ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
45
FЕ'LNI O’RGANISH MЕTODIKASI
Abdumajidova Mohinur Abduvohidjon qizi
Oriental universiteti
Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 3-bоsqich talabasi
https://dоi.оrg/10.5281/zenodo.10463309
Аnnоtаtsiyа.
Mаzkur mаqоlаdа fe’l sо’z turkumining shаkllаnishi,
fе'lni o’rganishda
izchillik, 1-sinfda fе'lni o’rganishga
оid tаdqiqоtlаr tаhlil qilingаn. О‘zbek tilidа fe’l sо‘z
turkumining o’qitilish metodikasi mаsаlаlаrigа оid mаvjud mаteriаllаr о’rgаnilib, tegishli xulоsа
vа tаvsiyаlаr berilgаn.
Kаlit sо’zlаr:
fе'l-so’z turkumi, fе'lni o’rganishda izchillik, 1-sinfda fе'lni o’rganish, shaxs-
son qo’shimchalari.
bo'lishli fe'llar, bo’lishsiz fe’llar
,
zamon fe'llari
METHODOLOGY OF LEARNING THE VERB
Abstract.
In this article, the formation of the verb word group, consistency in learning the
verb, and researches related to the learning of the verb in the 1st grade are analyzed. The available
materials related to the methodology of teaching the verb phrase in the Uzbek language were
studied, and relevant conclusions and recommendations were given.
Key words:
verb-word group, consistency in verb learning, verb learning in 1st grade,
person-number additions. participle verbs, participle verbs, tense verbs.
МЕТОДИКА ИЗУЧЕНИЯ ГЛАГОЛА
Аннотация.
В данной статье анализируются образование глагольного
словосочетания, последовательность в изучении глагола, исследования по изучению глагола
в 1 классе. Были изучены имеющиеся материалы, связанные с методикой обучения
глагольному словосочетанию на узбекском языке, даны соответствующие выводы и
рекомендации.
Ключевые слова:
глагольно-словная группа, последовательность в изучении глагола,
изучение глагола в 1 классе, сложение лиц и чисел. причастные глаголы, причастные
глаголы, временные глаголы
KIRISH
Oʻzbek tilidа bugungi kundаgi sо’z turkumlаrining sоni esа 10-12 tа deb kо’rsаtilаdi.
Bulаr:
6 tа mustаqil (оt, sifаt, sоn, оlmоsh, rаvish vа feʼl);
3 tа yоrdаmchi (kоʻmаkchi, bоgʻlоvchi, yuklаmа);
3 tа аlоhidа (undоvlаr, tаqlid sоʻzlаr, mоdаl sо’zlаr) sо’z turkumlаridir.
,,Fe'l" mavzusini o'rganishda asosiy vazifalar: so'z turkumi sifatida fe'l haqida dastlabki
tushunchani shakllantirish, o'quvchilar nutqini fe'llar bilan boyitish hamda og'zaki va yozma
nutqda fe'ldan to'g'ri foydalanish ko'nikmasini o'stirish, o'quvchilarning aqliy faoliyatini
rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bog'liq holda ayrim imloviy qoidalarni o'zlashtirish
hisoblanadi. Bu vazifalar bir-biri bilan bog'liq holda hal etiladi.
Fe'lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlang'ich sinf
o'quvchilari faqat lining muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu
materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi hisobga olinadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
46
METОD VА MEDОLОGIYАSI
Fe'l ustida ishlashga tayyorgarlik savodga o'rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda
o'quvchilarning diqqati fe'lning leksik ma'nosiga qaratiladi; fe'l tichun tipik hisoblangan leksik
ma'nosiga qaratiladi; fe'l uchun tipik hisoblangan leksik-grammatik ma'noni, ya'ni predmetning
harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq material yig'iladi. Fe'l ustida ishlash
mashqlarini ,,Alifbe"dagi so'z va mashqlarni o'qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog'lab
o'tkaziladi. Bunda o'qituvchi o'quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe'lni topishga, so'z nimani
bildirishini va qanday so'roqqa javob bo'lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi.
Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko'rib, gapni
mazmunga mos so'zlar bilan to'ldiradilar:
Kuzda mevalarmma
qiladi?... (pishadi),
sabzavotlar
nima qiladi?... (yetiladi),
daraxl barglari
nima qiladi?... (sarg'ayadi).
Bolalar
nima qilyaptilar?...
(dam olyaptilar), ...(o'ynayaptilar), (ishlayaptilar).
Fe'lga so'roq berishga o'rgatish yuzaki bo'lmasligi, o'quvchilar harakat bir kishi tomonidan
bajarilsa,
nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi?so'roqlarim,
ikki va undan ortiq kishi
tomonidan bajarilsa,
nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima qilmoqchilar?
so'roqlarini berishni
bilishlari zarur. Bunday so'roqlarga javob berishga o'rgatish o'z navbatida, fe'l zamonlarini
o'rganishga tayyorlash demakdir.
1-sinfda morfologik so'roq so'z nimani bildirishini aniqlash maqsadida beriladi.
O'quvchilarni so'zga so'roq berishga, o'qituvchi bergan so'rog'iga javob bo'ladigan so'zlarni
tanlashga, so'zni so'rog’iga
mos ravishda o'zgartirishga
(nima qildi? —
o'qidi,
nima qilamiz?
o'qiymiz,
nima qilmoqchi?—
o'qimoqchi kabi) o'rgatiladi.
Fe'l - so'z turkumi" degan tushunchani shakllantirish, bo'lishli va bo'lishsiz fe'llarning
ma'nosi va shakliga qarab farqlash ko'nikmasini hosil qilish, bo'lishsizlik qo'shimchasi (-ma) ning
talaffuzi va imlosini o'rgatish hisoblanadi.
Fe'lning harakat bildirishi yuzasidan o'quvchilarda aniq tasawur hosil qilish uchun o'qituvchi
ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya'ni o'quvchilarning o'zlari bajarayotgan ish-
harakatni aytishni so'raydi, suhbat o'tkazadi. Suhbatda ,,O'qituvchi nima qildi? O'quvchilar nima
qildilar? Hozir o'qituvchi nima qilyapti? O'quvchilar nima qilyaptilar? Endi o'quvchilar nima
qiladilar? O'qituvchi nima qiladi?" kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat jarayonida
o'quvchilar o'qituvchi rahbarligida fe'llarni so'rog'i bilan yozib boradilar. Masalan,
nima qildi? -
so'zladi, tushuntirdi;
nima qildilar? -
tingladilar, yozdilar;
nima qilyapti? -
tushuntirayapti,
so'rayapti, tinglayapti;
nima qilyaptilar? -
javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar;
nima
qiladi? -
tekshiradi, ko'radi;
nima qiladilar?
ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.
Suhbatdagi yoki o'quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo'lagi jihatdan tahlil qilish asosida
xulosa chiqariladi:
nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi?
kabi so'roqlarga javob bo'lib, predmet
harakatini bildirgan so'zlar
fe'l
deyiladi. Fe'l gapda kesim vazifasida keladi.
Mavzu yuzasidan o'quvchilarda ko'nikma hosil qilish uchun so'roq berib fe'lni aniqlash, gap
mazmuniga mos fe'lni tanlab qo'yish, aralash berilgan so'zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap
tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Dasturga ko'ra 3-sinfda bo'lishli va bo'lishsiz fe'llar o'rganiladi. Mavzu suhbat asosida
tushuntiriladi. Suhbat uchun ,,O'qish darsida kimlar o'qidi? Shokir ham o'qidimi? Kim so'zladi?
Alisher so'zladimi? Barno kutubxonaga boradimi? Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi? Hozir kim
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
47
tushuntirayapti? Hozir Tohir gapiryaptimi?" kabi savollardan ham foydalaniladi. O'quvchilar
so'roq berib fe'llarni topadilar, ma'nosini qiyoslaydilar va o'qituvchi rahbarligida tushuntiradilar.
Xulosa chiqariladi: fe'l harakatning yuzaga chiqqanini, ya'ni bajarilganligini
(o'qidi,
so'zladi),
hozir bajarilayotganini
(tushuntiryapti),
endi bajarilishini
(boradi, o 'qiydi)
bildiradi. Bu
fe'llar bo'lishli fe'llar
deyiladi. Ayrim fe'llar harakatning bajarilmaganligini
(o'qimadi, so'zlamadi),
hozir bajarilmayotganini
(o'qimayapti),
keyin ham bajarilmasligini
(bormaydi)
bildiradi. Bunday
fe'llar bo'lishsiz fe'llar
deyiladi.
O'quvchilar bo'lishli va bo'lishsiz fe'llarni so'roqlari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va
so'roqlarini bo'lishsiz fe'l qanday hosil bo'lganini aytadilar. O'quvchilar bilimi mashqlar bilan
mustahkam-lanadi, bo'lishsizlik qo'shimchasi
-ma -mi
shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha
-ma
shaklida yozilishi tushuntiriladi. O'quvchilarda bo'lishli va bo'lishsiz fe'llarni ma'nolariga
qarab farqlash ko'nikmasini o'stirish uchun bo'lishli fe'ldan bo'lishsiz fe'l hosil qilish, bo'lishsiz
fe'llarning talaffuzi va yozilishini qiyoslash, bo'lishsiz fe'llar bilan gaplar tuzish mashqlaridan
foydalaniladi.
TАDQIQОT NАTIJАSI
Fe'l zamoni shaklining mohiyati ish-harakat qachon bajarilishini, ya'ni ish-harakatning nutq
so'zlanib turgan paytda, undan oldin va keyin bajarilishini taqqoslash asosida ochiladi. O'quvchilar
o'zlari bajargan yoki bajarayotgan harakatlarini kuzatadilar, shuningdek, keyin nima qilishlarini
muhokama qiladilar. Xuddi shunga o'xshash kuza-tishni tabiatda bo'layotgan o'zgarishlar
yuzasidan ham o'tkazadilar. Bu mavzu bahorda o'tiladi. Shuning uchun o'quvchilar kuzatish
asosida
,,Bahor keldi. O'rik, olcha gulladi. Gullar ochilyapti. Endi gilos pishadi. Bahordan so 'ng
yoz keladi. Yozda bolalar oromgohga bormoqchi"
kabi gaplar tuzadilar. Gapdagi fe'llarga so'roq
berib, ish-harakatning bajariHsh payti, ya'ni ish-harakat bajarilayotganini
(nima qilyapti? -
o'qiyapti, ochilyapti), oldin bajarilganini
(nima qildi? ~
o'qidi, keldi, gulladi) va keyin bajarilishi
(nima qilmoqchi?—
yodlamoqchi, bormoqchi) aniqlanadi. Aniq kuzatish asosida yig'ilgan bu
leksik materiallar o'qituvchi rahbarligida umumlashtiriladi va xulosa chiqariladi:
1 .Fe'llar zamon bilan o'zgaradi. Fe'l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon, o'tgan zamon,
kelasi zamon.
2. Hozirgi zamon fe'llari
nima qilyapti?
so'rog'iga javob. bo'ladi, hozirning o'zida, ya'ni nutq
so'zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi.
3. O'tgan zamon fe'li
nima qildi?
so'rog'iga javob bo'ladi, harakatning oldin, ya'ni nutq
so'zlanayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi.
4. Kelasi zamon fe'li
nima qilmoqchi?
so'rog'iga javob bo'ladi, harakatning keyin, ya'ni nutq
so'zlanayotgan vaqtdan keyin bajarilishini bildiradi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari fe'l zamonlarini
unga beriladigan savoldan bilib oladilar. So'roqdan lining leksik ma'nosi ham bilinib turadi.
Fe'lning zamon shaklini yasash va bilib olish uchun o'quvchilarni so'roqlardan to'g'ri
foydalanishga o'rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga erishish uchun awal jamoaviy
ravishda ishlanadi va o'quvchilar e'tibori so'roq bilan fe'l zamonining bog'lanishini aniqlashga
qaratiladi. Zamon shaklini hosil qilish uchun fe'lning II shaxs birlik shakli asos qilib olinadi
(Boshlang'ich sinflarda fe'lning bosh shakli o'rganilmaydi). Fe'lga so'roq berish bilan fe'l zamoni
hosil qilinadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
48
Bir fe'ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe'lning zamon
kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun ,,Fe'l" mavzusini
o'rganish jarayonida fe'lni zamon qo'shimchasi bilan o'zgartirish mashqi muntazam o'tkazib
boriladi.
O'quvchilarni fe'l zamonlarini ongli qo'llashga o'rgatish maqsadida matnlardan
foydalaniladi. Bunda fe'l zamonini aniqlash va biror fe'l shaklidan foydalanishni asoslash,
shuningdek, fe'l zamonini o'zgartirish, fe'llarni muayyan bir zamonda ishlatib hikoya tuzish
topshiriladi.
XULОSА
Fe'llarda shaxs-son haqidagi ko'nikmani shakllantirish uchun mazmunga mos shaxs-son
qo'shimchalarini qo'yish, berilgan fe'llarni hozirgi, o'tgan, kelasi zamonda shaxs-son qo'shimchasi
bilan tuslash, fe'llarni so'z turkumi jihatdan tahlil qilish mashqlaridan foydalaniladi.
Bu sinfda fe'llarning yozilishi haqida ham ko'nikma hosil qilinadi. Mavzuni tushuntirish
uchun fe'llar ko'proq bo'lgan matn tanlanib, matnni o'qish, so'roq berib fe'llarni topish va qanday
yozilganini aytish topshiriladi. O'quvchilar o'qituvchi rahbarligida vazifani bajaradilar.
REFERENCES
1.
"Ona tili darsliklari"1- 4-sinf. T.: «O’qituvchi» 2010.
2.
Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang`ich
sinflarda ona tili o`qitish metodikasi. T., 2009.
3.
“Hоzirgi о’zbek аdаbiy tili” R.Sаyfullаyevа, B.Mengliyev, G.Bоqiyevа, M.Qurbоnоvа,
Z.Yunusоvа, M.Аbuzаlоvа. Tоshkent-“Fаn vа texnоlоgiyа”-2009.
4.
“О’zbek tilshunоsligi tаrixi” А.Nurmоnоv. Tоshkent-“О’zbekistоn”-2002.
5.
Z. Tohirov. "Yordamchi tеstlar". Toshkеnt, "O`qituvchi", 1999 yil.
6.
Q.Qosimova va boshqalar Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitish mеtodikasi. Toshkеnt,
2009.
7.
A. Nurmonov, R. Rasulov. O`zbеk tili jadvallarda. Toshkеnt, "O`qituvchi", 1999 yil.
8.
Boshlang`ich ta'lim . 2000-2012.
9.
10.
11.
