslıqlarda orınlap atırlar. Usı dáwir kórkem
ónerine aytıw ustalar kórkem ónerine bolǵan qızıǵıwshılıq hesh qashan so'nmaslini hám bugongi
áwlad do'retiwshiligiga ol dáwir kórkem ónerin sińip ketiwi jáne bul milletimizni kórkem
miyraslarǵa bolǵan qızıǵıwshılıqı hám húrmetinen dárek bolıp tabıladı.
REFERENCES
1.
Byashim Nurali va Shıǵıs sanʼatining zarbli musiqa mektepi. Ashxobod, 1991.
2.
Karlov G. Yo'ldosh hayoti. Toshkent. Jas qo'riqchi. 1987 yil
3.
Meyson M.E. Qulagan minora. Toshkent, 1968 yil
4.
Ufimtsev V. O'zim haqimda gapirganda. Xotira. M., Sovet rassomi 1973 yil
5.
Volkov va onıń shogirdlari. GMVdagi ko'rgazma katalogi. M., 1986 yil
6.
Allambergenovna A. R. THE MANIFESTATION OF EUROPEAN AND NATIONAL
TRADITIONS IN THE OPERA" GULAYIM" //International Journal of Philosophical
Studies and Social Sciences. – 2022. – Т. 2. – №. 2. – С. 185-187.
7.
Абатбаева
Р.
А.
ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН
МУСИҚА
МАДАНИЯТИНИ
РИВОЖЛАНИШИДА МАШХУР БАСТАТОР Н. МУҲАММЕДДИНОВНИНГ
ЎРНИ //Oriental Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 648-653.
8.
АБАТБАЕВА Р. КОМПОЗИТОР НАЖИМАДДИН МУХАММЕДДИНОВ
ИЖОДИДА ТАРИХИЙ СИЙМОЛАР //Journal of Culture and Art. – 2023. – Т. 1. – №.
1. – С. 60-66.
9.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
10.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
11.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
12.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
13.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
496
14.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
