385
TIJORAT BANKLARI MOLIYAVIY BARQARORLIGINI TA’MINLASHNING
NAZARIY ASOSLARI
Salomov Odil Begalievich
Bank-moliya akademiyasi magistratura talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10684685
Annotatsiya.
Mazkur maqolada tijorat banklari moliyaviy barqarorligini ta’minlashning
nazariy asoslari yoritib berilgan. Maqola davomida asosli fikr va mulohazalr keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
tijorat banklari, moliyaviy barqarorligi, banklar faoliyatini mustahkamlash,
baholash mezonlari.
THEORETICAL FOUNDATIONS OF ENSURING FINANCIAL STABILITY OF
COMMERCIAL BANKS
Abstract.
This article describes the theoretical foundations of ensuring the financial
stability of commercial banks. During the article, valid opinions and considerations are
mentioned.
Key words:
commercial banks, financial stability, strengthening of bank activity,
assessment criteria.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ФИНАНСОВОЙ
УСТОЙЧИВОСТИ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ
Аннотация.
В статье рассмотрены теоретические основы обеспечения
финансовой устойчивости коммерческих банков. В статье приводятся обоснованные
мнения и соображения.
Ключевые слова:
коммерческие банки, финансовая устойчивость, усиление
банковской деятельности, критерии оценки.
Banklar tashkil topgandan beri bugungi kunga qadar, banklar faoliyatini mustahkamlash,
ular barqarorligini ta’minlash, risklarni boshqarish masalasi o‘z dolzarbligini hamon yo‘qotmagan.
Tarixdan bilamizki, dunyo mamlakatlarida turli inqirozlar bo‘lib o‘tganligi, shuningdek, ushbu
inqirozlarda, eng avvalo, tijorat banklari moliyaviy barqarorligini saqlab qolish masalasi
davlatning iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Barqarorlikni quyidagi asosiy tavsiflari orqali bayon etishga harakat qilamiz:
1)
Iqtisodiy sub’ekt faoliyati yuzasidan, iqtisodiy sub’ekt barqarorligi – uning asosiy
iqtisodiy ko‘rsatkichlarini belgilangan darajada saqlashi va rivojlanishga qaratilgan harakati
tushuniladi.
386
2)
Baholash mezonlari, sub’ekt barqarorligini baholash bir qancha standartlashgan
indikatorlarni, ko‘rsatkichlar majmuini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shuningdek,
indikatorlar va ko‘rsatkichlar majmui jamoatchilik tomonidan tan olingan bo‘lishi lozim. Aynan
shu bois barqarorlikni iqtisodiy adabiyotlarda boshqa moliyaviy ko‘rsatkichlar bilan birga
bog‘langan holda o‘rganiladi.
3)
Tushuncha mazmuning etarliligi, ya’ni barqarorlik vaqt birligida baholanadi. Mana
shu vaqt birligida barqarorlikni nafaqat o‘z ko‘rsatkichlari me’yorini saqlaydi, balki unga ta’sir
etuvchi ichki va tashqi omillar ta’sirini, shuningdek, son va sifat ko‘rsatkichlariga, boshqa so‘z
bilan aytganda, ichki va tashqi muhitdan qat’iy nazar, barqarorlik rivojlanishga qaratilgan
intilishdir.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan holatlardan kelib chiqqan holda, “barqarorlik” asosiy tushuncha
ekanligi va uni xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, makro va mikroiqtisodiy jihatdan kompleks tavsiflash
zarur ekanligi aniqlanadi.
Bu borada, tadqiqotimizning asosiy e’tibori “barqarorlik” emas, aksincha “moliyaviy
barqarorlik”, “xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy barqarorligi” emas, aksincha “tijorat banklari
moliyaviy barqarorligi” hisoblanadi.
Navbatda tijorat banklari moliyaviy barqarorligi va uning asosiy turlari aks ettirilgan jadval
keltiriladi.
1-jadval
Tijorat banklari barqarorligi va uning turlari
№
Barqarorlik
turlari
Mazmuni
1.
Moliyaviy
barqarorlik
1.Tijorat banklari faoliyatining integral ko‘rsatkichlari bo‘lib, bank
moliyaviy-iqtisodiy holatini aks ettiradi (o‘z mablag‘lari hajmi va
strukturasi, daromad hajmi va foyda miqdori, kapitalga nisbatan
foyda miqdori, likvidlilik va boshqalar).
2.Banklar moliyaviy operatsiyalarini boshqarishda informatsion-
analitik va texnologik qo‘llab-quvvatlash.
2.
Umumiy
barqarorlik
Tijorat banklari aktsionerlik kapitali hajmi bilan aniqlanadi.
3.
Tijoriy
(tijorat)
barqarorlik
Tijorat banklarining bozor infratuzilmasiga moslashganligi
(banklarning davlat bilan aloqasi, banklararo munosabatlardagi
387
ishtiroki, kreditorlar, mijozlar va omonatchilar bilan munosabatlar
sifati, bankning ijtimoiy ahamiyati va boshqalar)
4.
Funktsional
barqarorlik
1.
Bank ixtisoslashuvi bo‘yicha
2.
Bank universallashuvi bo‘yicha
5.
Tashkiliy-
strukturaviy
barqarorlik
Bank alohida faoliyatlarini funktsional-texnologik hujjatlar asosida
tashkil etilishi va boshqalar
Yuqorida ko‘rib chiqilgan, 1-jadval ma’lumotlarida aks etgan tijorat banklari
barqarorligining turlariistalgan tijorat banklarida uchraydi va uni banklar o‘zaro bir-birini bog‘liq
holda faoliyatida tahlil etib boradi va o‘rganadi.
Tijorat banklari barqarorligi turlarining tahlili, ular ichida eng asosiysi, barqarorlik bazasi
bu – “moliyaviy barqarorlik” ekanligi ko‘rinadi. “Moliyaviy barqarorlik” tijorat banklari
faoliyatining birlamchi va asosiy turi ekanligi yaqqol ko‘rinadi. Ushbu xulosalarga kelishimizga
quyidagilar asos bo‘ladi:
Birinchidan, “moliyaviy barqarorlik” boshqa barqarorlik bloklarni ishlashiga asos va
bazasi hisoblanadi. Bunga sabablardan biri bu – pul oqimidir. Banklarning mustahkam moliyaviy
holati uning pul oqimi, shuningdek, bankning o‘z mablag‘lari hajmi, daromadlar va foyda miqdori,
likvidlilik holati kabi integral ko‘rsatkichlar asosida aniqlanadi.
Ikkinchidan, banklar umumiy faoliyatiga baho berish imkoni paydo bo‘ladi. Moliyaviy
barqarorlikda banklar ixtisoslashuvi va universallashuvi yoki tashkiliy-strukturaviy barqarorlikni
o‘z ichiga oladi. Chunki moliyaviy barqarorlik asosida boshqa turlar o‘z-o‘zidan barqarorligini
ta’minlashiga xizmat qilishi yaqqol ko‘rinadi.
Shu bois, mazkur masalani ilmiy jihatdan chuqur tahlil etish maqsadida biz tijorat banklari
moliyaviy barqaroriligini ta’minlashning turli iqtisodchi olimlarning qarashlari, ilmiy maqolalari,
tijorat banklari moliyaviy barqarorligini ta’minlash xususidagi ilmiy-nazariy qarashlarini chuqur
o‘rganishga harakat qilamiz.
O. Ovchinnikova va A.Betslar tijorat banklari moliyaviy barqarorligi deganda, banklarga
tashqi ta’sirlardan qat’iy nazar, ularning asosiy va yangi paydo bo‘ladigan funktsiyalarini
bajarishlarida deb fikr bildiradilar.
Yuqoridagi olimlarning fikrlaridan, banklar moliyaviy barqarorligi deganda – banklarning
tashqi ta’sirlarga qarshi turishi va o‘z navbatida ularning funktsiyalarini bajara olish qobiliyati
degan xulosa kelib chiqadi.
388
S. Urazov banklar moliyaviy barqarorligini turli xil salbiy tashqi omillarning ta’siri
natijasida banklar tenglik oldingi holatiga, mustahkam pozitsiyasiga qaytishida deb hisoblaydi.
Albatta moliyaviy barqaror bank har qanday qiyin, katta yo‘qotishlar bo‘lganda, o‘zini
tezda tiklashi, bozorda mustahkam turishi katta ahamiyatga ega.
G.Melikyan esa banklar moliyaviy barqarorligiga ta’rif berishda ikki jihatdan yondashish
lozimligini, uni mikrodarajada va makrodarajalarga ajratgan holda ta’rif keltiradi. Uning fikricha,
mikrodaraja banklar moliyaviy barqarorligi – banklarning har qanday sharoitda mijozlar bilan
bog‘liq maqsad va vazifalarini bajarishda bank faoliyati hayotiyligini, davomiyligini ta’minlashda
deb hisoblaydi. Makrodarajada banklar moliyaviy barqarorligini iqtisodiyot turli sub’ektlari bilan
bog‘lagan holda, bank tizimi turli iqtisodiy qiyinchiliklarni oldini olishi, tizim barqarorligini
ta’minlashda deb hisoblaydi.
Ushbu olimning fikriga ko‘ra banklar moliyaviy barqarorligini har qanday sharoitda,
banklar o‘z faoliyatini mustahkam davom ettirishida, qiyinchiliklar bo‘lganda ham oldingi
pozitsiyasiga qaytishida deb qarashi bilan baholanadi.
Yu.G.Veshkin va G.L.Avagyanlar tijorat banklari moliyaviy barqaroriligini banklar
daromadlarining ular xarajatlaridan oshgan qismi sifatida qarashadi. Tijorat banklari daromadlari,
shuningdek, ular foydasidan dividentlar to‘lashga qarab banklar moliyaviy barqaroriligiga baho
berish bir oz munozarali hisoblanadi. Sababi, bank foydasi ular umumiy faoliyatiga baho
berishning asosiy bir ko‘rsatkichi hisoblanadi, lekin, banklar moliyaviy barqarorligini aniqlash
uchun uni tashkil etuvchi manbalariga asosiy e’tibor qaratish lozim deb hisoblaymiz. Shu bilan
birga foydasi yuqori bo‘lgan banklar har doim ham moliyaviy barqaror bo‘la olmaydi.
P.A. Shalpanov tijorat banklari moliyaviy barqarorligiga “... ichki va tashqi omillarga
qarshi turgan holda bank resurslarini transformatsiya qilib hamda risklarni samarali boshqarishda
o‘z funktsiyalarini amalga oshirishi” deb ta’rif keltiradi. Ushbu fikrlar ham o‘z navbatida
moliyaviy barqarorlik mohiyatini to‘liq aks ettirmaydi. Bunga sabab, birinchidan, tijorat banklari
faoliyatiga bizning nazarimizda bir oz tor doirada qaralgan, ikkinchidan, muallifning banklar
likvidliligi va to‘lov qobiliyatiga munosabatlari bir oz noaniq ko‘rinadi.
V.V. Ivanov o‘zining tadqiqotlarida tijorat banklari ishonchliligi va moliyaviy barqarorligi
yuzasidan izlanishlar olib borgan. Masalan, olim ishonchlilikka bankning istalgan vaqtda mavjud
majburiyatlarini bajara olish qobiliyati sifatida qaragan. Bunda banklar ishonchliligi to‘lov
qobiliyati sifatida o‘rganilgan bo‘lsa, moliyaviy barqarorlikka esa banklar faoliyati, balans
likvidliligi nuqtai nazaridan yondashish lozim degan fikrlarni ilgari surgan.
389
M.B.Aushevning fikricha, barqarorlik dinamik xususiyatga ega bo‘lib, ya’ni u uzoq
muddatli foyda mezoni sifatida aniqlanadi deb ta’kidlanadi. Bizning fikrimizcha, barqarorlik
haqiqatdan ham dinamik xususiyatga ega bo‘lgan tushunchadir.
V.N.Jivalov esa, banklar barqarorligi to‘g‘risida fikr yuritib banklar ishonchliligi, mijozlar
majburiyatlari va omonatlarini jalb etish ishonchliligi to‘g‘risida fikrlar bildirib o‘tadi. Mazkur rus
olimi banklar moliyaviy barqarorligiga ular passivlari nuqtai nazaridan qaraganligi ko‘rinadi.
Bank sektorining samaradorligi va barqarorligini ta’minlash masalasi bank tizimi uchun
ham juda dolzarb hisoblanadi. O.N.Litun o‘z ilmiy ishlarida ko‘p ukladli bank tizimi samarali
hisoblanadi deya ta’kidlaydi va ko‘p ukladli bank tizimiga turli mulkchilik shakliga ega
banklarning mavjud bo‘lishi, banklar hajmiga va faoliyati yo‘nalishlariga asosiy e’tiborni qaratadi.
Shu bilan birga, O.N.Litun tomonidan Germaniya, Italiya, Avstriya davlatlarida mavjud universal
banklar bilan bir qatorda kooperativ banklar, jamg‘arma kassalari, o‘zaro kreditlash
xo‘jaliklarining faoliyat olib borishi ta’kidlab o‘tadi. Masalan, Frantsiyada munitsipal kreditlash
fondlari juda keng tarqalganini, hududiy banklar esa Avstriyada keng rivojlanganligi va ular soni
600 dan ortiq ekanligi hamda har bir hudud ma’lum bir sohaga ixtisoslashganligini keltirib o‘tadi.
Bizning fikrimizcha, “tijorat banklari moliyaviy barqarorligi bu – bank foyda olish
jarayonida uning moliyaviy ko‘rsatkichlari va faoliyatining ijobiy holatini ta’minlagan holda bank
xizmatlari bozorida o‘z mavqeini mustahkamlash orqali ichki va tashqi muhitning salbiy
oqibatlariga qarshi tura olish qobiliyatidir”.
REFERENCES
1.
Azizov U. va boshq. Bank ishi: Darslik. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2016,- 638 b
2.
Abduvoxidov A. A. i dr. HUDUDLARDA KIChIK BIZNES VA XUSUSIY
TADBIRKORLIKNI
RIVOJLANTIRIShDA
TIJORAT
BANKLARINING
KREDITLASh SIYoSATINI TAKOMILLAShTIRISh G’G’BARQARORLIK VA
YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2022. – T. 2. – №. 5. – S.
46-52.
3.
Abduvoxidov A. A. i dr. O’zbekistonda bank tizimini raqamlashtirish masalalari //Jurnal
Innovatsii v Ekonomike. – 2021. – T. 4. – №. 2.
