ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1091
BIOPARCHALANUVCHI PLYONKALAR ISHLAB CHIQARISH VA ULARNING
QO’LLANILISH YO’NALISHLARI
Elmanov Javohir
PhD.
Sayfullayeva Zaynab
Phd, dots.
Samatov Aziz
Toshkent kimyo-texnologiya instituti, Oziq – ovqat mahsulotlari sifati va xavfsizligi kafedrasi,
O‘zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.15477812
Annotatsiya. Hozirgi vaqtda polimer chiqindilar ko’payib atrof muhitga katta zarar
keltiryapti. Shuning uchun ularni kamaytirish ularning o’rniga tabiiy polimerlar olish dolzarb
hisoblanadi. Bunday tabiiy polimerlar turli xil agressiv muhitda parchalanib ketadi.
Bunday bioparchalanuvchi polimerlar an’anaviy polimerlarga qaraganda ancha
qimmatroqdir. Arzonroq bioparchalanuvchi polimerlar olish uchun polimer kompozitlardan
foydalanish bilan bog’liq bo’ladi.
Kalit so’zlar: tabiiy polimer, modifikatsiyalash, kraxmal, polikaprolaktam, polivinil
spirit, gidrofil, sellyuloza, vizkoza tolalari.
Tabiiy polimerlar asosida xalq xo’jaligi, sanoat, iste’mol va boshqa sohalar uchun
mahsulot va materiallar olishga hozirda butun dunyoda e’tibor katta. Chunki tabiiy
polimerlarning inson salomatligi va atrof-muhitga zararli ta’siri kam bo’lib, ular vaqt o’tishi
bilan tabiiy sharoitda bezarar moddalarga parchalanadi. Bezarar va har yili zahirasi qayta
tiklanuvchi homashyolardan olinadigan katta ko’p tonnali tabiiy polimerlardan biri bu
kraxmaldir. Ushbu polimer tarkibida turli reaksion qobiliyatli funksional guruhlarning
mavjudligi esa uni kimyoviy modifikatsiyalash uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Mamlakatimiz
ham kraxmal olish mumkin bo’lgan o’simlik homashyolariga boy hisoblanadi.
Bunday plyonkalar makkajo’xori, kartoshka yoki bug’doydan tayyorlanadi.
Bioparchalanuvchi plyonkaning ushbu shakli 90 kun ichida kamida 90 % parchalanadi, ammo
ushbu turdagi plyonkadan foydalangan holda ishlab chiqarilgan haqiqiy mahsulotlar
bunga javob bermasligi mumkin.
Kraxmalli polimerlarga quyidagilar misol bo’ladi:
Polikaprolakton (PCL)
Polivinil spirt (PVA)
Polilaktik kislota (PLA)
Ushbu turdagi plyonkalarning biologik parchalanishi issiqlik, namlik va shamollatishni
talab qiladi, shuning uchun u atrof-muhitga chiqarilganda tezda buzilmaydi. Kraxmal asosidagi
plyonkaning ijobiy va salbiy tomonlari
Ijobiy tomonlari:
U sanoat muhitida parchalanadi.
Xomashyoning kamaytirilgan tarkibi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1092
Kamchiliklari:
Biologik parchalanmaydigan plyonkaga qaraganda qimmatroq. Kraxmal manbai
muammoli bo’lishi mumkin (oziq-ovqat bilan raqobat, bioplastikalar uchun ekinlarni
yetishtirish uchun o’rmonlarni yo’q qilish) Ishlab chiqarish jarayonida yoqilg’ilar yoqiladi va
CO2 hosil bo’ladi. Qo’shimcha moddalarga qaraganda mexanik mustahkamligi pastroq.
Ko’pincha yuqori tezlikda ishlaydigan mashinalarda ishlatish uchun yetarli darajada
kuchli emas.
Yopiq sistemada parchalanish kamida 6 oy davom etadi.
CO2ni aerob sharoitida va metanni anaerob sharoitida chiqaradi.
Yaroqlilik muddati cheklangan. Saqlash shartlari bajarilishi kerak.
Qayta ishlash uchun boshqa plastmassalar bilan aralashtirish qayta ishlash jarayonini
buzadi.Bioparchalanuvchi plyonkalarning qo’llanilish sohalari Yuk ko’tarish sumkalari, axlat
qutilari, sabzavot paketlari, oziq-ovqat plyonkalari, qishloq xo’jaligi plyonkalari, pochta
plyonkalari. Biroq, ushbu plyonkalar hali ham neftga asoslangan plastik plyonkalarga nisbatan
juda cheklangan. Mikrobial hujumni yengillashtirish uchun oksidlovchi darajasida
parchalanadigan yoki ko’proq gidrofil holga keltirish uchun oddiy polimerlarga qo’shimchalar
qo’shilishi mumkin. Ushbu plyonkalar odatdagi polimerlarga qo’shimchalarni qo’shib
oksidlovchi va keyinchalik biologik degradasiya mexanizmlarini ta’minlash orqali tayyorlanadi.
Bu odatda atrof muhitda kislorod ta’sirida 6 oydan 1 yilgacha davom etadi. Parchalanish ikki
bosqichli jarayondir.Birinchidan, plastmassa kislorod bilan reaksiya orqali (yorug’lik, issiqlik
yoki boshqa ta’sir jarayonni tezlashtiradi) gidrofil past molekulyar og’irlikdagi materiallarga
aylanadi, so’ngra bu kichik oksidlangan molekulalar biologik parchalanadi, ya’ni tabiiy
mikroorganizmlar, karbonat angidrid, suv va biomassa, u yog’ochli o’simlik moddalarining
parchalanishiga o’xshaydi, bu yerda lignin parchalanib, tuproq sifatini yaxshilaydigan gumus
hosil qiladi.
So'nggi paytlarda sellyuloza asosidagi kompozitlar ushbu qayta tiklanadigan tolalar
mavjud bo'lgan ko'plab afzalliklar tufayli tadqiqotchilarning e'tiborini tortdi. Sellyuloza
tabiatda eng koʻp tarqalgan biopolimerlardan biri boʻlib, yiliga 10 mln tonnaga yaqin boʻlishi
taxmin qilinmoqda. Bundan tashqari, sellyuloza qayta tiklanadigan eng istiqbolli resurslardan
biri va neft-kimyo mahsulotlariga ekologik jihatdan muqobil hisoblanadi. O'simlik sellyulozasi
mustahkamlovchi material sifatida keng qo'llanilgan. So'nggi paytlarda modifikatsiyalangan
sellyuloza o'zining mukammal mexanik ishlashi va atrof-muhitning keng doirasi sharoitida
to'liq biologik parchalanishi tufayli turlikompozitsiyalar uchun mustahkamlovchi asos sifatida
ishlatilgan. Natijada sellyuloza asosidagi turli xil kompozitsiyalar olindi. Sellyulozaning
kimyoviy modifikatsiyasi koʻp funksiyali materiallar ishlab chiqarishning muhim yoʻnalishi
hisoblanadi.Sellyuloza bo'shashmasligi va erimasligi tufayli ko'plab sohalarda o'zining
potentsial qo'llanilishini topa olmaganiga qaramasdan, lekin ayni paytda sellyuloza tolalari
tabiatda gigroskopikdir; namlikning so'rilishi tolalarning shishishiga olib kelishi mumkin,
bukompozitsiyadagi mikro yoriqlar va mexanik xususiyatlarning yomonlashishiga olib kelishi
mumkin. Ushbu muammoni sellyuloza molekulalarida vodorod aloqalarini shakllantirishda
ishtirok etishi mumkin bo'lgan gidroksil guruhlarini kamaytirish uchun ushbu tolalarni
tegishli kimyoviy moddalar bilan davolash orqali bartaraf etish mumkin.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1093
Kimyoviy davolash ushbu guruhlarni faollashtirishi yoki matritsaga samarali
bog'lanishi mumkin bo'lgan yangi qismlarni kiritishi mumkin. Silan bilan ishlov berish,
benzoilatsiyava peroksid bilan ishlov berish kabi bir qator tolali sirt ishlovlari amalga
oshirildi, bu esa tola va kompozitning mexanik ishlashini yaxshilashga olib kelishi
mumkin. Elyaflar yuzasida almashtirish reaksiyasini cheklash orqali yaxshi mexanik
xususiyatlar qo'lga kiritildi va biologik parchalanish darajasi saqlanib qoldi. Natijada
sellyuloza asosidagi turli xil kompozitsiyalar olindi. Hamda mukammal mexanik xususiyatlarga
va texnologik imkoniyatlarga ega ekanligi isbotlangan .Atrof-muhitdagi modifikatsiyalangan
sellyuloza-polivinil spirt kompozitsiyasining mexanik xususiyatlari, namlikni yutish
qobiliyati va biologik parchalanishi haqida hech qanday ma'lumot yo'q. So'nggi paytlarda
turli xil sohalar uchun mahalliy o’simliklardansellyuloza saqlovchi o’simliklardan
bioparchalanuvchi plyonkalar olishga qiziqish ortib bormoqda.
Sellyulozaning o’zi plastiklikka ega bo’lmaganligi va sellyuloza efirlarining ma’lum
sharoitlarda plastiklik xususiyatini namoyon qilganligi sababli, ular turli tolalar, plyonka,
plastmassa, laklar, yelimlar va boshqa ko’plab mahsulotlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
Shuningdek, sellyuloza efirlari asosidagi plyonkalar yorug’lik va issiqlik ta’siriga chidamli, kam
gigroskopik, moy va yog’lar ta’siriga nisbatan yuqori turg’unlikka ega bo’lib, bunday plyonkalar
qog’oz, folga va boshqa polimer plyonkalar bilan oson kombinasiyalanadi va nisbatan past
haroratda oson payvandlanadi. Shuning uchun sellyuloza va uning efirlarini kerakli yo’nalishda
molekulyar tarkib, fizikaviy va kimyoviy xossalarini o’zgartirish imkonini beruvchi quyi
molekulyar birikmalar bilan modifikasiyalash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri
hisoblanadi. Polimerlarni kimyoviy modifikasiyalash orqali maxsus xususiyatli yuqori
molekulyarbirikmalar sintez qilish zamonaviy kimyoning keng qo’llanilayotgan sohalaridan
biri hisoblanadi. Sintetik polimerlarni modifikasiyalash jarayonining asosiy usuli tegishli
monomerni o’zgartirish orqali yangi xususiyatli polimerlar sintez qilish hisoblanadi. Tabiiy
yuqori molekulyar birikmalarni modifikatsiyalashning asosiy usullari esa ularning kimyoviy
o’zgarishlariga asoslangan. Sellyuloza – eng keng tarqalgan va eng katta ahamiyatga ega
bo’lgan tabiiy polimerdir. Sellyuloza biokimyoviy jarayonlarda hosil bo’ladi va uning
kimyoviy modifikatsiya jarayoni ham nisbatan murakkab jarayon hisoblanadi. Sellyulozaning
o’zini bioparchalanuvchan materiallar olish jarayonida to’g’ridan-to’g’ri qo’llash uchun bir
nechta to’siqlar mavjud bo’lib, ulardan asosiysi molekulalararo vodorod bog’larning kuchli
ekanligi tufayli uni kerakli shaklga kiritish uchun umumiy erituvchining mavjud emasligi bo’lib
qolmoqda. Qayta ishlov berilgan va modifikatsiyalangan sellyuloza tolasini ishlatish
bo’yicha viskoza usuli asosiy usul hisoblab kelingan. Viskoza tolalarini olish usuli bilan
taqqoslaganda sellloza karbamat olish jarayoni ekologik toza usul ekanligi bilan birgalikda
viskoza tolasi ishlab chiqarish zavodining jihozlaridan foydalanish mumkin.
REFERENCES
1.
Mishurina O.A., Mullina E.R.
"Tsellyulozaning qayta ishlash va kimyoviy modifikatsiya
qilish usullari." Magnitogorsk: Magnitogorsk davlat texnik universiteti, 2018. 245 bet.
2.
Nazarov V.G.
"Polimerlarning sirtini modifikatsiya qilish." Monografiya. Moskva: MGU,
2008. 474 bet.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1094
3.
Anpilova A.Yu., Mastalygina E.E., Xrameeva N.P., Popov A.A.
"Tsellyuloza
modifikatsiyasining polimer kompozitsion materiallarini ishlab chiqishda usullari (Sharh)."
// Kimyoviy fizika. 2020. Jild 39, № 1. 66–74-betlar.
4.
Bagheriasl D. va boshqalar.
"Polipropilen va polipropilen/polietilen-ko-vinil spirtli
aralashma/CNC nanokompozitlarining xossalari." // Kompozit fan va texnologiya. 2015.
Jild 117. 357–363-betlar.
5.
Hubbe M.A. va boshqalar.
"Tsellyulozali nanokompozitlar: Sharh." // Xalqaro interaktiv
mobil texnologiyalar jurnali. 2018. Jild 12, № 3. 929–980-betlar.
6.
Aulin C. va boshqalar.
"Fluorlangan model tsellyuloza yuzalarida moy aralashmalarining
ho'llanish kinetikasi." // Jurnal. Kolloid interfeys fanlari. 2008. Jild 317, № 2. 556–567-
betlar.
7.
Missoum K., Belgacem M.N., Bras J.
"Nanofibrillangan tsellyulozaning sirtini
modifikatsiya qilish: Sharh." // Materiallar (Bazel). 2013. Jild 6, № 5. 1745–1766-betlar.
8.
Xhanari K. va boshqalar.
"Nanofibrillangan tsellyulozaning suv ho'llanishini kationik sirt
faol moddalarning adsorbsiyasi orqali kamaytirish." // Tsellyuloza. 2011. Jild 18, № 2.
257–270-betlar.
9.
Syverud K. va boshqalar.
"Tsellyuloza nanofibrillaridan tayyorlangan plyonkalar:
kationik sirt faol moddalarning adsorbsiyasi orqali sirtini modifikatsiya qilish va
kompyuter yordamida elektron mikroskopiya orqali xarakteristika." // Nanopartikulyar
tadqiqotlar jurnali. 2011. Jild 13, № 2. 773–782-betlar.
