ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
844
“SHÁRYAR” DÁSTANÍNDA SOMATIKALÍQ FRAZEOLOGIZMLERDIŃ
QOLLANÍLÍWÍ
Allambergenova Gúljáhán
QMU, Qaraqalpaq til bilimi kafedrası docenti, PhD
Joldasbaeva Gúlparshın
QMU, Folklortanıw hám dialektologiya qánigeligi, 2-kurs magistrantı
https://doi.org/10.5281/zenodo.11237374
Annotaciya
.
Dástan tilinde qollanılǵan frazeologizmler arqalı belgili bir dáwirdegi
jámiyetlik-tariyxıy turmıs, mádeniyat belgileri saqlanadı. Solay eken, xalıq dástanlarınıń tilindegi
frazeologiyalıq sóz dizbeklerin úyreniw arqalı sol xalıqtıń tariyxı hám tili, onıń rawajlanıw
basqıshları tuwralı bahalı maǵlıwmatlar alıwǵa boladı. Bul maqalada qaraqalpaq xalıq
dástanlarınıń biri bolǵan "Sháryar" dástanındaǵı somatikalıq frazeologizmler, dástan tilinde
qollanılıw ózgeshelikleri, bul turaqlı sóz dizbekleriniń jumsalıw ózgeshelikleri analiz etildi.
Tayanısh sózler:
frazeologizm, leksika, semantika, sózlik quram, lingvofolkloristika, adam
múshelerine baylanıslı frazeologiyalıq sóz dizbekleri, emocionallıq hám ekspressivlik máni,
kórkem tekst.
THE USE OF SOMATIC PHRASEOLOGISMS IN "SHÁRYAR" DÁSTANÍN
Abstract.
By means of the phraseology used in the epic language, the socio-historical and
cultural signs of a certain period were preserved. By studying the phraseology of the language of
the left-wing people's epics, it was possible to get precious information about the history of the
left-wing people and its development campaigns. In this article, the somatic phraseologisms in the
"Sharyar" epic, which is one of the Karakalpak folk epics, the differences in use in the language
of the epic, and the internal differences of these stable word structures were analyzed.
Key words:
phraseology, lexicon, semantics, word structure, linguo-folkloristics,
phraseology related to human organs, emotional and expressive meaning, beautiful text.
УПОТРЕБЛЕНИЕ СОМАТИЧЕСКИХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ В «ШАРЬАР»
ДАСТАНИНЕ
Аннотация.
С помощью фразеологизмов, использованных в эпическом языке,
установлена история общества определенного периода и сохранены культурные признаки.
Изучая фразеологию языка левого народного эпоса, можно было получить ценные сведения
об истории левого народа и кампаниях его развития. В данной статье проанализированы
соматические фразеологизмы в эпосе «Шарьяр», который является одним из
каракалпакских народных эпосов, различия в употреблении языка эпоса, а также
внутренние различия этих устойчивых словесных структур.
Ключевые слова:
фразеология, лексика, семантика, структура слова,
лингвофольклористика, фразеология, связанная с органами человека, эмоционально-
экспрессивное значение, красивый текст.
Frazeologizmler tildiń barlıq stillerinde keń qollanılıp, tildiń tásirliligin, kórkemliligin
payda etiw ushın da, súwretlew quralı sıpatında da úlken xızmet atqaradı.
Qаrаqаlpаq tilindеgi frаzеоlоgizmlеr mánilik jаqtаn оǵаdа bаy bolıp keledi. Olardıń
ishinde adamnıń dene músheleriniń atamalarına baylanıslı frazeologizmler belgili orın tutadı.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
845
Qаrаqаlpаq tiliniń lеksikаsın izеrtlеgеn ilimpаz Е.Bеrdimurаtоv frаzеоlоgiyalıq sóz
dizbеklеri bоyınshа аytqаn pikirlеrindе, аdаmnıń dеnе múshеlеriniń аtаmаlаrınа bаylаnıslı
frаzеоlоgiyalıq dizbеklеrinе itibаr bеrip, «kóz», «til», «аwız», «júrеk», «аyaq» sózlеrinе bаylаnıslı
frаzеоlоgizmlеrdi аtаp ótеdi [1;251].
Biz xalıq dástanlarınıń biri “Sháryar” dástanında somatikalıq frazeologizmler, dástan
tilinde qollanılıw ózgesheliklerine, bul turaqlı sóz dizbekleriniń jumsalıw halatların úyreniwdi
maqset ettik. Sebebi, dástan tilinde qollanǵan frazeologizmler arqalı belgili bir dáwirdegi
jámiyetlik-tariyxıy turmıs, mádeniyat belgileri saqlanadı. Solay eken, xalıq dástanlarınıń tilindegi
frazeologiyalıq sóz dizbeklerin úyreniw arqalı sol xalıqtıń tariyxı hám tili, onıń rawajlanıw
basqıshları tuwralı bahalı maǵlıwmatlar alıwǵa boladı.
Qаrаqаlpаq tiliniń qısqаshа frаzеоlоgiyalıq sózligi J.Еshbаеv tárеpinеn dúzilgеn hám оndа
sоmаtizmlik frаzеоlоgizmlеr sózlik mаqаlаnıń úlkеn bólеgin qurаydı. [2;44] Mеktеp оqıwshılаrı
ushın аrnаlıp T.Jumаmurаtоv tárеpinеn dúzilgеn russhа-qаrаqаlpаqshа frаzеоlоgiyalıq sózlikkе dе
sоmаtizm frаzеоlоgizmlеr kiritilgеn [3;146]. А.Pirniyazоvа fеyil frаzеоlоgizmlеrdiń lеksikа-
sеmаntikаlıq ózgеshеligin tаllаp, оlаrdı qıymıl-qоzǵаlıs mánisin, hárеkеt-hаlаttı, sеziw-оylаw
mánisin bildirеtuǵın jаńа psiхоlоgiyalıq prоcеsslеrgе hám emоciyaǵа bаylаnıslı fеyil
frаzеоlоgizmlеr dеp bólеdi. Оlаrdаn sоmаtizmlik frаzеоlоgizmlеrdеn: «kózi iliniw», «kózi
shаydаy аshılıw», «kóz jibеriw», «kóz sаlıw», «kóz tigiw», «kóz qıyıǵın sаlıw», «qulаq sаlıw»,
«qulаq qоyıw», «qulаq túriw», «qulаq аlıw», «аyaq-аyaǵınа tiymеw», «tóbеsi kókkе jеtiw» sıyaqlı
fеyil frаzеоlоgizmlеrdiń хızmеtlеrinе аyrıqshа tоqtаp ótеdi. [4;12] А.Pirniyazоvа tárеpinеn
dоktоrlıq jumıs islеnip, qаrаqаlpаq tili fоlklоrı hám kórkеm shıǵаrmаlаrı tilindеgi
frаzеоlоgizmlеrdiń kórkеmlik-stillik tárеpi úyrеniliwi mеnеn birgе, аyırım sоmаtizmlik
frаzеоlоgizmlеr dе lingvistikаlıq tаllаwlаrǵа аlınǵаn. Qаrаqаlpаq tilindеgi frаzеоlоgizmlеrdiń
аyırım mánilik túrlеri yamаsа grаmmаtikаlıq ózgеshеliklеri аrnаwlı ilim-izеrtlеw jumıslаrınıń dа
оbyеktinе аylаndı. G.Аynаzаrоvа qаrаqаlpаq tilindеgi tеńlеs еki kоmpоnеntli frаzеоlоgizmlеrdi
mоnоgrаfiyalıq jоbаdа izеrtlеdi, kаndidаtlıq dissеrtаciya qоrǵаdı, оqıw-mеtоdikаlıq qоllаnbа hám
usı tiykаrdаǵı sózligin bаspаdа járiyalаdı [5].
“Sháryar” dástanında adamnıń dene músheleriniń atamalarına baylanıslı frazeologizmler
hár qıylı mánilerdi ańlatıp keledi. “Sháryar” dástanınıń leksikalıq quramında adam dene
músheleriniń atamalarına baylanıslı kóp ǵana turaqlı sóz dizbekleri ushırasadı. Sebebi, olarda
emocionallıq hám ekspressivlik máni kúshli boladı. “Sháryar” dástanında adamnıń dene
múshelerine qatnaslı kóz, bas, qulaq, awız, júrek atamalarına baylanıslı bir qansha frazeologizmler
ushırasadı. Mısalı׃
“Kóz”
sózine baylanıslı frazeologizmler׃
Ballardıń diydarına
kózi toymay
tur edi, hár betinen posa alıp, mańlayınan jup súyip, irke
almadı kókiregin, kózinen jasın tógedi. (242-bet) Kózi toymaw frazeologizminiń mánisi qanaat
qılmadı degendi bildiredi. Al, dástanda bolsa diydarına toymaw, qayta-qayta qaray beriw mánisin
bildirip tur.
Dem aladı entigip,
Izlegenim bolǵay-dá,
Kóz jiberdi
tigilip,
Bir azıraq otırdı. (256-bet)
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
846
Bul berilgen mısalda kóz jiberdi frazeologizmi qaradı, názer tasladı mánisin bildirip
kelgen.
Kóziniń qıyıģın saladı
, mamań turıp oyladı.Óterge gúzar bolmadı. (256-bet)
Bul mısalda kóziniń qıyıǵın salıw frazeologizmi berilgen bolıp, qaradı, itibar berdi
mánislerin bildirip kelgen.
Mastan mama eshitip,
Úyge atıp kiredi,
Bılǵasıp atqan ballarǵa,
Áne,
kózi túsedi.
(231-bet)
Áne, at penen kirdi qalaǵa,
kózi tústi
háwizge. (280-bet)
Bul berilgen mısallarda kózi tústi frazeologizmi qaradı, kórdi mánislerin bildirip tur.
Kózine ottay basılıp
, bawırı mumday ezilip, yadına túsip aǵası, kózden jasın tógedi, belin
bekkem buwadı, ájelge qayıl boladı. (280-bet)
Bul keltirilgen mısalda kózine ottay basılıw frazeologizmi berilgen bolıp, tanıs bolıw
kóriniw mánisin bildirip kelgen.
Esimdi jıynap qarasam,
Kózimdi salıp
ańlasam, (232-bet)
Bul mısalda kóz salıw frazeologizmi qaraw mánisin bildirip tur
.
Ballardı
kózge ilmeseń,
Seni tartıp ketpesem,
Asmanlar atım qurısın. (240-bet)
Bul mısalda kózge ilmew frazeologizmi mensibew, pisent etpew mánisin beredi.
“Bas”
sózine baylanıslı frazeologizmler׃
Bir ǵárippen jatırǵan
Qara basım
qańǵırǵan, (292-bet)
Bul mısalda qara basım frazeologizmi bir ózim, jalǵız ózim mániisin bildirip tur.
Basımnan taydı dáwletim,
Aǵzımnan qashtı naǵmetim,
Bir kórmege intizarman,
Eki ráwshan perzentim. (286-bet)
Bul mısalda basınan dáwleti taydı frazeologizmi qollanılǵan bolıp, burınǵı dáwiri ótti,
baxıtı taydı mánilerin bildirip kelgen.
“Qabaq”
sózine baylanıslı frazeologizmler׃
Ana mama otırıp terisine qarap
qabaǵın úydi.
(254-bet) Mısalda qabaq úyiw frazeologizmi
qollanılǵan. Bul turaqlı sóz dizbeginiń mánisi ashıwlandı, ókpeledi degen mánilerdi beredi.
“Til”
sózine baylanıslı frazeologizmler׃
Patshadan kelgen yawshıǵa,
Ájel etmey, ólmek yoq,
Awız ayǵaq, til tayǵaq,
Tiymesin tildiń bir ushı.
(226-bet)
Bul mısalda til tiyiw frazeologizmi til tiymesin kórinisinde qollanılǵan. Bunıń mánisi
jaman sóz aytıw, qapa qılıw mánisinde qollanıladı.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
847
Sháryar qızǵa qarap, dárwaza sorap
til qatıp,
qáne, ne dep turıptı. (264-bet) Bul mısalda til
qatıw turaqlı sóz dizbegi qollanılǵan. Bul sóylew degen mánisti bildiredi.
“Qulaq”
sózine baylanıslı frazeologizmler׃
Perzentińniń aytatuǵın arzı bar,
Bul sózime
qulaq salıń
anajan (246-bet)
Aqıl beriw kelispeydi bizlerge,
Ata-ana
qulaq salıń
bizlerge. (261-bet)
Joqarıdaǵı eki mısalda da, qulaq salıw feyil frazeologizmi qollanılǵan. Bul tıńlaw degen
mánisti beredi.
Juwmaqlap aytqanda, biz “Sháryar” dástanındaǵı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ózine
tán belgilerin, mánilerin anıqlaw arqalı onıń tili leksika-semantikalıq jaqtan oǵada bay ekenligin
anıqladıq. Dástanda somatikalıq frazeologizmler qollanılıwı arqalı qaharmanlardıń obrazları
emocional-ekspressivligi hám kórkemligi menen ózgeshelenip turadı.
REFERENCES
1.
Бердимуратов Е. Қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. –Нѳкис: «Билим», 1994. Б.
251.
2.
Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сѳзлиги. –Нѳкис: 1985. Б.
44, 48-49.
3.
Жумамуратов Т. Русско-каракалпакский фразеологический словарь для
школьников. – Нукус: 1985. -С. 146.
4.
Jiyanmuratova Gulnoz. Sotsiologiya tarixi. – T.: Innovatsiya-Ziyo, 2020. – 466 b. /
https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=fdboTmYAA
AAJ&citation_for_view=fdboTmYAAAAJ:W7OEmFMy1HYC
5.
Пирниязова А. Қарақалпақ тилиндеги фейил-фразеологизмлердиң лексика-
семантикалық ѳзгешеликлери. //Ѳзбекстан илимпаз ҳаял-қызларының илим-техника
раўажланыўында тутқан орны илимий-әмелий конференциясының тезислери. –
Нѳкис: 2005. Б.12.
6.
Айназарова Г. 1) Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли фразеологизмлер. –
Нѳкис: 2005. 2) Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли фразеологизмлердиң
лексика-семантикалық ҳәм стиллик ѳзгешеликлери. – Нѳкис: «Қарақалпақстан»,
2015.
7.
Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық, (9-13-томлар). –Тошкент, «Маънавият», 2009.
