ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1034
JISMLARNING TEMPERATURASI VA UNI O’LCHASH
N. Aytimbetov
fizika kafedrasining docenti
Sh. Alibekova
fizika kafedrası magistranti
Berdaq nomidagi Qoraqolpoq davlat universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10578967
Annotatsiya. Maqolada termodinamik muvozonatdagi tizimlar holatini xarakterlovchi
termodinamik funkciya bo'lgan temperaturani o'lchaydigan asboblar keltirilgan va uni kompyuter
dasturi bilan o'lchash mumkinligi ko’rsatilgan.
Kalit so'zlar: temperatura, termodinamik muvozanat, termometr, dastur, konvertaciya.
TEMPERATURE OF SUBSTANCES AND ITS MEASUREMENT
Abstract. The article presents instruments measuring temperature, which is a
thermodynamic function characterizing the state of systems in thermodynamic equilibrium, and
shows that it can be measured using a computer program.
Keywords: temperature, thermodynamic equilibrium, thermometer, application,
conversion.
ТЕМПЕРАТУРА ТЕЛ И ЕЁ ИЗМЕРЕНИЕ
Аннотация. В статье приведены приборы, измеряющие температуру, которая
является термодинамической функцией, характеризующей состояние систем в
термодинамическом равновесии, и показано, что ее можно измерить с помощью
компьютерной программы.
Ключевие слова: температура, термодинамическое равновесие, термометр,
приложение, конвертация.
Termodinamik muvozanat issiqlik harakatining maxsus ko’rinishi sifatida yuzaga keladi.
Agar turli muvozanat holatdagi ikkita sistema kontaktga (xususan, issiqlik kontakti) keltirilsa,
tashqi parametrlar qanday bo’lishidan qat’iy nazar, ular ilgaridagidek termodinamik muvozanat
holatda qolishi yoki ulardagi muvozanat holatlar buzilishi mumkin.
Muvozanatdagi sistema holatining maxsus funktsiyasi sifatida temperaturaning mavjudligi
to’g’risidagi fikr termodinamikaning ikkinchi dastlabki fikri yoki «nolinchi boshlanishi» deb
yuritiladi.
Temperatura termodinamik muvozanatdagi sistemalar holatini belgilovchi termodinamik
funktsiyadir. Muvozanatda bo’lmagan sistemalar uchun temperatura tushunchasini kiritish
ma’noga ega emas. Bunday sistemalarda energiya intensiv almashinib turadi va sistemaning
energiyasi uning bo’laklari energiyalarining yig’indisiga teng bo’lmaydi, chunki o’zaro ta’sir
energiyasi katta bo’ladi va energiyaning oddiy additivlik xossasi bajarilmaydi.
Muvozanatdagi sistemaning hamma ichki parametrlari – tashqi parametrlar va
temperaturaning funktsiyasidir (termodinamikaning ikkinchi postulati).
Termodinamikaning ikkinchi dastlabki fikri jism temperaturasining o’zgarishini uning
birorta ichki parametrining o’zgarishi bo’yicha aniqlash imkonini beradi.
Temperaturani o’lchash uchun qo’llaniladigan asboblar termometrlar deyiladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1035
1. Suyuqlikli termometrlar. Bunday tur termometrlarda termometrik jism sifatida suyuqlik
xizmat qiladi, harorat parametri esa, uning hajmidir. Ularning tuzilishi hammaga ma’lum suyuqlik
shisha rezervuarning va shisha yoki kvars trubkaning bir qismini to’ldiradi. Ularni qo’llash sohasi
-200 dan +600 ˚C gachadir. Bunday termometrlarda ko’pincha pentan (-200dan +20 ˚C gacha),
etil spirti (-80 dan +80 ˚C gacha) va simob (-30 dan +600 ˚C gacha) ishlatiladi.
1-súwret.
Suyuqlikli termometr
Suyuqliklarni tanlash ularning ishlatilish joylariga bog’liq. Shunday, simob -38 ˚C da
qotadi va 557 ˚C dagi normal atmosfera bosimida qaynaydi (yuqoriroq haroratlarni o’’lchash
uchun simobli termometrlarda simob ustida 70 atm bosimda inert gaz bo’lishi kerak).
Yuqori haroratlarni o’lchashga mo’ljallangan suyuqlikli termometrlar qalin devorli
rezervuar va kapillyarga ega (yuqori haroratlarda suyuqlik bug’larining katta bosimi yuzaga
keladi).
Bunday termometrlarning kamchiligi ular shkalasining teng o’lchamli emasligidir.
Bu suyuqlikni va u joylashgan rezervuar va kapillyar materialining issiqlikdan kengayishi
xususiyatlari bilan bog’langan. Haroratni o’chash aniqligini oshirish uchun kaltalashtirilgan
suyuqlikli termometrlar qo’llanilib, ularning shkalasi gradusning kichik sonlari uchun
mo’ljallangan. Bunday termometrlar shkalalarining eng kichik bo’limi gradusning yuzdan bir
bo’lagiga teng bo’lishi mumkin.
2. Gazli termometrlar. Termometrlarda qo’llaniladigan termometrik modda-o’zining
xossalari bo’yicha ideal gazga yaqin bo’lgan gazlardir. Bunday termometrlarda ko’pincha H
2
, N
2
,
He ishlatiladi. Haroratning o’zgarishi haqida yoki doimiy bosimda hajmning o’zgarishiga qarab
(doimiy bosim termometrlari), yoki doimiy hajmda bosimning o’zgarishiga qarab (doimiy hajm
termometrlari) xulosa chiqariladi. Gazli termometrlarda 2 dan 1300 K gacha haroratlar o’chanadi.
Xalqaro amaliy harorat shkalasining doimiy nuqtalari gazli termometrlar bilan aniqlanadi.
2-súwret.
Gazli termometr
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1036
3. Qarshiliqli termometrlar. Ularda termometrik jism tok o’tkazuvchi sim bo’lib, termometrik
parametr – elektrik qarshilikdir. Bunda sim material shunday tanlanadiki, solishtirma qarshilik (ρ
e
)
o’lchanayotgan harorat intervalida bir gradusga qizdirilganda dρ
e
/dt juda kichik o’zgarishga
uchraydi (metallar uchun ( dρ
e
/dt)>0 ).
3-súwret.
Qarshilikli termometr
Ixtiyoriy termometrda xossalaridan birining haroratga bog’liqligini oson belgilash mumkin
bo’lgan jism (termometrik jism) bor. Harorat shkalasini aniqlash uchun hajmni, bosimni, uzunlikni
(qattiq jismlar uchun), elektr tokiga qarshilikni, termoelektr yurituvchi kuchni va boshqa
kattaliklarning haroratga bog’liqligidan foydalanish mumkin.
Temperaturaning XBS dagi o’lchov birligi Kelvin (K) deb ataladi.
Termodinamik harorat absolyut harorat ham deb atalib, T bilan belgilanadi. Absolyut
harorat yuz gradus shkalali harorat bilan quyidagicha ifodalanib:
T=273,15˚C+t
Bu formuladan foydalanib bir necha masalalar yechiladi. Shuning bilan birga Phyton
programmalashtirish tilida yozilgan programmik mahsulotning yordamida aniqlash mumkin:
4-rasm.
Python
programmalashtirish
tili yordamida
yaratilgan
programma.
Berilgan programmani foydalanish jarayonida biz Kelvindan Tselsiyga yoki aksini ishlash
mumkin bo’ladi. Uni bajarishda asosan Tkinter kutubxonasidan foydalaniladi. Shu sababli
bajarilish tezligi yuqori. Bu grafik programma foydalanuvchi uchun Tselsiy va Kelvinning
orasidagi konvertatsiyada qulay interfeysta ishlangan. Bu programmada, agar foydalanuvchi
sonning o’rniga harf kiritilsa, unga son yozishini so’raydi va programma xatolik bermaydi. Shu
maqsadda programm temperaturani konvertastiyalashda yaxshi instrument bo’lib xizmat qiladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1037
REFERENCES
1.
A.A.Abdumalikov, R.Mamatqulov. «Termodinamika va statistik fizika». «Voris
nashriyot». Tashkent: 2006. 49-57-b.
2.
Сивухин Д.Б. "Общий курс физики. Термодинамика и молекулярная физика". М.:
Наука, 1975. стр. 14-23.
3.
Левич В.Г. «Курс теоретической физики». М.: Наука, 1967. стр. 400-402-b
4.
Ландау Л.Д., Лифшиц E.M. «Статистическая физика». М.: Наука, 1986. стр. 50-52.
5.
Зоммерфельд А. «Термодинамика и статистическая физика» 1955, стр 11
6.
Базаров И. П. « Термодинамика» 2010, стр. 57.
