108
BANKLARDA MUAMMOLI AKTIVLAR MOHIYATI, ULARNING YUZAGA KELISH
SABABLARI
Botirova Dilorom Narkuzievna
Eshmuratova Nilufar Jurabayevna
Bank-moliya akademiyasi magistratura talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.10950151
Annotatsiya.
Jahon amaliyotida muammoli aktivlarning yuzaga kelishini aniqlash, uni
hisobga olish, kelib chiqish sabablarini o‘rganish, uni bartaraf etish yo‘llarni topish, ular
to‘g‘risida boshqaruvga, investorlarga ma’lumot berishda buxgalteriya hisobi va auditga
bag‘ishlangan ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Mazkur ilmiy tezisda banklarda muammoli
aktivlarning yuzaga kelish sabablari o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar.
tijorat banki, aktiv, muammoli aktiv, jalb qilingan aktiv, qarz mablag‘i,
kredit.
NATURE OF PROBLEM ASSETS IN BANKS, CAUSES OF THEIR OCCURANCE
Abstract.
In world practice, there are many accounting and auditing methods for
determining the occurrence of problem assets, accounting for them, studying the causes of their
origin, finding ways to eliminate them, and providing information about them to management and
investors. scientific researches were carried out. This scientific thesis examines the causes of
problem assets in banks.
Keywords:
commercial bank, asset, problem asset, leveraged asset, debt, loan.
ПРИРОДА ПРОБЛЕМНЫХ АКТИВОВ В БАНКАХ, ПРИЧИНЫ ИХ
ВОЗНИКНОВЕНИЯ
Аннотация.
В мировой практике бухгалтерский учет и аудит посвящены
выявлению возникновения проблемных активов, их учету, изучению причин их
возникновения, поиску путей их устранения, предоставлению информации о них
менеджменту и инвесторам.Многие научные исследования было проведено. В данной
научной диссертации рассматриваются причины возникновения проблемных активов в
банках.
Ключевые слова:
коммерческий банк, актив, проблемный актив, заемный актив,
долг, кредит.
Tijorat banklaridagi muammoli aktivlar bilan ishlash usullarining o‘ziga xos xususiyatlari,
ushbu muammoga kontseptual yondashuvlarni, shuningdek, tijorat banklarida muammoli
109
aktivlarning oldini olish va ularni bartaraf etishga bag‘ishlangan ilmiy ishlarning kamligini
ko‘rsatadi.
Mamlakat iqtisodiyotining yuqori sur’atlarda o‘sishi barcha mavjud imkoniyatlarning
safarbar qilinayotganligi hamda o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasining izchil davom
ettirilayotganligi hisobiga ta’minlanmoqda.
Bank aktivlari to‘g‘risida asosiy ma’lumot oladigan bank moliyaviy hisobotlarida aktivlar
sof xolatda aks ettirilishi, tashqi foydalanuvchilar uchun ularning sifati to‘g‘risida ma’lumotga ega
bo‘lish mushkul. Aktivlar sifati yomonlashganini buxgalteriya hisobining ichki foydalanuvchilari
agar ular buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida aks ettirilgan bo‘lsa bilishlari mumkin. Aktivlar
sifatining yomonlashuvi uning muammoli aktivga o‘tayotganligidan dalolat beradi.
Tijorat banklari jalb qilgan mablag‘larining asosiy qismini kredit berish sifatida foydalanar
ekan, bunda faqatgina daromad olish uchun emas, balki mablag‘larni kredit oluvchidan to‘liq
qaytarib olish masalasini oldindan belgilab olishi zarur. Chunki, bank sarmoya egasi sifatida
sarmoyani emas, balki sarmoyadan foydalanish huquqini ma’lum bir shart va ustama foizlar
asosida ma’lum muddatga sotadi. Ayni paytda mamlakatimizda ham ilmiy-nazariy hamda
amaliyotchi olimlar tomonidan "muammoli kredit" tushunchasi avvalgiga nisbatan ancha ko‘proq
bahs va munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Bu albatta, bejizga emas, chunki bugungi kunda
respublikamiz tijorat banklarining kredit portfelida muammoli kreditlarning ulushi, uni
kamaytirish choralari ko‘rilishiga qaramasdan anchagina yuqori foizni tashkil etmoqda.
Xo‘sh, muammoli aktiv o‘zi nima, u qanday paydo bo‘ladi? Mana shu savollarga javob
izlab ko‘rsak.
Maxalliy va xorijiy ilmiy va maxsus adabiyotlarni ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, ularda
muammoli aktivlarni ko‘pincha kreditlar bilan bog‘laydi, hamda “muammoli aktiv”, “muammoli
kredit”, “ishlamaydigan kredit”, “xarakatsiz kredit” kabi tushunchalar bilan ifodalaydi.
Jumladan, Bank nazorati bo‘yicha Bazel ko‘mitasi ishlamaydigan kreditni (aktivni) (NPL)
kredit bo‘yicha majburiyatlar bajarilmayotganda, ya’ni 90 kundan ortiq to‘lovning kechikishi
mavjud yoki bank mijozning kreditni to‘lamasligi, to‘lash bo‘yicha choralar ko‘rishni so‘ramasligi
(sekryutizatsiya, qayta moliyalashtirish, restruktirizatsiya, to‘lovni kechiktirish va hokazo)
mumkinligiga asos bo‘lsa; to‘lovchining to‘lov qobiliyati pasayishi natijasida aktivning
qadrsizlanishi mavjudligi; muddati o‘tgan kunlar sonidan qat’i nazar, asosiy qarzni va unga
to‘lanadigan foizni to‘liq to‘lashning iloji yo‘qligi to‘g‘risida dalillar mavjudligida tasniflaydi.
Bazel ko‘mitasi tomonidan muammoli kredit sifatida kredit va uning foizi bo‘yicha to‘lovlar 90
kundan ortiq muddatda to‘lanmasligini qayd etgan.
110
Xalqaro amaliyotda muammoli kredit ishlamaydigan kredit tushunchasi bilan chambarchas
bog‘lik. Bloem, Freeman NPLs (Non-Performing Loans) ishlamaydiga kredit bu asosiy qarz va G’
yoki foizlar bo‘yicha to‘lovlarni 90 kun yoki undan ko‘proq muddatga kechiktirish bilan yoki 90
kun yoki undan ortiq kun foizlarga teng to‘lovlar bilan, kapitallashtirilgan, qayta
moliyalashtirilgan yoki kelishuv bo‘yicha kechiktirilgan kreditlar, yoki to‘lovlar muddati 90
kundan kuproq, shu bilan birga qarzdor bankrot deb e’lon qilish bo‘yicha ariza bergan hollarga
o‘xshash yanada jiddiy sabablar mavjud bo‘lgan aktivlar.
Ozili ishlamaydigan kreditlarni (NPLs - Non-Performing Loans) o‘rganish muhim
ahamiyatga ega ekanligini, chunki ular banklar kredit portfelining sifatini aks ettiradi va umuman
mamlakatdagi bank sektori kredit portfelining sifatini aks ettirini qayd etadi. Ishlamaydigan
kreditlar darajasiga ta’sir etuvchi omillarni tushunish banklarning risklarni boshqarish funktsiyasi
va bank barqarorligi uchun mas’ul bo‘lgan bank faoliyatini nazorat qiluvchi organlar uchun juda
muhimdir.
Bank menejmenti sohasida samarali ilmiy tadqiqotlar olib borgan amerikalik mutaxassis
Piter Rouzning fikricha, qarz oluvchi bir yoki bir necha to‘lovlarni amalga oshirmaganligi yoki
kredit ta’minoti qiymatining pasayishi kreditni muammoli kreditlar turkumiga o‘tishini anglatadi.
Bunda mutaxassis asosiy e’tiborni qarzdorning to‘lovga layyoqatsizligi sababli kreditning
qaytarishi e’tibor qaratadi, bank risklari e’tibordan chetda qolgan.
O‘zbekistonda ushbu holatga yaqin bo‘lgan holatni ko‘rishimiz mumkin, ya’ni muammoli
aktivlar (kreditlar) «qoniqarsiz», «shubhali» va «umidsiz» deb tasniflangan aktivlar hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va
aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan
foydalanish tartibi to‘g‘risida” gi 2696-sonli nizomga e’tibor qaratsak, unda muammoli aktivlar
sifatida muddati o‘tishi, qarzdorlarning reytingi tushishi, ta’minotning qiymati tushishi, mijoz
faoliyat olib borayotgan sohada salbiy tendentsiyalarning paydo bo‘lishi, aktivlarni sud jarayoniga
o‘tkazilishi masalalariga e’tibor qaratilgan.
Ushbu holatlar muammoli kreditlar tavsifi kredit bo‘yicha asosiy qarz va foizning o‘z
vaqtida to‘lanmaganda, mijoz moliyaviy holatining yomonlashgani, kredit shartlarining o‘zgarishi
va boshqa holatlar bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.
H.Otamurodov muammoli kreditlarni kamaytirishni kredit portfelni boshqarish bilan
bog‘laydi. Bunda asosiy e’tibor kredit sifatining yomonlashishi kredit siyosati va kredit portfeli
bilan bog‘liqligi ko‘riladi. Muallif muammoli kreditning yuzaga kelishini ko‘proq bank
111
boshqaruvi faoliyatiga bog‘laydi, lekin mijozning faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
salbiy holatlar e’tibordan chetda qolgan.
Yo.Abdullayev, T.Qoraliyev va boshqalar muammoli kreditlarni muddati o‘tgan, foyda
keltirmayotgan kreditlar sifatida qaraydi. Mualliflar kreditlarning qaytarish muddati o‘tishi, ular
bo‘yicha foizlar o‘z vaqtida to‘lanmasligi muammoli kreditlarning yuzaga kelishishi e’tirof
etishlan, lekin muddati qancha o‘tsa muammoli kredit bo‘lishi, uning yuzaga kelish sabablari
bayon etilmagan.
Olimlarning asarlarida va me’yoriy hujjatlarda “muammoli aktiv”, “muammoli kredit”,
“ishlamaydigan kredit”, “harakatsiz kredit” kabi tushunchalar turli hil yondashuvlarda ko‘rib
chiqilganlini ko‘rishimiz mumkin.
Fikrimizcha, bank muammoli aktivlariga quyidagi yondashuvni kiritsa maqsadga muvofiq
bo‘ladi: muammoli aktiv - bu bank joylashtirgan resurslarning bir qismini qaytmasligi yoki bank
ixtiyoridan chiqib ketishi, hisoblangan daromadlarni ololmasligi natijasida yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan yo‘qotishlar (zararlar) riski bo‘lgan bankning aktivlari va moliyaviy majburiyatlari.
Ushbu ta’rifda bankning balansdan tashqari majburiyatlari ham hisobga olindi, chunki
ularni bank mablag‘larini taqsimlash shakllaridan biri sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bundan
tashqari, ushbu ta’rif bank resurslarini qaytarmaslik yoki ularni tasarruf etish riskiga asoslangan,
chunki bu bank zarar ko‘rishi bilan bog‘liq. Shu bilan birga muammoli aktiv turlari va ularni
buxgalteriya hisobida aks ettirilishi ham hisobga olingan deb aytish mumkin.
Ya’na shuni qayd etib o‘tish kerakki, muammoli aktiv bu faqat muammoli yoki
ishlamaydigan kredit emas, ular muammoli kreditga nisbatan kengroq tushuncha.
Sababi muammoli aktiv sifatida quyidagilarni ham tasniflash mumkin:
muammoli kredit;
muammoli lizing;
muammoli faktoring;
muammoli debitorlik qarzdorlik;
muammoli investitsiyalar;
muammoli sotib olingan qimmatli qog‘ozlar;
boshqa banklardagi muammoli mablag‘lar;
muammoli balansdan tashqari aktivlar;
muammoli undirilmagan daromadlar;
muammoli boshqa aktivlar.
112
Muammoli aktivlar tarkibida va umuman bank aktivlari tarkibida kreditlarning ulushi
yuqori bo‘lganligi sababli muammoli kreditlarga e’tibor yuqori.
Umuman olganda bank aktivlari sifati pasayishi, daromad keltirmasligi, qaytib kelishi
kechikishi yoki umuman qaytarilmasligi, qiymatining pasayishida muammoli aktivlarni keltirib
chiqaradi.
Respublikamiz banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga ajratilgan kreditlar
hajmining oshishi, bank aktivlarining asosiy qismini bank kreditlari tashkil etganligi bois banklar
kredit portfelida muammoli kreditlarning mavjudligi sezilarli bo‘lmoqda.
Mamlakat bank tizimining barqarorligini ta’minlashga, ya’ni bank mablag‘larining
aylanishiga, bankning o‘z mijozlari oldidagi majburiyatlarini o‘z vaqtida ijro etishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Muammoli kreditlardan yo‘qotishlar kreditning qaytishi va foizlarning
to‘lanmasligi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan zararlardagina namoyon bo‘lmaydi.
Muammoli aktivlarning, jumladan, muammoli kreditlarning yuzaga kelishi quyidagi salbiy
holatlarga olib kelishi mumkin:
1.
omonatchilar, investorlar va boshqa mijozlarning mazkur bankka bo‘lgan
ishonchini yo‘qolishi hamda bank nufuzini tushib ketishi;
2.
tijorat banklari xarajatlarining ortib ketishi;
3.
tijorat banklarining daromad keltiruvchi aktivlarini muzlatilishi;
4.
daromad keltiruvchi bank operatsiyalaridan kelayotgan foyda hajmining qisqarishi
tufayli moddiy rag‘batlantirishlarning kamayishi natijasida bankning malakali kadrlar
qo‘nimsizligining ortishi;
5.
bank likvidligi va to‘lovga layoqatligi pasayadi;
6.
muammoli aktivlar bo‘yicha ehimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxira yaratilgan
taqdirda bank daromadining qisqarishi, bank faoliyatida muhim o‘rin tutuvchi boshqa
ko‘rsatkichlarning tushib ketishi va boshqalar.
Tijorat banklarining daromadlarini tashkil etuvchi aktivlar sifati bo‘yicha turli vaziyatlarda
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni oldini olish va mazkur mazkur muammolar
echimini topishga katta e’tibor berilmoqda. Bu masalani xal qilishda birinchi navbatda muammoli
aktivlar mohiyati, xususiyatlarini xozirgi zamon bozor iqtisodiyoti su’bektlariga xos bo‘lgan
xatarlilik va tabiati bilan bog‘liq holda boshqarish va tahlil qilish, shuningdek ularni hisobini
yuritish va audit o‘tkazish amaliyotlarini takomillashtirish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Bugungi kunda tijorat banklarida aktivlarning muammoga aylanishining asosiy sabablariga
quyidagilarni misol qilishimiz mumkin:
113
- kredit (lizing) ajratish bo‘yicha ariza beruvchini dastlabki monitoringdan o‘tkazilmasligi
bunda asosiy e’tiborni mijozning xarakteri uning biznes hamkorlari orasidagi mavqei, tajribasi shu
bilan birga garovga olinishi rejalashtirilayotgan mol-mulkni joyiga chiqgan holatga
o‘rganilmasligi hamda mijozning faoliyati bilan yaqindan tanishishmasligi;
- kredit bo‘limi xodimi mijozlarning moliyaviy holatini tahlil qilish bo‘yicha etarli bilim
va malakaga ega bo‘lmaganligi sababli mijozning moliyaviy ahvolini to‘liq va sifatli tahlil
qilinmasligi;
- mijozning kredit tarixi puxta o‘rganilmasligi;
- kredit ta’minoti sifati taqdim qilingan mol-mulklarning kredit muddatiga va foiziga
nisbatan munosib ravishda kelgusi narxini hisobga olgan holda baholab likvidli mol-mulklar
garovga olinmasligi yoki kafilning bergan kafillik summasiga nisbatan uning moliyaviy
hisobotlari tahlil qilinmasligi;
- mijozlarning firibgarlik qilishga moyilligi;
- mijoz faoliyat olib borayotgan sohada iqtisodiy tanglik xolatlari kuzatilsa;
- kredit shartnomalarda mijozning kredit va foiz to‘lov grafiklarini biznes rejaga mutanosib
ravishda rasmiylashtirilmasliklari;
- bank tomonidan tovar moddiy qiymatliklari, nomoddiy aktivlar, xizmatlar uchun
oldindan to‘langan mablag‘lar bo‘yicha moddiy, nomoddiy aktivlarning olib kelinmaganligi,
xizmatning ko‘rsatilmaganligi, to‘langan mablag‘larning qaytmasligi;
- boshqa banklardagi vakillik hisobvaraqlardagi mablag‘lar, depozitlarning, berilgan
banklararo kreditlarning qaytmasligi;
- ta’minot hisobiga bank faoliyatida foydalanish imkoniyati mavjud bo‘lmagan moddiy
aktivlarning bank balansiga kirim qilinganligi, uni sotish bo‘yicha ishlarning olib
borilmayotganligi;
- mijozning to‘lovga layoqatsizligi yuzaga kelishi hisobiga sotib olingan debitorlik
qarzlarining muddati o‘tishi, uning to‘lanmasligi;
- fors-major xolatlari.
Umuman, muammoli aktivlarning kelib chiqishi faqatgina kredit riskiga bog‘liq bo‘lmaydi.
Zero, valyuta riski, bozor riski, foiz stavkalarining o‘zgarishi riski va boshqa qator risklarining
mavjudligi hamda ularni to‘g‘ri baholay olmaslik muammoli aktivlarning kelib chiqishiga ta’sir
ko‘rsatadi. Muammoli aktivlarning iqtisodiy mazmunini tadqiq etishda risklarning o‘rni va ta’siri
asos sifatida ishtirok etadi. Tijorat banklarida vujudga keladigan risklarning asosiy qismi
114
mamlakatdagi ayrim bir tarmoqdagi mahsulotga bo‘lgan talab va ishlab chiqarishning pasayib
ketish ehtimoli bilan uzviy bog‘liqdir.
REFERENCES
1.
Basel Committee on Banking Supervision (2016) “Guidelines Prudential treatment of
problem assets – definitions of non-performing exposures and forbearance”, 1-41.
2.
The Treatment of Nonperforming loans. International Monetary Fund. Prepared by
Adriaan M. Bloem and Russel Freeman. Issue Paper Prepared for the July 2005.
https://www.imf.org/external/pubs/ft/bop/2005/05-29.pdf
. Issue Paper, 1-15
3.
Ozili, P. K. (2019), “Non-Performing Loans and Financial Development: New Evidence”,
Journal of Risk Finance, February 2019, 1-35.
4.
Роуз П. Банковский менеджмент. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997, 192-б.
5.
Otamurodov, H.H. (2018) “Current basis of management of the bank credit portfolio in
Uzbekistan” International Journal of Economics, Commerce and Management, Vol. VI,
Issue 12, 169-179.
6.
Абдуллаев Ё., Қоралиев Т., Тошмуродов Ш., Абдуллаева С. Банк иши. Ўқув
қўлланма-Т.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009 йил, 548 бет.
7.
Abdulazizovich A. A. et al. ISSUES OF BANKING SYSTEM DIGITALIZATION IN
UZBEKISTAN //World Bulletin of Management and Law. – 2022. – Т. 11. – С. 14-19.
8.
Rakhimov, D., Juliev, M., Agzamova, I., Normatova, N., Ermatova, Y., Begimkulov, D.,
... & Ergasheva, O. (2023). Application of hyperspectral and multispectral datasets for
mineral mapping. In E3S Web of Conferences (Vol. 386). EDP Sciences.
9.
Hakimova, M. Kh. "THE EFFECT OF FACTORS ON THE NUMERICAL
INDICATIONS OF MICROORGANISMS IN IRRIGATED LIGHT COLORED GRAY
AND BARRIOUS SOILS." (2024).
10.
Khakimova, M. Kh. (2021). USING THE “BRAINSTORMING” METHOD IN
TEACHING SOIL SCIENCE AS A FACTOR OF ACHIEVEMENT OF
EFFECTIVENESS. Bulletin of Science and Education , (6-3 (109)), 56-61.
