Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida raqamli texnologiyalar asosida
mental arifmetikani joriy etishning ahamiyati
Moʻminov Komiljon Axmadjonovich
TAFU, Maktabgacha ta’lim metodikasi kafedrasi katta o‘qituvchisi
Xusanova Dilraboxon Botiraliyevna
TAFU, Maktabgacha ta’lim metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10471570
Annotatsiya:
Mazkur maqolada maktabgacha ta’lim tashkilotida matematikani erta o‘qitishning ijodiy va samarali pedagogik
strategiyalari, o‘yinga asoslangan yondashuvning ahamiyati, raqamli texnologiyalar va mental arifmetikani
o‘rganish jarayonidagi muammolar, o‘quv dasturlarining didaktik ta’minotida raqamli ta’lim texnologiyalarining
muhimligi yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Shaxs, mental arifmetika, raqamli, texnologiya, eksperimental, kompetentsiya, differensial, strategiya, axborot.
Shaxsga
yo‘naltirilgan
yondashuvning
samaradorligini oshirishda amalda tasdiqlangan
shartlaridan biri, bu didaktika va psixolingvistika
nuqtai nazaridan to‘g‘ri tuzilgan pedagogik tizim
bo‘lib, u vizual materiallardan maksimal darajada
foydalangan holda o‘yin usullarini ishlab chiqishga
asoslangan va bolalarning mental arifmetikaga
qiziqishini yanada orttirishga qaratilgan. Bu usul
bolalarda raqamli texnologiyalar, axborot muhitida
mental arifmetika qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi. Mental arifmetikani o‘zlashtirish va
maktabgacha
yoshdagi
bolalarda
raqamli
texnologiyalarni o‘rganishda matematik tasavvurlar
va ko‘nikmalarinining yana bir muhim sharti - bu
maktabgacha ta’lim tashkiloti va oilada bolalarning
raqamli texnologiyalar, axborot muhitida mental
arifmetikani
kundalik
sharoitda
qo‘llash
imkoniyatlarini yaratishdir. O‘qituvchilar bolalarning
oila a’zolari bilan o‘zaro hamkorlik orqali bolalarda
raqamli texnologiyalar, axborot muhitida mental
arifmetika
ko‘nikmalarini
muvaffaqiyatli
shakllantirish uchun zarur bo‘lgan ta’lim muhitini
loyihalash mumkin, bu esa bolalarning kundalik
jarayonida raqamli texnologiyalar va mental
arifmetikani yanada samarali o‘zlashtirishga yordam
beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda raqamli
texnologiyalar va mental arifmetikani o‘rganish
jarayonida mavjud muammolarni tadqiq etar
ekanmiz, yana bir omilni - maktabgacha yoshdagi
bolalarda axborot muhitida mental arifmetika ta’limi
mazmunida uzluksizlik tamoyilini amalga oshirishni
ta’minlash lozim. Maktabgacha ta’lim bosqichida
shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida ularning
mental arifmetikani o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini
rivojlantirish, asosan, umumiy ta’limning keyingi
bosqichiga, ya’ni boshlang‘ich ta’limga bolani
tayyorlashga xizmat qiladi.
Tadqiqotning
dolzarbligi
maktabgacha
yoshdagi bolalarda raqamli texnologiyalar, axborot
muhitida mental arifmetika shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv asosida shakllantirish, mental arifmetikani
o‘qitish
metodikasini
pedagogik
OTMning
maktabgacha ta’lim sohasiga faol joriy etish va
zamonaviy ko‘p madaniyatli jamiyatning munosib
fuqarolari sifatida bolalarda shaxsni rivojlantirishning
eng samarali shakllari va usullarini berish zaruratidir.
Mаktаbgаchа tа’limdа bolаlаrni аqliy, ruhiy, jismoniy
rivojlаntirishning
ijtimoiy-pedаgogik
omillаri,
didаktik tаmoyillаrini zаmonаviy kontekstdа tаdqiq
etish mаqsаdgа muvofiqdir. Xususаn, maktabgacha
yoshdagi bolalarda raqamli texnologiyalar, axborot
muhitida mental arifmetika shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv asosida shakllantirish ulаrni mаktаb
tа’limigа tаyyorlаshning didаktik tа’minoti hаmdа
аxborotli muhitini tаkomillаshtirish muhim аhаmiyаt
kаsb etmoqdа.
O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 16-
dekabrdagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya
to‘g‘risida”gi O‘RQ-595-son Qonuni, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi
PF-60-son “2022 – 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi
Farmoni,
2019-yil
8-maydagi
PQ-4312-son
“O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim
tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini
tasdiqlash
to‘g‘risida”gi
Qarori,
O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 802-son
“Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat
standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qarori, 2019-yil
13-maydagi
391-son
“Maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari hamda
mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy
hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda
ushbu maqola muayyan darajada xizmat qiladi.
Kelajakda ta’lim natijalariga erta matematik
kompetentsiya sezilarli darajada ta’sir qiladi.
Maktabgacha ta’limda bolalarning matematik ta’lim
olishiga erta yoshdanoq yordam berilishi kerakligi
ko`p bora ta’kidlanishiga qaramay, eng samarali
pedagogik strategiya bo‘yicha kelishuv mavjud emas.
O‘yinlar haqida turli ta’riflar mavjud bo‘lsada,
maktabgacha
ta’lim
tashkiloti
tarbiyachilari
matematik mashqlarni haqiqiy dunyo ta’limning asosi
bo‘lishi kerakligini ta’kidlashi mumkin. Bundan
tashqari, maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari
matematik va mental arifmetik qobiliyatlilar uchun
matematika bo‘yicha maxsus o‘quv dasturini ham
qo‘llashlari mumkin. Ushbu yondashuvlarning
samaradorligi bo‘yicha tadqiqotlar kam, chunki har
xil
kompetentsiya
darajalariga
ega
bo‘lgan
bolalarning natijalari va barcha bolalar uchun ta’lim
yutuqlari hali to‘liq taqqoslanmagan. Bu yerda
taqdim etilayotgan tadqiqot loyihasida o‘quv
dasturining
samaradorligi
innovatsion
ta’lim
texnologiyalari
va o‘yinlaridan foydalangan holda
o‘yinga asoslangan yondashuv nazorat guruhi bilan
taqqoslanadi.
Bundan
tashqari,
tarbiyachilar
tomonidan
yondashuvni
qabul
qilish
uni
muvaffaqiyatli amalga oshirish juda muhimdir.
Natijada, tarbiyachilarning fikrini ham inobatga olish
maqsadga muvofiq boladi. Shundan kelib chiqqan
holda, quyidagi savollarni ko‘rib chiqishimiz
mumkin: O‘yinlar bilan o‘yinga asoslangan
yondashuv o‘rtasidagi bolalarning matematikani
o‘rganishda qanday farqlar bor? Turli xil matematik
qobiliyatlarga ega bo‘lgan bolalar turli natijalarga
egami? O‘quv dasturi va o‘yinga asoslangan
yondashuv bo‘yicha tarbiyachilarning fikrlari va
tajribalari qanday bo‘lishi kerak?.
Maktabgacha ta’limda matematika ta’limining
ahamiyati bo‘yicha tadqiqot natijalari birinchi
navbatda muhim adabiyotlarni ko‘rib chiqishni talab
etadi, so‘ngra alohida matematik kompetentsiya
sohalariga e’tibor beriladi. Keyin maktabgacha
yoshdagi
bolalarning
matematikaga
bo‘lgan
munosabati bo‘yicha tadqiqotlar muhokama qilinadi.
Ilk matematikani o‘qitishda o‘yinning ijodiy
qobiliyatni muhokama qilish esa, mavzuga oid bir
necha yondashuvlarni keltirib chiqaradi.
Maktabgacha ta’limda matematikani bilish
maktab o‘quv maqsadlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Meta-analitik regressiyada keyingi yutuqlarining eng
kuchli omillari maktabgacha ta’limning matematika
kompetentsiyalari, xususan, raqamlarni aniqlash,
raqamlar ketma-ketligi, hisoblash, tartiblilik, nisbiy
o‘lcham, qo‘shish va ayirish amallarini bilishlaridir.
Maktabgacha ta’limda matematikani o‘rganayotgan
bolalar bir qancha qiyinchiliklarga duch kelishlari
mumkin.
Fonologik
idrok
matematik
kompetensiyalarni sonli so‘zlardan tashqari, miqdor-
son
kompetensiyalari
bilan
bog‘lashlashidir
Maktabgacha
ta’lim
tarbiyalanuvchilarining
matematik bilimlari juda xilma-xildir, bu ham uyda
o‘quv muhitining o‘zgarishi natijasidir.
Maktabgacha ta’limda matematikani maqsadli
ravishda targ‘ib qilishi va barcha bolalar uchun
imkoniyatlarni yaxshilash ularning turli xil ta’lim
ehtiyojlarini qondiradigan o‘rganish imkoniyatlarini
taqdim etadi. Boshqa o‘quv fanlari singari, ta’lim
darajasi ham hayotiy ahamiyatga ega, ammo juda
sub’ektivdir. Bir qator olimlar bolalarning matematik
yutuqlarini matematikaga sarflagan vaqtlari bilan
solishtiradilar, bular hech qanday bir-biriga bog‘liq
emas. Yosh bolalarning turli ehtiyojlarini qondirish
uchun ularga mos, qiyin bo‘lmagan matematik
o‘rganish imkoniyatlarini ta’minlash kerak. Uch
yoshdan to‘rt yoshgacha bo‘lgan bolalar “naqsh,
shakllar, bo‘shliq va sonlar haqida ma’lumot”ni
ifodalashni boshlashlari va kundalik vaziyatlarda
ulardan foydalanishlari kerak. Mental arifmetika
uchun asos bo‘lgan va bolalarning fikrlash
jarayonlariga mos keladigan “umumiy” matematik
qobiliyatlarni rivojlantirish bu borada muhim
ahamiyat kasb etadi.
Miqdor-son kompetensiyalari shulardan eng
muhimi bo‘lib, ular maktabgacha yoshdagi bolalarda
matematik kompetensiyalari 41% foizgacha bo‘lishi
mumkinligini aniqladi. Umumiy kognitiv qobiliyat
esa 10% foizni tashkil qiladi. Maktabga kirishda
miqdoriy-sonli
kompetensiyalar
uchinchi
sinf
o‘quvchilari
uchun
matematika
fanining
muvaffaqiyatli
o‘zlashtirilishi
hisoblanadi.
“Miqdordan ajratilgan son ketma-ketligi”ning asosiy
darajasidan “miqdordan raqamga so‘z bog‘lanishi” va
“son munosabatlari tushunchasi”gacha, miqdor-son-
kompetentsiyalarni rivojlantirishning nazariy modeli
hisoblanadi. Maktabgacha ta’limda tarbiyachilar
matematikani “qiziqarli emas” deb hisoblashlari va
matematikaga nisbatan salbiy va aksincha qolgan
tarbiyachilar matematikaga ijobiy munosabatda
munosabatda
bo‘lishlari
mumkin.
Avstriya,
Germaniya
va
Shveytsariyada
pedagoglar
maktabgacha ta’limda matematikani targ‘ib qilishga
munosabati juda ijobiy va muvaffaqiyatli yutuqlarni
olib kelshini ta’kidlaydilar.
Bolalarning matematika malakasini baholash
asosida o‘quv loyihasi ikkita yondashuvni - o‘quv
dasturi va o‘yinga asoslangan aralashuvni - testdan
oldingi kvazi-eksperimental nazorat guruhi bilan
taqqosladi. Ikki yondashuvning mazmuni va
davomiyligi imkon qadar o‘xshash bo‘lishi kerak edi.
O‘quv dasturi samarali ekanligi aniqlanganligi uchun
tanlangan. U miqdor, son va malakasiga e’tibor
qaratadigan 24 yarim soatlik birliklarga bo‘lingan. U
tarbiyachi tomonidan boshqariladi, bolalar kichik
guruhga yo‘naltiriladi va materiallar, matematik nutq
va matematik topshiriqlardan foydalanadi. Tadqiqot
guruhi karta va stol o‘yinlarini o‘z ichiga olgan va
o‘quv dasturining o‘quv rejasiga mos keladigan
o‘yinga asoslangan strategiyani yaratadi. U miqdorni
taqqoslash, hisoblash, sonni aniqlash va qisman butun
munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Har bir o‘yin
bog‘cha tarbiyalanuvchilarida sinovdan o‘tkaziladi va
uning maqsadga muvofiqligi uchta tarbiyachi bilan
birgalikda baholanadi.
Ushbu dasturni tadqiq qilish maqsadida, o‘yinga
asoslangan aralashuv uchun o‘qituvchilarga o‘nta
maxsus karta va stol o‘yinlari berildi. 24 yarim
soatlik birliklar davomida barcha bolalar kichik
guruhlarda stol va karta o‘yinlarini o‘ynadilar.
Tarbiyachilar bolalarni
o‘yinlar bilan birin-ketin
tanishtirdilar, vazifani bajarishda ularga yordam
berdilar va bolalarni matematik qobilyatlarini
shakllantirdilar.
O‘quv
rejasida
ko‘rsatilgan
kompetensiyalarni o‘rgatish barcha tarbiyachilar
uchun talab qilinsada, ular o‘zlari yoqtirgan
pedagogik strategiyani yoki o‘yinlarni tanlashda
erkindirlar. Matematik nuqtai nazaridan aytish
mumkinki, bolalar bog‘chasi o‘quv dasturi doirasida
sakkiz hafta davomida eksperimental ravishda
pedagogik yondashuvlarni o‘zgartirgan tadqiqot
loyihasi bolalarga hech qanday zarar yetkazmagan va
aksincha ularda nafaqat matematikaga balki mental
arifmetikaga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishda xizmat
qildi.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, ota-onalar
va bolalar, ota-onalar va tarbiyachilar o‘rtasidagi
hamkorlik munosabatlari bolalarni har qanday
qobilyatlarini bevosita shakllantirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Hozirgi raqamlashtirilgan
davrda bolalarning raqamli texnologiya va mental
arifmetikani o‘rganishlari ularning aqliy va eslash
qobilyatlarining rivojlanishiga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022–2026-
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni, 28.01.2022-yildagi PF-
60-son // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
21.04.2022-y., 06/22/113/0330-son.
2.
O‘zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va
tarbiya to‘g‘risida”gi qonuni. 16.12.2019-yildagi O‘RQ-
595-son. // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son.
3.
O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat
standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori, 22.12.2020-
yildagi 802-son // Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi,
05.04.2022- y., 09/22/153/0266-son.
4.
O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim tizimiga ilg‘or
axborot va pedagogika texnologiyalarini joriy etish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, 11.06.2019-yildagi 487-son
// Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 05.04.2022-
y., 09/22/153/0266-son.
5.
Yusupova X.I. Boshlang‘ich ta’limda ochiq
topshiriqlar
orqali
ijodiy
fikrlash
ko‘nikmalarini
shakllantirish. -Toshkent: «ZAMON POLIGRAF» OK.-
2022.- 63 b.
