Talabalarda rahbarlik imidjini shakllantirishning ijtimoiy-
psixologik xususiyatlari
Xusanbayeva Ziyoda
Toshkent Amaliy Fanlar universiteti psixologiya kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467007
Annotatsiya:
Ushbu maqolada yoshlar guruhlarining umumiy va xususiy ijtimoiy-psixologik xususiyatlari
ko'rsatilgan, ijtimoiy vaziyat va yosh rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari ochib berilgan, rahbarlik tipologiyasi,
rahbarning muhim fazilatlari va imidji aniqlangan, o'rganilayotgan hodisaning aniqlovchilari va namoyon bo'lishi
ko'rsatilgan.
Kalit so'zlar:
rahbarlik, yetakchilik turi, rahbarlikning gender xususiyatlari, yosh rahbar
Zamonaviy hayot yoshlar oldiga ijtimoiy
munosabatlarda, odamlar va ijtimoiy institutlar bilan
iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohalarda o‘zaro
munosabatlarda faol ishtirok etishni talab qiluvchi
vazifalarni qo‘ymoqda. Yoshlarning tashabbuskorligi,
jamiyat va davlat hayotida ishtirok etish, turli ijtimoiy
ehtiyoj va manfaatlarni qondirish va qondirishga
intilishi yetakchilik, ko‘ngillilik va ijtimoiy
faoliyatning boshqa shakllarining paydo bo‘lishiga
olib
keladi.
Bu
ko'rinishlarning
ularning
ijtimoiylashuvi, jamiyat bilan o'zaro ta'sirining o'ziga
xos xususiyatlari bilan bevosita bog'liqligi mavjud.
Yoshlar jamiyatning asosiy strategik resursi bo‘lib,
mamlakatni modernizatsiya qilish, islohotlarni amalga
oshirishda faol ishtirok etayotgan ana shu guruhdir.
Jamiyatning konstruktiv va muhim muammolarini hal
qilish uchun yoshlarda rahbarlik ko‘nikmalarini
egallash masalasi dolzarb bo‘lib bormoqda.
Talabalar ijtimoiy guruh sifatida hayot, mehnat
va hayotning muayyan sharoitlari bilan bog'liq bo'lgan
maxsus ijtimoiy xulq-atvor va "men" psixologiyasi
bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, zamonaviy
jamiyatda hayot aylanishi yanada moslashuvchan
bo'lib bormoqda; bir qator an'anaviy me'yorlar va
fikrlar o'zgarmoqda, yosh tushunchasi ko'plab odatiy
ma'nolarini yo'qotmoqda. Natijada, yoshga bog'liq
bo'lmagan (yoshga bog'liq bo'lmagan jamiyat) jamiyat
shakllanadi, unda muayyan rolni bajarish uchun
yagona yosh normasi mavjud emas (B.I. Neugarten).
O'smirlik
davrida
yoshlar
jamoasining
rivojlanishi ijtimoiy hayotning texnologik va ijtimoiy
murakkablashuvi, kasb-hunar ta'limiga, shaxsiy
kamolotga va ijtimoiy mavqega yangi talablarning
paydo bo'lishi bilan bog'liq. Ijtimoiy vaziyatning
asosiy tarkibiy lahzasi - yigit mustaqil hayotga qadam
qo'yish arafasida, bu "ikkinchi tug'ilish" davri (J.-J.
Russo)
Muhim nuqta - bu hayot yo'lini belgilash,
kelajakka yo'naltirish, o'ziga xoslikni olish, qiziqishlar
va asosiy faoliyatlar jamlangan hayotiy vaziyatning
"affektiv
markazi"
ga
aylanish.
Shaxsning
muvaffaqiyatli ijtimoiy o'zini o'zi belgilashining
muhim shartlari - bu intellektual salohiyat, o'zini o'zi
qadrlash. Muhim rolni o'z imkoniyatlarini, sog'lig'ini,
ta'lim darajasini, oilaning moddiy sharoitlarini va
boshqalarni baholash muhim rol o'ynaydi. Rivojlanish
masalasining mohiyati butunlay yangi narsalarni kashf
etishda emas, balki integratsiyalashgan o'zini
shakllantirishda. (Kon, 1978).
Kollektiv-guruhli muloqot shakllarining katta
rolini saqlab qolish bilan bir qatorda, individual-
shaxsiy aloqalar va qo'shilishlarning ahamiyati ortib
bormoqda. Tengdoshlar bilan muloqotda ko'plab
intrapsixologik to'siqlar yengib chiqiladi va guruhda
shaxsiy muammolar har doim ham ijtimoiy jihatdan
maqbul bo'lmasa ham, hal qilinadi. Bu bilan bog'liq
bo'lgan muloqotga bo'lgan eng kuchli ehtiyoj, bu erda
"biz" tuyg'usi aniqlanadi, "bizniki" ning birlashishi va
"begonaliklar" ning ajralishi. Bu davrda shaxs o`zini
ham ma`lum bir avlod vakili sifatida tashkil etadi.
Bilim olish va o'zini mutaxassis va professional
sifatida
tayyorlash
talabalar
uchun
asosiy
mashg'ulotdir. Talabalar guruhlarining umumiy
ijtimoiy-psixologik xususiyatlari, rasmiy tasnifga
ko'ra, bular haqiqiy, vaqtinchalik, asosan kichik,
kontaktli, minimal ierarxik (o'quv guruhidagi katta) va
tartibga
solinadigan
guruhlar
ekanligi
bilan
belgilanadi.
Ularni
yagona
ta'lim
maqsadi
birlashtiradi, lekin natijaga ko'ra individuallashtiriladi
- har biri o'z ta'limotining oqibatlarini oladi, garchi
ba'zida unga atrof-muhit omillari ta'sir qiladi. O'quv
jamoasida har birining ish samaradorligining moddiy
yoki rasmiy ifodalangan kundalik mezonlari mavjud
emas (har bir ishlab chiqarishda mavjud bo'lganlarga
o'xshash), faqat individual talabalar va oraliq
(ko'pincha) tarqoq joriy baholashlar mavjud. semestr
va kurs), ular amalda moliyaviy rag'batlantirilmaydi.
Talabalar guruhlarining shaxsiy ijtimoiy-psixologik
xususiyatlari universitet va fakultetlardagi ijtimoiy-
psixologik muhitning o'ziga xos xususiyatlari bilan,
individual guruh - kurslarning xususiyatlari va har bir
guruhning ishga qabul qilinishi, tarkibi bilan bog'liq.
ular tarkibiga kirgan shaxslar, ular va mikroguruhlar
o'rtasidagi mavjud munosabatlar (agar ular paydo
bo'lsa), ularning rivojlanish tarixi va darajasi va
boshqalar.
O'z manfaatlarini bilish talabalarni jamoat,
siyosiy va ijtimoiy faollikka undaydi. Universitetda
olib borilayotgan darsdan tashqari ishlar yoshlarda
yetakchilik fazilatlarini shakllantirish uchun maqbul
sharoitlarni yaratadi. Faol hayotiy pozitsiya yangi
g'oyalar, g'ayrioddiy yondashuvlar, dadil boshqaruv
qarorlarining o'ziga xos kafolati bo'lib xizmat qiladi,
ish beruvchilar aynan shunday mutaxassislarga
qiziqish bildirmoqda. Talaba yoshlarning zamonaviy
avlodini o‘rganish va yetakchilarni tarbiyalash muhim
va dolzarb ko‘rinadi. Ijtimoiy faol talabalar orasida
bugungi liderlar kelajakda o'zlarini etakchi, jamoat va
siyosiy lider sifatida ko'rsatishlari mumkin, ularning
faoliyat doirasi jamiyat va uning ijtimoiy institutlari (
Sokolova, 2003).
Yetakchilik - bu odamlarga o'z maqsadlariga
erishish uchun ta'sir qilish jarayoni. Rahbarlarning
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: ish jarayonini
rejalashtirish, tashkiliy tuzilmalarni yaratish va uning
resurslaridan
foydalanishni
nazorat
qilish.
Boshqalarning harakatlarini boshqarib, rahbar o'z
natijalariga
erishadi.
Etakchilik
(etakchilik)
jarayonining asosiy elementlariga ta'sir ko'rsatish
(qo'llab-quvvatlash), ixtiyoriy ishtirokni ta'minlash va
maqsadga erishish kiradi. Talabalar muhitini g'oyalar
shakllanadigan va yangi ijtimoiy rollar namoyon
bo'ladigan namunali muhit sifatida ko'rish mumkin.
Talabalar yetakchilik ko'rsatadigan beshta
asosiy faoliyat yo'nalishi belgilangan. Faoliyatning
mazmuniy xususiyatlariga qarab, guruhning etakchilik
funktsiyalarining
namoyon
bo'lishiga
bo'lgan
talabning
jiddiyligi aniq
bo'lmagan sharoitlar
shakllanadi. Shunday qilib, xotirjam va hatto faollik,
uzoq muddatli maqsadlar hukmronligi bilan, ma'lum
sharoitlarda
yangilik
elementlarining
paydo
bo'lishining etarlicha mo''tadil tizimi bilan etakchilik
funktsiyalarini va shunga mos ravishda talablarni
amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratmaydi. guruh a'zolari etakchining ijtimoiy rolini
o'z zimmalariga oladilar.
Aniqlanishicha, (E.S.Avrova, T.N. Martynova,
2008). Talabalar uchun guruh ularni qanday qabul
qilishi muhim (respondentlarning 70% javob berdi
ijobiy, o'g'il bolalar va qizlar guruhlari o'rtasida farqlar
topilmadi). V guruhning ma'lum bir a'zosini idrok
etishga ta'sir qiluvchi omillar sifatida, respondentlar
ta'kidladilar:
•
idrok etilgan xatti-harakatlarning o'ziga xos
xususiyatlari, ya'ni. u qanday quradi ularning guruh
bilan munosabatlari (respondentlarning 80% i);
•
idrok etilgan shaxsning shaxsiy xususiyatlari,
ya'ni. ochiqlik darajasi guruh, o'ziga xoslik,
intellektual qobiliyat (50%);
Jozibadorlik, uslub va boshqalar kabi tashqi
xususiyatlar. (15% respondentlar);
•
shaxsning shaxs tomonidan idrok etilishi, bu
psixologik xususiyatga ega munosabat va o'rnatilgan
munosabatlar (8%).
Guruh rahbari va eng mashhur talabalar butun
guruhning ma'lum bir talabaga nisbatan hurmat
darajasini belgilaydi. Bu guruh a'zolariga maxsus
talablar va unga qo'shilishning qat'iy mezonlari bilan
aniq tartibga solingan yopiq tizimni yaratadi. Guruh
ichidagi munosabatlarning har bir tuzilmasi (rasmiy va
norasmiy), sohasi (ishbilarmonlik va hissiy) etakchilik
xususiyatlariga
o'z
talablarini
belgilaydi
va
rahbarlarga tegishli talablarni qo'yadi.
Zamonaviy
jamiyatga
favqulodda
muammolarga yangicha qarashga qodir yoshlar kerak.
Mobillik, raqobatbardoshlik, qobiliyat kabi muhim
insoniy
fazilatlar
oldinga
chiqadi.
Yoshlar-
jamiyatning
hayot
kuchi,
energiysi,
iste'mol
qilinmagan intellektual va jismoniy kuchlarning
chiqishi, bu kuchlar tufayli jamiyatning hayoti
yoshartirilishi, jonlantirilishi mumkin . Ta'limning
vazifalari yoshlarning noyob hayotiy ma'nolarni
topishga, shaxsiy va professional o'z taqdirini
belgilash usullarini ishlab chiqishga va shu jumladan
o'z xulq-atvorini shakllantirishga, kommunikativ,
tashkiliy va etakchilik fazilatlarini rivojlantirishga
imkon beradigan faoliyat qobiliyatini rivojlantirish va
takomillashtirishdan iborat.
Rahbarlik
va
yetakchilik
muammosi
insoniyat tarixining deyarli barcha bosqichlarida
qiziqish uyg‘otib kelgan va fenomen sifatida qaralgan.
Sharq mutafakkirlari asarlariga murojaat qiladigan
bo‘lsak, ularda boshqaruv san’ati sirlari, yetakchi
inson qiyofasi masalalari qarab chiqiladi. Buning
asosiy sababi birinchidan, har bir davrdagi ijtimoiy
munosabatlar o‘ziga xos ravishda ijtimoiy mavqe
jihatidan kimningdir yuqori darajada turishini taqozo
etgan bo‘lsa, ikkinchidan, insonlarning hayot
kechirish tarzi, ravnaqi, darajasi, farovonligi, baxtli
turmush kechirishi shu yuqori mavqedagi shaxsga,
uning turli fazilatlari va xislatlariga bog‘liq
bo‘lganligidir. Mutafakkir ajdodlarimiz ta’limotida,
xalq ijodi mahsullarida adolatli va adolatsiz
munosabatlarning yuzaga kelishi rahbar shaxsi, ya’ni
shohga bog‘liq ekanligi to‘g‘risidagi fikrlarni
o‘qiymiz. Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar
shahri» asarida aholining ma’naviy va psixologik
jihatdan boshqarilishida fozil odamlar shahrida shahar
aholisining
stratometrik
xususiyatlarga
ko‘ra
tabaqalanishi lozimligi uqtiriladi.
Bunda
jamiyat
a’zolarining
o‘zlarini
boshqarishlarida
jamiyatning
o‘zini-o‘zi
boshqarilishiga olib kelish lozim, lekin bu bilan bir
vaqtning o‘zida har bir a’zo o‘z psixologik-ma’naviy
kamolotini usul hamda yo‘nalishiga ko‘ra yakkaxol
tarzda mavjud bo‘ladi. «Shularning hammasini ikki
yo‘l bilan olish mumkin. Birinchidan, yuqoridagi
xodisalar aslida qanday mavjud bo‘lsa, inson qalbiga,
ko‘ngliga o‘shanday o‘rnashib qolsa, boshqalarning
ko‘nglida bu bilimlar qiyosiy yoxud taqlid asosida
vujudga keladi. Ba’zi odamlar o‘sha narsalarni o‘zlari
his etishlari tufayli ko‘ngillarida shu bilimlar vujudga
keladi».
Forobiy bu fikrni davom ettirib:
«Ikkinchidan, ushbu sifatlarga ega bo‘lmagan odamlar
birikmasi esa, jaholatdagi va adashgan shaharlarning
aholisini tashkil qiladi. Fikrlashlar, g‘azab, hasad,
nafratga asoslangan bunday shahar aholisi… doimo
bir-birlariga qarshi kurashib bir-birlariga dushmanlik
qiladilar, eng kuchlilari
boshqalarga nisbatan
mukammalroq tuzilgan bo‘ladi.
Gʻolib kelganlar ham bir-birlarini yo‘qotishga
urinadilar,
go‘yo
boshqa
mavjudotlar
nomukammalday, ularning borligi bularga zarar
keltiradiganday, yoxud boshqalar ularga faqat qulday
xizmat qilish uchun yaratilganday, barchasi bir-birini
ezib ishlatishga intilishadi» Forobiy shuningdek
insonlarning yaxshi hayot kechirishi boshqaruvchi,
ya’ni rahbar shaxsiga bog‘liq ekanligini, uning turli
fazilatlari bu borada unga yordam berishini uqtiradi.
Uning fikricha, bu o‘rinda rahbar shaxsi uchun
gumanistik, isnonparvarlik xususiyatlari muhimdir:
«Kimki birovni baxt va saodatga erishtirish uchun
zarur bo‘lgan ish-harakatlarga ruhlantira olish
qobiliyatiga ega bo‘lmasa va bu ish-harakatni bajara
olishga qudratsiz bo‘lsa, bunday odam sira ham rahbar
bo‘la olmaydi. Ular yo‘l-yo‘riqlarni o‘tmishda yashab
1
Абу Наср.ФаробийФозил одамлар шахри. - Т.:
А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти,
1993,- Б . 170.
2
Абу Наср.ФаробийФозил одамлар шахри. - Т.:
А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти,
1993,- Б . 170
3
Абу Наср.ФаробийФозил одамлар шахри. - Т.:
А.Кодирий номидаги халк мероси нашриёти,
o‘tgan boshliqlardan o‘rganadilar, lekin shu bilan
birga, rahbar kelajak o‘tmishdagi rasm-rusm, yo‘l-
yo‘riqlarni isloh qilishni lozim topsa, turmush sharoiti
taqozosiga qarab o‘zgartiradi. Shuningdek, yomon
odatlarni
o‘zida
ifodalovchi
o‘tmishni
ham
o‘zgartirmog‘i kerak. Aks holda o‘tmishning
talablariga rioya etib, uning kayfiyati saqlansa,
turmushda hech qanday yengillik, o‘zgarish va o‘sish
ham bo‘lmaydi». Forobiyning bu fikrlaridan
ko‘rinadiki, rahbar shaxsi birinchi navbatda o‘zini
yomon odatlardan ozod qila olishi, boshqalarni yaxshi
ishlarga ruhlantira olishi kerak ekan. Bu fikrlarning
bugungi
kunimiz
uchun
ham
ahamiyati
pasaymaganligini kuzatish mumkin.
O‘rta Osiyoning buyuk donishmandlaridan biri
bo‘lmish Abu Rayhon Beruniy ham boshqaruv va
boshqaruvchi shaxsi xususida o‘zining bir qator fikr-
mulohazalarini bayon etgan. U har bir kishiga baho
berish uchun, uning qilgan ishini kuzatish
mumkinligini ta’kidlaydi: «Har bir odamning bahosi
o‘z ishini ajoyib bajarishidadir»
Rahbarlik
va
yetakchilik
muammosi
insoniyat tarixining deyarli barcha bosqichlarida
qiziqish uyg‘otib kelgan va fenomen sifatida qaralgan.
Sharq mutafakkirlari asarlariga murojaat qiladigan
bo‘lsak, ularda boshqaruv san’ati sirlari, yetakchi
inson qiyofasi masalalari qarab chiqiladi. Buning
asosiy sababi birinchidan, har bir davrdagi ijtimoiy
munosabatlar o‘ziga xos ravishda ijtimoiy mavqe
jihatidan kimningdir yuqori darajada turishini taqozo
etgan bo‘lsa, ikkinchidan, insonlarning hayot
kechirish tarzi, ravnaqi, darajasi, farovonligi, baxtli
turmush kechirishi shu yuqori mavqedagi shaxsga,
uning turli fazilatlari va xislatlariga bog‘liq
bo‘lganligidir. Mutafakkir ajdodlarimiz ta’limotida,
xalq ijodi mahsullarida adolatli va adolatsiz
munosabatlarning yuzaga kelishi rahbar shaxsi, ya’ni
shohga bog‘liq ekanligi to‘g‘risidagi fikrlarni
o‘qiymiz. Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar
shahri» asarida aholining ma’naviy va psixologik
jihatdan boshqarilishida fozil odamlar shahrida shahar
aholisining
stratometrik
xususiyatlarga
ko‘ra
tabaqalanishi lozimligi uqtiriladi.
1993,- Б . 170.
Rahbar psixologiyasini o‘rganishda xam
ijtimoiy psixologiya ana shu umumtamoyillar nuqtai
nazaridan qaraydi, o‘rganadi. Uzbekiston xam tashqi,
xam ichki siyosatda davlatni boshqarishni sifat
bosqichlari bilan kuzatib boradi. Ya’ni ma’muriy
boshqaruv tizimini takomillashtirish, erkin fuqarolik
jamiyati asoslarini shakllantirish bilan bog‘liq
raxbarlikning demokratik jarayonlari konsepsiyasi
ishlab chiqildi. Bugungi kunda butun yer yuzida
terrorizm va ekstremizmning shiddat bilan
faollashuvi Respublikamizdagi muassasa va tashkilot
raxbarlari zimmasiga xar qachongidan ko‘ra
muhimroq mas’uliyat yuklamoqda. Terrorchilar turli
mamlakatlar va mintaqalarni nishonga olmoqdalar.
Bunda zamonaviy texnika vositalarini qo‘llab yechimi
topilmagan xar qanday nizolardan o‘z manfaatlari
yulida razilona foydalanmoqdalar. Ana shunday
global terrorizm taxdidiga qarshi raxbarlarimiz
tadbirkorlik va shijoat bilan xizmat qilishlari lozim.
Bunday vazifani bajarish uchun raxbar insonning ichki
olamini, ruxiyat qonunlarini yaxshi o‘rganib, o‘zi
raxbarlik qilayotgan jamoani boshkara olishiga uzida
kuch-quvvat topa olish lozim. Demak, rahbar
psixologiyasining markazida doimo insonlar va
ularning ichki ruxiyati turishi zarur. Bunda esa
raxbarning psixologik jur’ati katta rol uynaydi.
Shunday ilib, raxbarning mahorati o‘z quli ostida
faoliyat kursatuvchilarga yaxshiroq ishlash va yashash
istagini bera olishdan iboratdir. Boshqarish eng avvalo
kishilar bilan ishlashdir. Xar bir raxbar kishi esa,
mehnat malakalaridan tashqari, muayyan xarakterga
xam ega buladi, ularda extiyojlar, manfaatlar,
intilishlar,
odatlar,
kayfiyatlar,
hissiyot
va
xokazolarning butun bir kompleksi mavjuddir.
Bulardan ayrimlari uni ilxomlantiradi, shavq-zavq
uygotadi, gayratiga gayrat qo‘shib yanada kuproq
ishlashga undaydi, boshqalari esa uni ezadi, mexnat
faolligini oshirishga xalaqib beradi. Demak, kishi
xarakterini va uning psixikasining xususiyatlarini
puxta va sinchiklab o‘rganmay turib, raxbarlik
ishlarini muvaffaqiyatli olib borish mumkin emas.
Kishining xarakteri tug‘ma yoki xayot jarayonida o‘z-
uzidan vujudga kelgan tasodifiy bir narsa emas. Inson
xarakteriga uni qurshab turgan muxit, jamoa katta
ta’sir o‘tkazadi. Ko‘pincha bir ishlab chiqarish
jamoasida kishilar vijdonli, mexnatsevar bulgan bir
vaqtda, boshqasida ko‘plari ishga sovuqonlik bilan
qaraydigan xollarni xam kuzatish mumkin. Kishilar
jamoada o‘zlarini qanday tutishga odatlangan
bo‘lsalar, jamoadagi qolgan kishilar xam o‘zini
shunday tutishga harakat qiladi. Kishi o‘z tevarak
atrofidagi odamlarning ta’siri ostida bo‘ladi,
4
Н.Б.Боймуродов “Раҳбар псиҳологияси”
Тошкент «Янги аср авлоди» 2007Б-59
boshqalarga biron-bir darajada taxlil qiladi, umum
qabul qilgan xulq-atvor normalariga buysu- nadi va
ayni vaqtda jamoaga ta’sir etadi. Odamning ishlab
chiqarish jamoasi bilan uzaro muloqoti natijasida
aloxida munosabatlar vujudga keladi.
Jamoa raxbarlari va mutaxassislari barcha
ishlarida o‘z qo‘l ostida ishlovchilarning xarakteri va
psixologiyasi xususiyatlarini, o‘zlari raxbarlik qilib
turgan jamoaning sosial-psixologik belgilarini xisobga
olishlari kerak. Shu bilan birga raxbar jamoada
shunday muxit vujudga keltiradiki, bunda biron-bir
faoliyatda faollikni oiirish xodimning shaxsiy
extiyojiga aylanadi. Raxbar kuproq shaxsiy namuna
kursatish, ma’naviy rag‘batlantirish, ishontirish,
tushuntirish va tashviqot qilish yuli bilan bevosita yoki
sosial muxit orqali uz qul ostida ishlovchi xar bir
xodimga va butun jamoaga ta’sir kursatadi, o‘z kul
ostida ishlovchilarni ishlab chikarish jarayonini
boshqarishga jalb etadi, jamoaning bir xil a’zolarining
boshqa bir xil a’zolariga o‘zaro psixologik ta’siridan
foydalanadi, doimiy ravishda tarbiyaviy ishlarni olib
boradi.
Qachonki rahbarning yuragi ham, ko‘ngli
xam toza bulsa, tamagarlikdan, g‘arazdan yiroq bulsa,
uning
tabiatida
kat’iyatlik
bilan
vazminlik,
talabchanlik bilan aql-zakovat uyg‘un bo‘lsa, faqat
shundagina u odamlar g‘am tashvishini o‘z qalbidan
o‘tkazishga qodir raxbar bo‘la oladi. Ming taassuf
bilan aytishga tugri keladiki, ayrim raxbarlar o‘z
faoliyatida ana shu talablarni butunlay unutib
qo‘yadi».
Raxbar va jamoa o‘rtasidagi psixologik
munosabatlar xaqida to‘xtaladigan bo‘lsak, gapni
raxbar mexnatining psixologik moxiyatidan boshlash
o‘rinli bo‘ladi. Raxbar o‘z a’zolaridan bir muncha
faolroq sosial muxitda yetilgan bo‘lib, o‘spirinlik
davrida
shakllangan
munosabatlarni
keskin
o‘zgartirib, raxbarlikning yangi muxiti talab etadigan
tashkilotchilik,
ishbilarmonlik,
tevarak-atrofdagi
odamlar o‘rtasida o‘z shaxsini, obrusini oshirishga
xarakat qiladi.
Tashkilotchilik
faoliyatida
raxbarlarning
zimmasiga yuklatilgan vazifalarni xamma xam
bilavermaydi. Ularni bevosita ishlab chiqarish
soxasida yoki boshqa soxalarda erishilgan natijalar
bilan o‘zini va jamoani xursand qiladi- gan xilma-xil
foydali va qiziqarli ishlarni bajarishga yunaltirish
zarur. Ayniqsa yosh raxbarlar xamma vaqt xam bunga
tayyor
bulmasliklariga
qaramay
mustaqillikka
intiladilar, bu bilan esa o‘zini jamoasi o‘rtasidagi
munosabatlarni yanada yaxshiroq yulga quyishga
amaliy sharoit yaratadilar. Yosh raxbarlarni katta
xayot tajribasiga ega bulgan jamoa a’zolari asrab-
avaylab tarbiyalab borsalar ular mexnat oqibatlarini
oldindan ko‘ra boshlaydilar. Qolaversa, o‘zini tuta
bilish, jamoa a’zolariga mexr-muruvvatli, qarorlari bir
muncha
qat’iy,
shijoatli,
sog‘lom
fikrga
asoslanadigan,
muomalali
raxbar
bo‘lib
shakllanadilar. Shu tarifa yosh raxbarlarni anchagina
uzoqni ko‘zlaydigan, qiyinroq vazifalarni bajarishga
psixologik tayyorlab borish kerak. Chunki tajriba
to‘plangan sari yosh raxbarda jismoniy kuchlar,
bilimlar, tajribalar, irodaviy bardamlik, asab tizimi
ancha chiniqib, mustaxkam bo‘lib boradi.
Raxbar va jamoa a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarni ana shu tarzda qilib shakllantirib
borish mumkin. Bundan tapщari tajribalp, davlat va
jamoat
tashkilotlarida
uzoq
yillar
ishlagan,
dunyoqarashi keng raxbarlar jamoani jipslashtiruvchi,
shaxslararo
munosabatlarni
soglomlashtiruvchi,
foydali tadbirlar o‘tkazib amaliy yordam ko‘rsatsalar
barcha jabxalarda o‘zining samarali natijasini beradi,
deb xulosa chiqarsa bo‘ladi. Xozirgi sharoitda
raxbarlar
sosial-psixologik
metodlarining
axamiyatigina emas, balki ulardan foydalanishning
amaliy imkoniyatlari xam oshib bormoqda.
Boshqaruvchilik
faoliyatining
sosial-
psixologik masalalariga e’tiborning kuchayishi
raxbarga qandaydir yangi vazifalar yuklamaydi.
Boshqaruvchilik faoliyati xarakterining o‘zi bunga
majbur etadi. Jamoaga raxbarlik qilib turib kishilar
bilan ishlamaslik mutlaqo mumkin bo‘lmagan
jarayon. sharoitda o‘z burchini vijdonan bajaruvchi,
o‘zining shaxsiy fazilatlari, tajribasi va bilimi bilan
egallab turgan vazifasiga muvofiq keluvchi xar bir
raxbar xodim xamisha ma’lum darajada sosiolog,
pedagog va psixologdir. Boshqaruvchi faoliyati
serqirra xarakterga ega. Tashkilotda samarali
faoliyatni tashkil qilish qulay qarorlar qabul qilish,
rahbarlar bilan ishlash uchun iqtidorli boshliq
qobiliyat, tajriba, bilim va malakaga hamda uni qo‘llay
olishi
lozim.
Boshqaruvchi
hayotning
barcha
sohalarida faol bo‘lishi zarur. Biroq, ular orasida
psixologiya muhim ahamiyatga ega.
Rahbar faoliyati ― bu eng avvalo
faoliyatning murakkab ko‘rinishlaridan biri bo‘lib,
insonlar bilan ishlashdir. Aynan, mana shu ma’lumot
menejerning psixologik tayyorgarligi muhim ekanini
ko‘rsatadi. Rahbar rahbarlar bilan o‘zini qanday
tutishini ularning holatiga qarab o‘z xulq-atvorini
korreksiyalash, rahbarlarni kuchli tomonlarini ko‘rsata
olishi hamda kamchiliklarini ajrata bilgan holda ish
taqsimotini amalga oshira bilishi zarur. Har bir rahbar
o‘z o‘rni va ishiga ega bo‘lgan uyushqoq jamoani
5
14.Ҳайитов О.Э., Джалалова С.М. Бошқарув
психологияси: Ўқув қўлланма. Олий ўқув
юртлари магистратура босқичи талабалари учун //
yaratish, ish samaradorligiga ta’sir etuvchi nizoli
vaziyatlarni
ehtimolini
kamaytirish,
rahbar
majburiyatidan biri hisoblanadi. Menejer jamoa
faoliyatini samaradorligiga ta’sir etuvchi ijobiy
omillarni o‘rganish va qo‘llay olishi muhim
ahamiyatga ega. Boshqaruvchi o‘zining tarbiyaviy
vazifasini bajarish davomida jamoadagi faoliyatni
samarali tashkil qilishga ta’sir etuvchi rahbarlarning
shaxsiy sifatlarini rivojlantirish va faollashtira olishi
shart.
Har qanday faoliyatni psixologik ta’minlash
o‘sayotgan
yosh
mustaqil
davlatimizning
shakllanishida strategik ahamiyatga ega bo‘lgan, ayni
damda davlat siyosatida dolzarb hamda salmoqli
izlanishlarni talab qiladigan kadrlar masalasiga borib
taqaladi. Bu masala o‘z o‘rnida yuqori malakali, etuk
mutaxassis kadrlarni tayyorlash orqali faoliyat
samaradorligini
oshirish,
uni
takomillashtirish
doirasida
shakllanadi.
Har
qanday
faoliyatni
takomillashtirish ayniqsa, uning murakkab, keng
qamrovli ekanligi uni amalga oshiruvchi shaxsga
nisbatan bir qator talablarni qo‘yadigan faoliyatning
samaradorligini oshirish bizning mustaqil demokratik
davlatimiz oldiga qo‘ygan vazifalarni og‘ishmay
bajarish, har qanday jabhaning o‘sishi, ulg‘ayishi
uchun quyidagi psixologik omillarni kompleks
shaklda o‘rganishni tizimlashtirish orqali amaliyotga
tatbiq qilish zaruratini tug‘diradi. Ular:
1.Kadrlarni tanlash jarayoni:
a)shaxsni kasbga psixologik tashxislash;
b)kadrlarni muayyan kasbiy faoliyatga tavsiya qilish.
2.Faoliyatni psixologik ta’minlash
a) shaxs faoliyatini psixologik kuzatish;
b) kasbiy tayyorgarlik jarayonida psixologik tuzatish
ishlarini amalga oshirish. Oliy ta’lim muassasalarida
faoliyat yuritayotgan rahbar kadrlarni kasbiy saralash
jarayonini psixologik ta’minlashning asosiy maqsadi
deb quyidagilar belgilanadi:
1. Kasbiy tanlov jarayonida rahbar shaxsini
psixologik tashxislash;
2. Rahbar shaxsining kasbiy muhim xususiyatlarini
aniqlash;
3. Rahbarlik lavozimiga nomzodlar uchun psixologik
talablar mezonini ishlab chiqish;
4. Rahbarlar faoliyati uchun psixologik layoqat
darajasini belgilash;
5. Rahbarlik lavozimiga nomzodlarni tanlash uchun
foydalaniladigan psixologik metodikalar jamlamasini
yaratish
hamda
faoliyatlari
tizimiga
muvofiqlashtirish.
Проф. В.М.Каримованинг умумий таҳрири
остида. – Т.: ТДИУ, 2008. – 184
Ayni
damda
rahbarlarni
psixologik
saralashning zamonaviy shart-sharoit-larda, ko‘p
qirrali test metodlari yordamida shaxsni faoliyat uchun
yaxlit
psixofiziologik,
ijtimoiy-psixologik
xususiyatlarini uning ichki imkoniyatlari hamda
kasbiy muhim xususiyatlarining sifati bilan birgalikda
tahlil qilish asosida tashkil qilish mumkin. Xulosa
o‘rnida shuni aytish kerakki, psixologik kasbiy
saralash – bu muayyan kasb bo‘yicha muvaffaqiyatli
ishlashni ta’minlashda, muhim o‘rin tutuvchi o‘ziga
xos xususiyat va layoqatlarni aniqlashga yo‘naltirilgan
va tor mutaxassislik doirasida olib boriladigan
tekshirishdir. Psixologik profilda salmoqli tavsiflar
ko‘rsatilib, unchalik ahamiyatga ega emaslari esa
tushirib qoldiriladi.
Psixologik
kasbiy
saralash
quyidagi
maqsadlarda o‘tkaziladi:
-mas’uliyati yuqori bo‘lgan va rahbar psixologik
layoqatlariga yuqori talab qo‘yuvchi mehnat turlari
uchun rahbarlarni saralash kerak bo‘lganda;bundan
tashqari rahbardan o‘zining shaxsiy xavfsizligi va
boshqalarning xavfsizligi bog‘liq bo‘ladigan, o‘ta
xavfli ish joylariga rahbarlarni ajratib olish kerak
bo‘lganda;
-uzoq muddatli va qiyin o‘qishga yuborishda. Bunda
nomzod bo‘lajak ishni bajarish uchun muhim
layoqatlardan tashqari, ko‘rsatilgan muddatda o‘qish
materialini o‘zlashtirish uchun ham keraklicha
layoqatga ega bo‘lishi nazarda tutiladi. Oxirgi
vaziyatni e’tiborga olgan holda, psixologik saralashni
rahbarlar zahirasini vujudga keltirish uchun ham
qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
-rahbarda kasbiy moslashish davri og‘ir kechayotgan
bo‘lsa. Bunda rahbarning kun tartibi, mehnat shart-
sharoitlariga moslasha olmayotgani, yoki jamoadagi
muhitga o‘rgana olmayotgani va shunga o‘xshash
nomuvofiq holatlar bo‘yicha yuzaga kelgan
muammolar nazarda tutiladi.
Adaptatsiya davrining qanday kechishi har
bir ishchi, rahbarning professional hamda shaxs
sifatida to‘g‘ri shakllanishida katta ahamiyat kasb
etadi. Ana shu sababdan ham, adaptatsiya davri
“Kasbiy
layoqatlar
tavsifnomasi”ning
ko‘rsatkichlariga
kiritilgan.
Shuning
uchun,
adaptatsiya davri borasida alohida to‘xtalishni
maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. Yuqorida ko‘rsatib
o‘tilgan psixologik kasbiy saralash ─ prognostik
mehnat ekspertizasining shakli bo‘lib, odamning qaysi
kasbga yaroqligi haqida kafolat berish bilan bog‘liq
jarayondir.
6
Зазыкин В.Г, Чернышев А.П. Менеджер:
психологические секреты профессии. – М.,
2009
Kasbiy saralashga yo‘llash ─ bu psixologik-
pedagogik, tibbiy va davlat tadbirlari majmui bo‘lib,
kasb tanlayotgan odamga ilmiy asoslangan shaxsiy
xususiyatlari va layoqatlarini hisobga olgan holda,
jamiyat va shaxsiy manfaatlarga mos keladigan
faoliyat turini tanlab olishga yordam berishdir. Kasb
tanlash, kasbga yo‘llash va rahbarlarni saralash eng
avvalo odamning imkoniyatlari va u yashayotgan
muhitning bir qancha sharoitlarini o‘rganishdan
boshlanadi.
Bularni
umumlashtirib
mehnat
ekspertizasi deb ataladi.
Mehnat ekspertizasi ─ bu odamning
muayyan kasb bo‘yicha mehnatga yaroqliligini
ma’lum mutaxassislar tomonidan aniqlanishidir
hamda bir vaqtning o‘zida kasbga yo‘llash
muammolarini hal qilishga ham yordam beradi.
Odamning u yoki bu mehnat turiga yaroqliligi
quyidagilarga, ya’ni:
-yoshiga;
-kerakli bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishiga;
-mazkur kasb bo‘yicha qiziqish va iste’dodining
mavjudligiga;
-yashayotgan joyidagi ijtimoiy muhitga;
-jins xususiyatlariga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Keltirilgan fikrlardan ko‘rinadiki, ishlab chiqarish
jarayoniga rahbarlarni tanlash va maqsadga muvofiq
tarzda faoliyatga yo‘naltirish muhim hisoblanadi.
Foydalanilgann adabiyotlar
1.M.G. Davletshin va boshqalar. Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya- T,; Toshkent.: 2001-yil 274
bet
2. E.Gʻ.Gʻoziyev. Yosh davrlari psixologiyasi. – T,;
O‘qituvchi
3. N.Gʻ.Kamilova.
Xulqi og‘ishgan bolalar
psixologiyasi.- T.: 2014 196 bet
4. G’oziyev E. Umumiy psixologiya. Toshkent, 2010.
365 bet
5Andreyeva G.M. Sosialnaya psixologiya. M. 2004.
290 c
6Ashirov A, Atadjanov Sh. Etnologiya: O’quv
qo’llanma.
A.Navoiy
nomidagi
O’z.Milliy
kutubxonasi nashriyoti. – T. 2007.
7 Gʻoziyev E. Psixologiya (Yosh davrlari
psixologiyasi). Toshkent, “O’qituvchi”,
1994.
8 Gʻoziyev E., Xolmuhammedov M.,
Ibrohimov X. Psixologiya metodologiyasi.
Psixologiya mutaxasisligi uchun o‘quv
qo‘llanma
.
–T.: 2002
bet
9.Андреева Г.М. Социальная психология. М. 2004. 290 c
10.Аshirov А, Аtadjanov Sh. Etnologiya: Oʼquv qoʼllanma.
А.Navoiy nomidagi Oʼz.Milliy kutubxonasi nashriyoti. – T.
2007.
11.Gʼoziyev E. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi).
Toshkent, “Oʼqituvchi”, 1994.
12.G'oziyev E., Xolmuhammedov M., Ibrohimov X.
Psixologiya metodologiyasi. Psixologiya mutaxasisligi
uchun o'quv qo'llanma. –T.: 2002
13. Реан А.А. К проблеме социальной адаптации
личности // Вестник СПб. ун-та. – Сер. 6.
14.А.А.
Налчаджян. Психологическая адаптация:
механизмы и стратегии - 2- е издание. Москва : ООО
«Эксмо», 2009.
15.Социально-психологические
особенности людей
пожилого
возраста
как
фактор
адаптации
в
посттрудовом периоде. Лебедева Л.А. (научный
руководитель), Казеев С.Е. Саранск: Мордовский
государственный университет им. Н.П. Огарева.
16.С.Г. Максимова. Социально - психологические
аспекты дезадаптации лиц пожилого возраста и
старческого возраста. б.м.: Психология зрелости и
старения, 1999.
17. Шафранская К. Д. Адаптивные реакции при
психических состояниях человека. М.: Академ, книга,
1993. 85
18. Свиридов Н. А. Социальная адаптация личности в
трудовом коллективе: дис.... канд. психол. наук. Л.,
1974.
19. Буева Л. П. Социальная среда и сознание личности.
М., 1968
20.Grigorieva, M. V. (2018). Maktab muhitida adaptiv
shaxsning moslashuvchanlik tayyorgarligi turlari. Saratov
universitetining
nashri.
Ser.
Ta'lim
akmeologiyasi.
Rivojlanish psixologiyasi, 7 (1), 56-61
21.Muxamedova D.G., Mullaboyeva N.M., Rasulov A.I.
“Umumiy psixologiya Toshkent 2018 y.
22.Muxamedova D.G., Salomova G.Sh. “Psixologik
tadqiqotlar ma’lumotlarni qayta ishlash metodlari va
texnologiyalari” Toshkent 2020 y.
23.Nishonova Z., Qarshiyeva D., Ataboyeva N., Qurbonova
Z. “Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya”
Toshkent 2018 y.
Internet saytlari
1.
Lex.uz (O‘zbekiston qonunlari to‘plami portali).
2.
Edu.uz (O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta
maxsus ta`lim vazirligi).
3.
https://www.psychologies.ru/glossary/09/introversiya
4.
https://howtogreen.ru/posts/2440-ambivert/
5.
https://psyfactor.org/lib/extrovert-introvert.htm
6.
7.
