MTMda raqamli texnologiyalar asosida mental arifmetikani joriy etish
usulllari.
Moʻminov Komiljon Axmadjonovich.
Xusanova Dilraboxon Botiraliyevna.
TAFU Maktabgacha ta’lim metodikasi kafedrasi katta o‘qituvchisi
TAFU Maktabgacha ta’lim metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467056
Kalit so‘zlar: Shaxs, mental arifmetika, raqamli, texnologiya, eksperimental, kompetentsiya, differensial, strategiya, axborot.
Annotatsiya:
Ushbu maqola pedagogik OTMning bakalavr ta’lim yo‘nalishida tahsil olayotgan maktabgacha ta’lim
yo’nalishi talabalari hamda pedagogik OTM professor o‘qituvchilari, uchun mo‘ljallangan. Bolalar
bog‘chasida matematikani erta o‘qitishning ahamiyatini ta’kidlasa-da, amaliyotchilar hali ham ijodiy va
samarali pedagogik strategiyalarni talab qiladi. Differensial ta’sir tendentsiyalari yuqori malakaga ega
bo‘lgan bolalar mashg‘ulotlardan ko‘ra ko‘proq o‘yinga asoslangan yondashuvdan ko‘proq foyda
ko‘radilar, zaif kompetentsiyalarga ega bo‘lgan bolalar esa, odatda, hech qanday aralashmaslik bilan
solishtirganda, o‘quv dasturlari asosida raqamli ta’lim texnologiyalaridan ko‘proq foyda oladi.
Shaxsga
yo‘naltirilgan
yondashuvning
samaradorligini amalda tasdiqlaydigan shartlaridan
biri bu didaktika va psixolingvistika nuqtai nazaridan
to‘g‘ri tuzilgan pedagogik tizim bo‘lib, u vizual
materiallardan maksimal darajada foydalangan holda
o‘yin usullarini ishlab chiqishga asoslangan va
bolalarning mental arifmetika qiziqishini yanada
orttirishga qaratilgan, hamda bolalarda raqamli
texnologiyalar, axborot muhitida mental arifmetika
qobiliyatlarini rivojlantiradi. Mental arifmetikani
o‘zlashtirish va maktabgacha yoshdagi bolalarda
raqamli texnologiyalar, axborot muhitida mental
arifmetika shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida
shakllantirishda
matematik
tasavvurlarni,
ko‘nikmalarinining yana bir muhim sharti - bu yaqin
atrof-muhit zonasida, ya’ni maktabgacha ta’lim
tashkiloti
va
oilada
bolalarning
raqamli
texnologiyalar, axborot muhitida mental arifmetika
kundalik
sharoitda
qo’llash
imkoniyatlarini
yaratishdir. O‘qituvchilarning bolalar oila a’zolari
bilan samarali o‘zaro hamkorlik orqali bolalarda
raqamli texnologiyalar, axborot muhitida mental
arifmetika
ko‘nikmalarini
muvaffaqiyatli
shakllantirish uchun zarur bo‘lgan ta’lim muhitini
loyihalash mumkin, bu esa bolalarning kundalik
jarayonida raqamli texnologiyalar, axborot muhitida
mental arifmetika yanada samarali o‘zlashtirishga
yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda raqamli
texnologiyalar, axborot muhitida mental arifmetika
shaxsga
yo‘naltirilgan
yondashuv
asosida
shakllantirish muammolarini tadqiq etar ekanmiz,
yana bir omilni - maktabgacha va boshlang‘ich
umumiy raqamli texnologiyalar, axborot muhitida
mental arifmetika ta’limi mazmunida uzluksizlik
tamoyilini amalga oshirishni ta’minlash lozim.
Maktabgacha ta’lim bosqichida bolalarda raqamli
texnologiyalar, axborot muhitida mental arifmetika
shaxsga
yo‘naltirilgan
yondashuv
asosida
shakllantirishda
ularning
mental
arifmetikani
o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini rivojlantirish, asosan,
umumiy ta’limning keyingi bosqichiga, ya’ni
boshlang‘ich ta’limda bolani tayyorlashga xizmat
qiladi.
Tadqiqotning
dolzarbligi
maktabgacha
yoshdagi bolalarda raqamli texnologiyalar, axborot
muhitida mental arifmetika shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv asosida shakllantirish, menta arifmetikani
o‘qitish
metodikasini
pedagogik
OTMning
maktabgacha ta’lim sohasiga faol joriy etish va
shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvga asoslangan
zamonaviy ko‘p madaniyatli jamiyatning munosib
fuqarolari sifatida bolalarda shaxsni rivojlantirishning
eng samarali shakllari va usullarini berish zaruratidir.
Mаktаbgаchа tа’limdа bolаlаrni аqliy, ruhiy, jismoniy
rivojlаntirishning
ijtimoiy-pedаgogik
omillаri,
didаktik tаmoyillаrini zаmonаviy kontekstdа tаdqiq
etish mаqsаdgа muvofiqdir. Xususаn, maktabgacha
yoshdagi bolalarda raqamli texnologiyalar, axborot
muhitida mental arifmetika shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv asosida shakllantirish ulаrni mаktаb
tа’limigа tаyyorlаshning didаktik tа’minoti hаmdа
аxborotli muhitini tаkomillаshtirish muhim аhаmiyаt
kаsb etmoqdа.
O’zbekiston Respublikasining 2019 yil 16
dekabrdagi O’RQ-595-son “Maktabgacha ta’lim va
tarbiya
to’g’risida”gi
Qonuni,
O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi
PF-60-son “2022 – 2026-yillarga mo’ljallangan Yangi
O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi
Farmoni,
2019-yil
8-maydagi
PQ-4312-son
“O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim
tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini
tasdiqlash
to’g’risida”gi
Qarori,
O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 802-son
“Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat standartini
tasdiqlash to’g’risida”gi Qarori, 2019-yil 13-maydagi
391-son “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini
yanada
takomillashtirish
chora-tadbirlari
to’g’risida”gi qarorlari hamda mazkur sohaga tegishli
boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan
vazifalarni amalga oshirishda ushbu maqola ishi
muayyan darajada xizmat qiladi.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalarda
raqamli
texnologiyalar, axborot muhitida mental arifmetika
shaxsga
yo‘naltirilgan
yondashuv
asosida
shakllantirish bo’yichа yurtimiz pedаgog olimlаridаn
maktabgacha ta’limda innovаtsiyаlаrning o’rni,
ulаrning sаvodxonligini rivojlаntirish tаdqiq etilgаn.
Respublikаmizdа mаktаbgаchа yoshdаgi bolаlаrni
jismoniy, ruhiy, аqliy vа intellektuаl jihаtdаn hаr
tomonlаmа sаlohiyаtli qilib tаrbiyаlаsh bugungi
kunning muhim mаsаlаlаri dаrаjаsigа ko’tаrilgаn. Shu
nuqtаi nаzаrdаn mаktаbgаchа tа’lim yoshidаgi
bolаlаrni sаmаrаli raqamli texnologiyalar, axborot
muhitida
mental
arifmetika
texnologiyаsini
rivojlаntirishgа oid ushbu tаdqiqot ishi dolzаrb
sаnаlаdi.
Kelajakdagi ta’lim natijalariga erta matematik
kompetentsiya sezilarli darajada ta’sir qiladi. Bolalar
bog‘chalari o‘zlarining matematik ta’limlarida erta
yoshdanoq yordam olishlari kerakligi e’tirof etilishiga
qaramay, eng samarali pedagogik strategiya bo‘yicha
kelishuv mavjud emas. O‘yin ta’rifida farqlar mavjud
bo‘lsa-da, bolalar bog‘chasi o‘qituvchilari matematik
mashqlarni haqiqiy dunyo stsenariylariga qo‘shilishi
kerakligini yoki ta’limning asosi bo‘lishi kerakligini
ta’kidlashi mumkin. Bundan tashqari, bolalar
bog‘chasi o‘qituvchilari matematika bo‘yicha o‘quv
dasturini qo‘llashlari mumkin, buning uchun
matematika qobiliyatlari maxsus targ‘ib qilinadi.
Ushbu yondashuvlarning samaradorligi bo‘yicha
tadqiqotlar kam, chunki har xil kompetentsiya
darajalariga ega bo‘lgan bolalarning natijalari va
barcha bolalar uchun ta’lim yutuqlari hali to‘liq
taqqoslanmagan. Bu erda taqdim etilayotgan tadqiqot
loyihasida
o‘quv
dasturining
samaradorligi
innovatsion ta’lim texnologiyalari
va o‘yinlaridan
foydalangan holda o‘yinga asoslangan yondashuv
nazorat guruhi bilan taqqoslanadi. Bundan tashqari,
o‘qituvchilar tomonidan yondashuvni qabul qilish uni
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun juda muhimdir.
Natijada, o‘qituvchilarning fikrini ham hisobga olish
kerak. Ushbu maqolada quyidagi savollar ko‘rib
chiqiladi: o‘quv dasturi innovatsion ta’lim
texnologiyalari
va o‘yinlar bilan o‘yinga asoslangan
yondashuv o‘rtasidagi bolalarning matematikani
o‘rganishdagi yutuqlari nuqtai nazaridan qanday farq
bor? Turli xil matematik qobiliyatlarga ega bo‘lgan
bolalar turli natijalarga egami? O‘quv dasturi va
o‘yinga
asoslangan
yondashuv
bo‘yicha
o‘qituvchilarning fikrlari va tajribalari qanday?
Bolalar bog‘chasida matematika ta’limining ahamiyati
bo‘yicha tadqiqot natijalari birinchi navbatda
adabiyotlarni ko‘rib chiqishda taqdim etiladi, so‘ngra
alohida matematik kompetentsiya sohalariga e’tibor
beriladi.
Keyin
maktabgacha
yoshdagi
o‘qituvchilarning matematikaga bo‘lgan munosabati
bo‘yicha tadqiqotlar muhokama qilinadi. Ilk
matematikani o‘qitishda o‘yinning ijodiy salohiyatini
muhokama qilish mavzuga bir nechta yondashuvlar
asos bo’ladi.
Bolalar bog‘chasida matematikani bilish maktab
o‘quv maqsadlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Meta-
analitik regressiyada keyingi maktab yutuqlarining
eng kuchli bashorat qiluvchi omillari bolalar
bog‘chasining
matematika
kompetentsiyalari,
xususan, raqamlarni aniqlash, raqamlar ketma-ketligi,
hisoblash, tartiblilik, nisbiy o‘lcham, qo‘shish va
ayirish. Bolalar bog‘chasida matematika bilan
kurashayotgan yoshlar sinfda qiyinchiliklarga duch
kelishlari mumkin. Fonologik idrok keyingi
matematik kompetensiyalarni sonli so‘zlardan
tashqari bashorat qilmasa ham, miqdor-son
kompetensiyalari. Bolalar bog‘chasi o‘quvchilarining
matematik bilimlari juda xilma-xildir, bu ham uyda
o‘quv muhitining o‘zgarishi natijasidir.
Bolalar bog‘chasi matematikani maqsadli ravishda
targ‘ib qilishi va bolalarning oiladagi kelib chiqishidan
qat’i nazar, barcha bolalar uchun imkoniyatlarni
yaxshilash uchun ularning turli xil ta’lim ehtiyojlarini
qondiradigan o‘rganish imkoniyatlarini taqdim etishi
kerak. Boshqa o‘quv fanlari singari, ta’lim darajasi
ham hayotiy ahamiyatga ega, ammo juda sub’ektivdir.
Bolalarning matematika yutuqlarini matematikaga
sarflagan vaqtlari bilan solishtirdilar, ular hech qanday
bog‘liqlik topmadilar. Ular o‘qituvchilar o‘quv
dasturlari mazmuniga, masalan, hisoblash va
shakllarga e’tibor berishadi, degan xulosaga kelishdi,
bu ko‘pchilik bolalar uchun unchalik qiyin emas. Yosh
bolalarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun mos,
moslashuvchan va etarlicha qiyin bo‘lgan matematik
o‘rganish imkoniyatlarini ta’minlash kerak. Uch
yoshdan to‘rt yoshgacha bo‘lgan bolalar "naqsh,
shakllar, bo‘shliq va sonlar haqida ma’lumot" ni
ifodalashni boshlash va kundalik vaziyatlarda
miqdoriy munosabatlarni tan olish uchun yordamga
muhtoj. Mental arifmetika uchun asos bo‘lgan va
bolalarning fikrlash jarayonlariga mos keladigan
"umumiy" matematik qobiliyatlarni rivojlantirishdir.
Miqdor-son kompetensiyalari shulardan eng muhimi
bo‘lib, uzunlamasına tadqiqotlar ko‘rsatgan bo‘lib,
ular
maktabgacha
yoshdagi
miqdor-son
kompetensiyalari boshlang‘ich maktabda matematika
kompetensiyalarining
41%
foizgacha
bo‘lishi
mumkinligini aniqladi. umumiy kognitiv qobiliyat
faqat 10% foizni tashkil qilishi mumkin. Maktabga
kirishda miqdoriy-sonli kompetensiyalar uchinchi
sinfda matematika muvaffaqiyatining eng kuchli
bashoratchisi hisoblanadi. "Miqdordan ajratilgan son
so‘zlari ketma-ketligi" ning asosiy darajasidan
"miqdordan raqamga so‘z bog‘lanishi" dan "son
munosabatlari
tushunchasi"gacha,
miqdor-son-
kompetentsiyalarni rivojlantirishning nazariy modeli
ushbu matematik bilimlarni rivojlantirish bo‘yicha
ko‘rsatmalar
beradi.
kompetensiyalar.
Bolalar
bog‘chasida
matematikani
o‘rgatish
uslubiga
o‘qituvchilarning e’tiqodlari ta’sir qilishi mumkin.
Ularning bolalar bog‘chasida matematikaga bergan
ahamiyati ushbu fanda o‘z-o‘zini samaradorligini his
qilishlari bilan bog‘liq. O‘qituvchilar matematika
"qiziqarli emas” deb tashvishlanishlari va matematika-
ematikaga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishlari
mumkin, bu ularning ko‘pincha yoqimsiz maktab
tajribasi
ta’sirida
bo‘lishi
mumkin.
Boshqa
ma’lumotlarga
ko‘ra,
maktabgacha
yoshdagi
o‘qituvchilar matematikaga ijobiy munosabatda
bo‘lishadi. Avstriya, Germaniya va Shveytsariya
o‘qituvchilarining bolalar bog‘chasida matematikani
targ‘ib qilishga munosabatini solishtirgan tadqiqotida
Link, Vogt va Xauzer shveytsariyalik pedagoglar
nemis va avstriyalik o‘qituvchilarga qaraganda bolalar
bog‘chasida matematikaga qasddan yondashish
tarafdori ekanligini aniqladilar.
Bolalarning matematika malakasini baholash
asosida o‘quv loyihasi ikkita aralashuv guruhini -
o‘quv dasturi va o‘yinga asoslangan aralashuvni -
testdan oldingi kvazi-eksperimental dizayndagi
nazorat guruhi bilan taqqosladi. Ikki aralashuvning
mazmuni va davomiyligi imkon qadar o‘xshash
bo‘lishi kerak edi. O‘quv dasturi samarali ekanligi
aniqlangani uchun tanlangan. U miqdori, soni va
malakasiga e’tibor qaratadigan 24 yarim soatlik
birliklarga bo‘lingan. U o‘qituvchi tomonidan
boshqariladi,
bolalarning
kichik
guruhiga
yo‘naltiriladi va materiallar, matematik nutq va
topshiriqlardan foydalanadi. Tadqiqot guruhi karta va
stol o‘yinlarini o‘z ichiga olgan va o‘quv dasturining
o‘quv rejasiga mos keladigan o‘yinga asoslangan
strategiyani yaratdi. U miqdorni taqqoslash, hisoblash,
sonni aniqlash va qisman va butun munosabatlarni o‘z
ichiga
oladi.
Har
bir
o‘yin
bog‘cha
tarbiyalanuvchilarida sinovdan o‘tkazildi va uning
maqsadga muvofiqligi uchta bog‘cha tarbiyachisi
bilan birgalikda baholandi. O‘yinga asoslangan
aralashuv uchun o‘qituvchilarga o‘nta maxsus karta va
stol o‘yinlari berildi. O‘quv dasturining davomiyligi
va o‘yinga asoslangan aralashuv bir xil edi: 24 yarim
soatlik birliklar davomida barcha bolalar kichik
guruhlarda stol va karta o‘yinlarini o‘ynashdi.
Umuman olganda, bolalar o‘z jamoadoshlarini
tanlashlari mumkin.
O‘qituvchilar bolalarga yordam berishdi va
o‘yinlar bilan tanishtirishdi. Nazorat guruhidagi
bog‘cha o‘qituvchilariga odatdagidek darsni davom
ettirish topshirildi. Zar o‘yinlari, rolli o‘yinlar va
kundalik hisoblash matematik mahoratni rivojlantirish
uchun mashhur strategiyalardir. O‘quv rejasida
ko‘rsatilgan kompetensiyalarni o‘rgatish barcha
bog‘cha tarbiyachilari uchun talab bo‘lsa-da, ular
o‘zlari yoqtirgan pedagogik strategiyani tanlashda
erkindirlar. Matematik nuqtai nazaridan aytish
mumkinki, bolalar bog‘chasi o‘quv dasturi doirasida
sakkiz hafta davomida eksperimental ravishda
pedagogik yondashuvlarni o‘zgartirgan tadqiqot
loyihasi bolalarga hech qanday zarar etkazmagan.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki to‘liq
ma’lumotga ega bo‘lgach, ota-onalar va bolalar
ishtirok etishga rozilik berishdi. Har ikkala aralashuv
guruhidagi o‘qituvchilarga bir kunlik bolalar
bog‘chasidagi matematika ta’limi bilan bir xil umumiy
kirish, shuningdek, o‘yinga asoslangan yondashuv va
o‘quv dasturi bilan bir kunlik tanishuvlar beriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
“2022 – 2026 -yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
Farmoni,
28.01.2022-yildagi PF-60-son // Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 21.04.2022-y., 06/22/113/0330-son.
2.
“Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasining qonuni. 16.12.2019-yildagi
O‘RQ-595-son. // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son.
3.
“Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat
standartini
tasdiqlash
to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 22.12.2020-
yildagi 802-son // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
05.04.2022- y., 09/22/153/0266-son.
4.
“Maktabgacha ta’lim tizimiga ilg‘or axborot va
pedagogika texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining qarori, 11.06.2019-yildagi 487-son //
Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 05.04.2022-y.,
09/22/153/0266-son.
5.
“Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi
Qonuni. 23.09.2020. // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 24.09.2020-y., 03/20/637/1313-son.
