ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
725
QARAQALPAQ HÁM QAZAQ XALÍQ AŃÍZLARÍ SYUJETLERINDEGI TIYKARǴÍ
ÓZGESHELIKLER
Joldasbaeva Gúlparshın
QMU qaraqalpaq ádebiyatı kafedrasınıń II kurs magistrantı.
Allambergenova Inabat
QMU, ilimiy basshı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11001907
Annotatsiya. Ushbu maqolada qoraqalpoq va qozoq xalq rivoyatlarining har xil
xususiyatlari, syujetidagi o’ziga xosliklar ochib berilgan bo’lib, har ikki xalq folkloridagi asosan,
rivoyatlaridagi o’xshashlik va farqlar keltirilgan.
Kalit so’zlar: Janr, syujet, folklor, tipologiya, toponomika, etnonim, rivoyat.
SIGNIFICANT DIFFERENCES IN THE PLOTS OF KARAQALPAK AND KAZAKH
LEGENDS
Abstract. This article reveals various features of Karakalpak and Kazakh folk tales,
features of the plot, and the similarities and differences in the folklore of both peoples.
Key words: Genre, plot, folklore, typology, toponymy, ethnonym, legend.
ЗНАЧИТЕЛЬНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ В УЧАСТИЯХ КАРАКАЛПАК И КАЗАХОВ
Аннотация. В данной статье раскрываются различные особенности
каракалпакских и казахских народных сказок, особенности сюжета, представлены
сходства и различия фольклора обоих народов.
Ключевые слова: Жанр, сюжет, фольклор, типология, топонимия, этноним,
повествование.
Ańızlar xalıq awızeki ádebiyatınıń ayrıqsha bir janrı. Ańızlar real turmıstan alınıp, awızsha
túrde tarqalǵanlıqtan, xalıq awızeki dóretiwshiliginiń bir janrı bolıp tabıladı. Ańızlar kórkem
ádebiyattıń bir tarmaǵı sıpatında haqıyqatlıqtı turmıstan awızsha formada alıp, házirgi kúnge
shekem jetip kelgen boladı. Ańızlar tariyxtaǵı ayırım adamlardıń atları hám háreketleri sebepli
júzege keledi. Tariyxıy shaxslar átirapında ańızlardıń júzege keliwiniń tiykarǵı sebebi, onıń ózine
salıstırǵanda orınlaǵan jumısları, iskerligi, málim bir tariyxıy dáwirde oynaǵan roli, úlken sociallıq
áhmiyetke iye bolǵan iskerligi menen baylanıslı. Ol elin súygen qaharman, bir awız sózi menen
birqansha máseleni sheshiwshi sheshen, ádalatlı, xalıq dártin jırlaǵan bahadır bolıwı múmkin.
Barlıq ańızlardıń da syujeti, mazmunı birdey emes. Tema bir bolsa da, ideyası, mazmunı
hár túrlı bolıwı múmkin. Sonday-aq, syujetlik ózgeshelikleri de ajıralıp turadı.
Folklordaǵı syujet degenimiz– folklorlıq shıǵarmanıń negizgi waqıyalıq túbiri, negizi.
Kórkem shıǵarmada ásirese, folklorda syujet kóbinese, bolmıstıń ózinen payda boladı,
oydan da shıǵarıladı. Syujet bir izbe-izlikke túsip, turaqlasqan waqıya, sol waqıyanıń bayanlanıwı
dewge de boladı. [3;25]
Tuwısqan xalıqlar bolǵan qaraqalpaq hám qazaq xalıqları ańızlarında insandı iygilikli
maqsetlerge baslaytuǵın, onıń tez pikirlewine qanat baǵıshlaytuǵın, ertengi kúnge úmit
baǵıshlawshı ańızlar júdá kóp.
Ańızlar tematikalıq bóliniwi jaǵınan da hár túrli bolıp keledi. Atap aytqanda, qaraqalpaq
xalıq ańızları tematikalıq jaqtan bes túrge bólinedi: toponomikalıq, tariyxıy, xalıq namaları
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
726
haqqındaǵı, etnonimlik hám diniy ańızlar [5;3] bolıp túrlerge ajıraladı. “Xojeli”, “Qallı jaǵıs”,
“Ayaz qala”, “Qarabaylı” sıyaqlı ańızlar toponomikalıq al, “Ótesh batır haqqında”, “Amanbay
batır”, “Qırıq qız qala” sıyaqlı ańızlar tariyxıy ańızlar sıpatında kózge túsedi. Xalıq arasında yad
bolıp ketken hám keń tarqalǵan ańızlar kóp.
Al, qazaq xalqınıń eń belgili ańızları sıpatında “Qırıq qız”, “Kól ańızı”, “Biybi Aysha”,
“Qorqıt ata”, “Asan Qayǵı”, “Aq qus” sıyaqlı ańızlardı atap ótiwge boladı. Qazaq ańızları úsh
túrge [2] bólinedi. Yaǵnıy, toponomikalıq, qaharmanlar haqqındaǵı hám tariyxıy ańızlar bolıp
ajıraladı:
Toponomikalıq ańızlar jer, suw atamaları menen baylanıslı ańızlar. Bunday ańızlarǵa
“Burabay”, “Qaraǵanda”, “Shaytankól”, “Ekibastuz” hám basqalar kiredi.
Qaharmanlar haqqındaǵı ańızlar - bular xalıq qaharmanları, olardıń mártlikleri haqqındaǵı
ańızlar bolıp tabıladı. Ana jurttı qorǵaw ushın janın qurban etken “Malika Tumaris” haqqındaǵı
ańızdı atap ótiw orınlı.
Tariyxıy ańızlar - tariyx betinde óshpeytuǵın iz qaldırǵan ańızlar toparı. Olardıń arasında
eń belgili ańızlardan biri “Qırıq qız”ǵa baylanıslı ańız. Bul ańız hár eki xalıqta da bar. Qazaq
xalqındaǵı “Qırıq qız” ǵa baylanıslı ańızda áyyemde jawgershilik payıtında dushpan áskerleri
Qarabaw degen orında shomılıp atırǵan qırıq qızdı qolǵa túsiriw ushın olardı quwadı. Sonda qızlar
qudayǵa: “Dushpan meniń jurtımdı ayaq astı etpegenge shekem, bul dushpandı da, bizdi de tasqa
aylandır!”,- dep aytıp jalınıp-jalbarınǵan eken. Qızlardıń tilegi qabıl qabıl bolıp, dushpan áskeri
qara tasqa aylanıptı. Ol jer házir “Qaratas” dep ataladı. Qızlar bolsa, shıraylı tárizde dizilgan kem
ushraytuǵın estelikke aylanǵanı aytıladı. Bul estelikler Turbat awılınıń arqa-shıǵısında, Aqqum
dáryasınıń boyında jaylasqan. Tas háykeller dúkandaǵı taxtalarday bolıp bir tegis gózzal bolıp
jaylasqan. Bulardı xalıq “sol tas bolıp qatqan qırıq qız bolsa kerek”- desedi[5].
Al, qaraqalpaq xalqındaǵı ańızda bolsa, qaraqalpaq xalıq dástanı “Qırıq qız”daǵı syujetke
uqsas, lekin bazı ayırmashılıqları bar. Uqsaslıq tárepleri: qırıq qızdıń sárdarı retinde Gúlayım
kózge kórinedi, ol mártlikte aldına adam salmaytuǵın, sonday-aq, dilwar sózge sheshen qız etip
hár tárepleme jetik etip sáwlelendirilgen. Onıń ashıǵı Arıslan da usı ism menen berilgen.
Dástannan parıqlı tárepleri bolsa, Gúlayımnıń ákesi Miren degen adam boladı hám ol júdá
uqıpsız, kámbaǵal adam boladı. Sonday-aq, Gúlayımǵa xannıń ashıq bolıp, onıń shártlerin
orınlawǵa háreket etiwi de dástannıń syujetinen parıqlanıp turadı.
Ańızda Gúlayım dúnyadan ótkennen keyin onıń qábiri Túrkstanǵa jerlengenligi lekin, onıń
izinen ergen xalıq hám qırıq qızı Aq qala átiraplarında jasap qalǵanlıǵı hám bul aymaqlar “Qırıq
qız qala” dep atalǵanlıǵı haqqında maǵlıwmat beriledi.
Qaraqalpaq ańızlarında qonıslasıw motivi salmaqlı mazmunǵa iye bolıp, ata-babalardıń
social-ekonomikalıq, mádeniy turmıs keshirmelerin sáwlelelndirip otıradı. Belgili bir tariyxıy
shárayatlar tásirinde júzege kelgen kóship-qonıwlar, qonıs ózgertiw, qonıs jańalaw dástúrleri
xalıqtıń basınan keshirgen turmıs tájiriybeleriniń biri sıpatında ańızlarda iz qaldırǵan. Bul jaǵday
turmısh shárayatları, jasaw jaǵdayları, kún kóris usılları óz ara bir-birine jaqın bolǵan xalıqlardıń
awız ádebiyatında jiyi ushırasadı [1;117].
Qaraqalpaq xalıq ańızı “Qırıq qız”da kóship qonıslasıw tek ǵana ańızdıń aqırında emes,
ańızdıń basında Mirenniń Góne Úrgenishte jasaǵısı kelmey Aral boylarına kóship keliwi menen
baslanadı.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
727
Hár eki xalıq ańızında da, qırıq qızǵa baylanıslı maǵlıwmatlar berilgen bolıp, qırıq qızdıń
barlıǵı da júdá márt, qorıqpas etip sáwlelendirilgene. Sonday-aq, olarǵa baylanıslı xalıq arasında
muqaddes orınnıń bar ekenligi ańızlardıń ulıwmalıq mazmunındaǵı sáykeslikti kórsetedi. Lekin,
eki ańızdıń syujeti eki túrli. Olardıń birlestirip turǵan ideya bolsa, xalıqtıń jaqsı jasawı,
dushpanlardan, jawgershiliklerden ápiwayı xalıqtı qorǵaw degen patriotlıq ideyaları anıq sezilip
turadı.
Lekin, ańız-áńgimeler ózleriniń dóregen tariyxıy jaǵdayları menen tamırlas hám sabaqlas.
Álbette, xalıq ańızları menen ápsanaları tariyxıy hádiyseler hám tariyxıy orınlardıń
tiykarında qurılǵan menen onı naǵız tariyx dep túsiniwge bolmaydı. Ol kórkem xalıq dóretpesi
bolǵanlıqtan, ondaǵı ayırım epizodlar, detallar tariyxıy maǵlıwmatlarǵa tolıq juwap bere almaydı.
[4;5] Sonlıqtan da, ańızlardaǵı waqıyalardı haqıyqıy shınlıq dep ayta almaymız.
Ulıwmalastırıp aytqanda, qaraqalpaq hám qazaq xalıq ańızlarında pútin bir úylesimlik bar.
Hár eki xalıq ta bir-birine jasaw jaǵdayı, turmısı, tariyxı, etiketi, mintalitetlik hám diniy
ózgeshelikleri de uqsas bolǵanlıqtan sáykeslikler jiyi ushırasadı. Bazı ańızlardaǵı syujetlik
uqsaslıqlar da pikirimiz dálili. Ańızlardıń tematikalıq toparlarına qarap, olardı arnawlı túrde
tereńirek úyreniw áhmiyetli máselelerden bolıp esaplanadı.
REFERENCES
1.
Алламбергенова И. Қарақалпақ халық аӊызлары. -Тошкент, 2020, Б.117
2.
Мухтар Әўезов энциклопедиясы.-Алматы, «Атамура», 2011
3.
Қасқабасов С. Таӊдамалы I том. Қазақтыӊ халық прозасы.-Астана, 2014, Б.25
4.
Қарақалпақ аӊызлары, әпсаналары ҳәм шешенлик сѳзлери.-Нѳкис, 1992, Б.5
5.
Оӊтүстик Қазақстан облысыныӊ энциклопедиясы. .-Алматы, 2005.
6.
Allambergenova I. Qaraqalpaq folklorında diniy ańızlar, -Nókis, 2016, B.3
