127
IQTIDORLI TALABALARNI KASBIY FAOLIYAGA TAYYORLASHNING
XUSUSIYATLARI
Xaitov Ortiqboy Tursunboyevich
GulDPI magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10951939
Annotatsiya. Respublikmizda iqtidorli talabalarni aniqlash ularni tarbiyalashning
ijtimoiy-pedagogik texnologiyalarini ishlab chiqish. Iqtidorli oʻquvchilarni tarbiyalash va
rivojlantirishda davlat va nodavlat hamkorligini taʼminlashning meʼyoriy asoslari yaratildi.
Iqtidorli oʻquvchilarni tarbiyalash va rivojlantirish samaradorligini oshirish boʻyicha fanlarni
chuqurlashtirib oʻtish uchun Prezident maktablari tashkil etildi. Ularning moddiy texnika bazasi
taʼminlandi. Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishda Xarakatlar strategiyasida
“Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash, Oliy taʼlim muassasalarida
kompetentli ilmiy pedagogik kadrlar zahirasini yaratish” vazifasi ustuvor etib belgilandi. Natijada
iqtidorli talabalarni aniqlash ularni fan olamiga olib kirish, ularda tadqiqotchilik kompetentligini
innovatsion yondashuvlar asosida takomillashtirish texnologiyalaridan keng foydalanishdan
imkoniyat yaratiladi.
Kalit so‘zlar: innovatsion yondashuv, tadqiqotchilik kompetentligi, taʼlim muhiti, iqtidorli
talabalar, ijtimoiy-pedagogik texnologiyalar, fan, intelektual rivojlangan avlod.
FEATURES OF PREPARING TALENTED STUDENTS FOR PROFESSIONAL
ACTIVITY
Abstract. Identification of talented students in our republic and development of social and
pedagogical technologies of their trainings. The regulatory framework for ensuring State and non-
state cooperation in the field of education and the development of talented students has been
created. The Presidential schools were created with the aim of deepening the disciplines,
improving the effectiveness of teaching and developing high school students. Their material and
technical base was provided. In the strategy of further development of the Republic of Uzbekistan,
the priority task was defined as "to raise a generation of highly educated and intellectually
developed people, to create a reserve of scientific and pedagogical personnel with competencies
in higher educational institutions". As a result, the identification of talented students will allow
them to enter the world of science, using a wide range of technologies to improve the competence
of researchers based on innovative approaches.
Keywords: innovative approach, research competence, educational environment, talented
students, social and pedagogical technologies, science, intellectually developed generation.
128
ОСОБЕННОСТИ ПОДГОТОВКИ ТАЛАНТЛИВЫХ СТУДЕНТОВ К
ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Аннотация. Выявление талантливых студентов в нашей республике разработка
социально-педагогических технологий их обучения. Созданы нормативные основы
обеспечения государственного и негосударственного сотрудничества в области
образования и развития талантливых студентов. Президентские школы были созданы с
целью углубления дисциплин, повышения эффективности обучения и развития
старшеклассников. Была обеспечена их материально-техническая база. В стратегии
дальнейшего развития Республики Узбекистан в качестве приоритетной была определена
задача "воспитать поколение высокообразованных и интеллектуально развитых людей,
создать резерв научно-педагогических кадров с компетенциями в высших учебных
заведениях". В результате выявление талантливых студентов позволит вывести их в мир
науки, используя широкий спектр технологий для повышения компетентности
исследователей на основе инновационных подходов.
Ключевые слова: инновационный подход, исследовательская компетентность,
образовательная среда, одарённые студнты, социально-педагогические технологии, наука,
интеллектуально развитое поколение.
Iqtidorli talabalarning ijodkorlik salohiyati, kreativ salohiyati, ayniqsa, shaxsiy va ijtimoiy
ahamiyatga ega original mahsulotlar yaratish qobiliyati maʼlum vaziyatlarda atrof-muhit bilan
muvaffaqiyatli muloqot qilish uchun eng optimal vositalaridan foydalanib, kasbiy muammolarni
hal qilish qobiliyatini namoyon etadi, innovatsion yondashuvni yaratish qobiliyati, har qanday
kasbiy muammolarni kreativ tarzda hal qilish qobiliyati, talabalar ijodkorlikni rivojlantirish
koʻnikmasida ularning xatti-harakatlarida aks etadi, bu ular uchun hayot meʼyoriga aylanadi.
Oʻz navbatida ijodiy salohiyatni shakllantirish iqtidorli talabalarni boʻlgʻusi kasbiy
mahorati va munosabatlariga bogʻliq:
- shaxsning ijodiy tafakkuri qadrini tan olish;
- obyektlar va gʻoyalarning erkin manipulyatsiyasi;
- ijodiy jarayonning xususiyatlarini har tomonlama ochib bera olish;
- konstruktiv tanqidni rivojlantirish qobiliyati;
- oʻz-oʻzini hurmat qilishni ragʻbatlantirish qobiliyati.
129
Bu esa talabalarning kasbiy va shaxsiy tayyorgarligi muammolari va mazmunini
belgilaydi, oʻrganishga yangi, nostandart yondashuvlarni izlashga yoʻnaltirilgan tadqiqotchilik
tizimini yaratish zaruriyatini dolzarblashtiradi.
Iqtidorli talabalarning boʻlgʻusi kasbiy faoliyatining oʻziga xos xususiyatlarini kreativ
salohiyatning tarkibiy qismlari aspektida tahlil qilish iqtidorli talabalar kreativ salohiyatining
quyidagi tarkibiy qismlarini tahminiy ravishda aniqlash imkonini beradi:
motivatsion; muammoga sezgir; axborotli; fikriy; oʻz-oʻzini har tomonlama taʼminlay
oladigan; kommunikativ; altruistik; analitik; konstruktiv; innovatsion.
Bunday yondashuv pedagogik jarayonning xususiyatlarini hisobga olish va taʼlim
tizimining bugungi kun bilan aloqasini aniqlash imkonini beradi. Makro muhit omillari (siyosiy,
ijtimoiy-madaniy holat), shuningdek, mikro muhit omillari (oʻquv yurti turi, oʻquv jamoasidagi
muhit, oʻquv subyektlarining iqtisodiy ahvoli) pedagogik va taʼlim jarayonida ijodiy hal qilinishi
zarur boʻlgan muammolar mavjudligi va doirasini belgilaydi. Atrof omillar shaxsga, uning ijodiy
va kognitiv rivojlanishiga taʼsir koʻrsatadi va shuning uchun mahsulotning oʻziga, uni amalga
oshirish vositasi va imkoniyatlariga ham taʼsir etadi. Oʻz navbatida, kreativlikni namoyon etish
jarayoni muammoning ham, shaxsning ham oʻziga xos belgilarga ega boʻlib, bu mahsulotning
shaxs intilayotgan xususiyatlarini belgilab beradi.
Motivatsion komponentning tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi:
- umuminsoniy va ijodiy qadriyatlarni tan olishda namoyon boʻlish, axloqiy xulq-atvor
normalariga rioya qilish, bu qadriyatlarni oʻqiyotganlar orasida tan olish va targʻib qilish, axloqiy
va ijodiy xulq-atvor namunasi sifatida harakat qilishga urinish, empatiya - boshqa shaxsning hissiy
holatini tushunish qobiliyati;
- salbiy omilga reaksiyaning kamayishi, boshqa nuqtai nazarlarni tushunish qobiliyati,
boshqa odamlarning pozitsiyalariga bagʻrikeng boʻlish, turmush tarzini hurmat qilish,
boshqalarning boshqacha boʻlishi huquqini tan olish;
- shaxsiy idrok davomida kishilar oʻrtasida jozibadorlikning paydo boʻlishi;
- talabalarga teng huquqli oʻzaro munosabatlar subyekti sifatida munosabat bildirish,
boshqalar manfaati uchun fidokorona harakat qilishga intilib, koʻpincha oʻz ehtiyojlari yoki
qiziqishlari hisobiga olmaslik.
Kreativ salohiyatning muammoga sezgir komponenti quyidagi tarkibiy qismlarni oʻz
ichiga oladi:
- ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan materialdan foydalanish, chunki oʻquv faoliyatining
natijasi ijtimoiy talabga ega boʻlishi kerak, bu talabalar uchun qoʻshimcha motivatsiya yaratadi;
130
- bilimning kengligi, muayyan sohaning chegaralaridan tashqariga qarash qobiliyati va
yangi, oʻziga xos yechimlar manbai boʻlgani uchun turli sohalarda bilim olishga boʻlgan qiziqishni
ragʻbatlantirish;
- maktab muhitida va undan tashqarida oʻqituvchi shaxslararo munosabatlarni tushunish,
shaxsiy motivatsiya va undan tashqari, talabalar munosabatini tushunish ragʻbatlantirish va kreativ
atrof-muhit yaratish (ijtimoiy bosimini va hasad oldini olish, qoʻllab-quvvatlash va hajvni
ragʻbatlantirish, “kulgili” tushunish – maʼlum bir obyektning belgilarini boshqa obyektga nisbatan
ishlatilish qobiliyatni qoʻllab-quvvatlash, metafora va oʻxshashliklarni tushunish, til va nutq oʻziga
xosligini his qilish, boshqa tasvir va tasavvurlarga aylantirish qobiliyati.);
- shaxsni tanqid qilish, xatolarni samarasiz yechim strategiyasi yoki individual konstruktiv
qidiruvi oʻrniga muammoni tahlil qilishdan iborat uni hal qilish strategiyasi, tashvish va jazodan
qoʻrqmasdan oʻrganish, bu taʼlim jamoasida erkin, kreativ muhitni yaratadi va erkin oʻyin hamda
tajribani ragʻbatlantiradi, oʻqituvchi va oʻqituvchilar oʻrtasida teng “mavzu” hamkorlikni yaratadi.
Axborot komponentining tarkibiy qismlariga quyidagilar kiradi:
- shaxs nazariyasini bilish shaxs psixologiyasini, xotira mexanizmlari va qoliplarini, diqqat,
fikrlash xususiyatlarini, psixologik omillar va tarbiyalanuvchining xulq-atvor xususiyatlarini va
boshqalarni tushunishda yordam beradi;
- ongli pedagogik pozitsiya talabaning kasbiy bilimlarini aks ettiradi, umumiy bilimlar
tizimi oʻqituvchining turli ilmiy fanlardan bilimlilik darajasini tavsiflaydi, taʼlim va taʼlimning
innovatsion texnologiyalariga ega boʻlishi pedagogikaning zamonaviy yutuqlarini hisobga olgan
holda pedagogik faoliyatni kengaytirishga imkon beradi;
- kreativlik nazariyasini bilish - kreativlikni oʻrganish nazariyasi va tarixini bilish,
kreativlikni rivojlantirish yoʻllari haqidagi maʼlumotlar, ijodkorlikning shakllanish darajasini
aniqlash diagnostik usullari bilan tanishish kabi elementlarni oʻz ichiga oladi.
Kreativ salohiyatning fikrlash komponenti quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- arifmetik masalalarni yechish qobiliyati;
- mantiqiy muammolarni hal qila olish;
- ratsionallik;
- assotsiatsiyalarni topish qobiliyati;
- qiziquvchanlik.
Oʻz-oʻzidan tarkibiy qism quyidagi elementlarni oʻz ichiga oladi:
- originallik (nostandart javoblar);
131
- semantik va adaptiv moslashuvchanlik (obyekt xususiyatlarini aniqlash va ularni boshqa
sharoitlarda qoʻllash);
- gʻoyalar ishlab chiqarish tezligi;
- obyektni ishlab chiqish va takomillashtirish.
Kommunikativ komponentlik – iqtidorli talabalarni verbal va noverbal muloqot
qobiliyatlari orqali oʻzaro munosabatlarini rivojlantirish uchun turli mexanizmlardan foydalanish,
aktyorlik texnikasini qoʻllash, nizolar va muammolarni hal qilishda stereotiplar, toʻsiqlarni oldini
olish va bartaraf etish hamda oʻyin va tajribalardan unumli foydalanishdir.
Kreativ salohiyatning altruistik tarkibiy qismiga quyidagilar kiradi:
- oʻz xudbin manfaatlari bilan ongli ravishda bogʻliq boʻlmagan yordam koʻrsatish motivi;
- boshqalar manfaati uchun qurbonlik qilishga tayyorlik;
- altruistik harakatlar natijasida oʻzidan va hayotidan qoniqish;
- boshqalar uchun sevgi va gʻamxoʻrlik;
- boshqa shaxsning foydasi uchun moʻljallangan xulq.
Analitik komponentda perseptivlik va muammolarni anglash, kuzatish, konsentratsiya,
joʻshqinlik, muammoga selektivlik, xulq-atvorda nonkonformizm kabi komponentlar mavjud.
Kreativ jarayon yuqori intizom, muammo uchun ehtiros va konsentratsiyani talab qiladi. Muammo
turli intensivlikda boʻlsa-da, uzoq vaqt davomida diqqat markazida boʻlishi kerak. Toʻplangan
bilim va axborotlarni toʻplash, tahlil qilish va baholash hamda ularni qayta ishlash uchun
konsentratsiya va selektivlik zarur boʻladi.
Tadqiqotchilik salohiyatining tarkibiy qismlari nuqtai nazaridan iqtidorli talabalar kasbiy
faoliyatining oʻziga xos xususiyatlarini tahlil qilish, iqtidorli talabalarning tadqiqotchilik
salohiyati quyidagi tarkibiy qismlarini shartli ravishda aniqlashga imkon beradi: motivatsion;
muammoga sezgirlik; axborotli; fikriy; oʻziga oʻzi yetarli; kommunikativ; altruistik; analitik;
konstruktiv; innovatsion.
Universitetlarda paydo boʻlgan yechimlar miqyosida shaxsiylashtirish mavzulari bilan
birlashtirilgan; innovatsion muammolarga asoslangan jamoaviy taʼlim; ommaviy ochiq onlayn
taʼlim imkoniyatlari va oʻquv tahlillari, yangi raqamli taʼlim vositalari va dasturlari hamda qayta
tuzilgan taʼlim xizmatlari bilan qoʻllab-quvvatlanadigan yangi usullarda taqdim etiladigan
moslashuvchan, mujassamlashgan hisob maʼlumotlari, kengroq jamiyatda universitetning rolidan
foydalangan holda amalga oshiriladi. Universitet uchun iqtidorlarni aniqlash va rivojlantirishga
yordam berish uchun ikkita tizim taqdim etiladi:
132
-kelajakka tayyor talabalar qanday aniqlanishini qayta konsepsiyalash; -oʻqitish va oʻrganishning
sohalarida raqamli texnologiya rolini oʻrganish.
REFERENCES
1.
Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida.
− T.: 2017-yil 7-fevral, PF-4947− sonli Farmoni
2.
Oʻzbekiston Respublikasi Oliy taʼlim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi.
2019-yil 8-oktyabr
3.
Колосей Н.С. Использование облачных технологий в образовательном процессе-
условие для совместной работы педагогов и учащихся / Н.С.Колосей– Режим доступа:
http://academy.edu.by/files/do%20ikspres/ Kolosey.pdf%20
4.
Ткаченко В. Облачные вычисления (Cloud computing) [Электронный ресурс]. – Режим
доступа: www.lessons-tva.info/archive/nov031.html
5.
Королева А.С. Инновационные технологий современного офиса (Облачные
вычисления): учеб. пособие. “Высшая школа экономики”, Санкт-Петербург, 2012. -88с.
6.
Ваганова О.И., Дворникова Е.И., Кутепов М.М., Лунева Ю.Б., Трутанова А.В.
Возможности облачных технологий в электронном обучении// Международный
журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2017. – № 6-2. – С. 183-187.
7.
Дуккардт А.Н., Саенко Д.С., Е.А.Слепцова Е.А. Облачнқе технологии в образовантии
// Журнал “Открытое образование” 2014. - №3 – С. 28-36.
8.
Азизхаджаева Н.Н. Проблемное обучение высшей школе- Т.6 РУМЦ.1994.-34
9.
Азизхаджаева Н.Н. Вопросы подготовки учителя в системе непрерывного
педагогического оброзования.- 1995.-64 с.
10.
Азларов. Ю. Педагогик технология ва педагогик махорат.Т.:2003.-174 С.
