2025
MARCH
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 3
103
BOSHLANG‘ICH TA‘LIMDA KLASTER YONDASHUV TIZIMINING
INTEGRATSION O‘QITISH MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
SAMARADORLIGINI OSHIRISHDAGI O‘RNI
Abdushukurova Muxlisa Foziljon-qizi
Guliston davlat pedagogika Instituti talabasi
To‘xtayeva Aziza Davron qizi
Guliston davlat pedagogika Instituti talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15021787
Annotatsiya.
Ushbu maqolada boshlang‘ich ta‘limda klaster yondashuv tizimining
birlashtirilgan o‘qitish mexanizmlarini takomillashtirish samaradorligini oshirish to‘g‘risida
ma‘lumot beriladi.
Kalit so‘zlar:
taʼlim, boshlangʻich, klaster, fan, integratsiya, oʻqitish, mexanizm,
takomillashtirish.
Aннотация
. В данной статье представлена информация о повышении
эффективности совершенствования интегрированных механизмов обучения системы
кластерного подхода в начальном образовании.
Ключевые слова:
образование, началное, кластер, предмет, интеграция, обучение,
механизм, оптимизация.
Abstract.
This article provides information on increasing the effectiveness of improving the
integrated teaching mechanisms of the cluster approach system in primary education.
Key words:
education, primary, cluster, science, integration, teaching, mechanism,
improvement.
Yangi O‘zbekiston rivojiga katta hissa qo‘shayotgan va uning tub o‘zagi hisoblangan
ta‘lim tizimini yanada takomillashtirish maqsadida ayni damda boshlang‘ich ta‘limga alohida
e’tibor qaratib kelinmoqda. Yurtimizda barpo etilayotgan Uchinchi Renessans davrida
boshlangʻich taʼlimda sifat samaradorligiga erishish va bunda boshlangʻich sinf oʻqituvchilari
faoliyatiga tayanish dolzarb vazifalar sirasiga qo‘shildi.
O‘zbekistonda boshlang‘ch ta‘limni yanada takomillashtirish davri kechmoqda. Ushbu
jarayonda faqatgina boshlang‘ich sinfda dars berib kelayotgan o‘qituvchilargina emas,balki
bo‘lajak pedagog-o‘qituvchilar ham juda katta,muhim rol o‘ynaydi.Ularda ham kasbiy qiyofani
to‘la shakllantirish shart.
2025
MARCH
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 3
104
Shu jihatdan qaraydigan bo‘lsak,xorijlik pedagog olima N.V.Kuzmina boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilarinng kasbiy qiyofasi qay darajada bo‘lishi kerakligini o‘zning quyidagi yondashuvlari
asosida ko‘rsatib o‘tgan:
1) kasbiy bilimga ega boʻlish;
2) loyihachi boʻlish;
3) konstruktiv boʻlish;
4) maslahatchi boʻlish;
5) tashkilotchi boʻlish.
Mazkur komponentlarning ma‘nosi quyidagicha: boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchisi
kasbiy-nazariy bilimni egallashi, mustaqil fikrga ega boʻlishi va mudom oʻzi ustida ishlab borishi
kerak; uning loyihachiligi har bir darsni oʻziga xos tarzda oʻtkazishi bilan belgilanadi;
konstruktivligi oʻquvchilar bilan til topisha olishi va bolaparvarligi bilan namoyon boʻladi;
maslahatchiligi ta‘lim oluvchilar va ularning manfaatdor shaxslari bilan kirishimligidir;
tashkilotchiligi esa ongi pedagogik texnologiyalarni amaliyotda qoʻllay olishi bilan belgilanadi.
Umumiy olb qaraydigan bo‘lsak,har bir pedagog-o‘qituvchining kasbiga xos vazifa va
burchlari mavjud,biroq aynan boshlang‘ich sinf o‘qiyuvchilar qiyofasida bular namoyon bo‘lib
turishi kerak:
– bolaparvarlik;
– oʻz kasbiga bo‘lgan muhabbat;
– pedagogik faollik;
– oʻzi ustida doimiy ishlashi.
Yuqoridagi pedagogik yondashuvlar asosida oliy ta‘lim muassasalarida ta’lim-tarbiya
olayotgan bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘qitilsa,yanada samarali
bo‘ladi. Shu jihatdan xalqaro pedagogik tajribalarda qabul qilingan quyidagi konseptual
yoʻnalishlarga eʼtibor berish lozim:
a) boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilariga kasbiy, psixologik va pedagogik bilim berish;
b) boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini pedagogik koʻnikma bilan qurollantirish;
v) boshlangʻich sinf oʻqituvchilarining zamonaviy texnologik imkoniyatlaridan
foydalanishga oʻrgatish;
g) bola bilan ishlash psixologiyasini shakllantirish.
Ushbu yondashuv asosida boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini tayyorlash kutilgan
samarani berishi shubhasizdir. Ayni paytda, har bir oʻqituvchi o‘z faoliyati davomida kasbiy
qiyofasini yanada takomillashtirib borishini hisobga olib qo‘yishimiz zarur.
2025
MARCH
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 3
105
Yondashuvlarga binoan bugungi kunda boshlangʻich sinf oʻqituvchilari zamonaviy
yondashuvlardan xabardor boʻlishi kerak. Shu jihatdan boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilari
qiyofasida pedagogik, psixologik va estetik malakalik boʻrtib turishi kerak. Bu borada quyidagi
pedagogik malakalarni egallash maqsadga muvofiq boʻladi:
– boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilari o‘z oldiga asosiy pedagogik vazifani qoʻya
olishi, oʻquv-tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil eta olishi kerak;
– imkon qadar har bir oʻquvchi bilan individual ishlash uslubini tashkil qilishi shart; –
oʻquv materiallari bilan ishlash koʻnikmasini egallash boʻlajak oʻqituvchilar uchun muhim
ahamiyatga ega.
Oʻzbekistonda barpo etilayotgan Uchinchi Renessans jarayonida boʻlajak boshlangʻich
sinf oʻqituvchilarini kasbiy tayyorlash muhimhisoblanadi. Buning uchun quyidagilarga ahamiyat
berish maqsadga muvofiq boʻladi:
– boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini pedagogik qonuniyatlar va texnologiyalar
bilan chuqur tanishtirish;
– boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini intellektual va maʼnaviy salohiyati yuksak
yangi avlod kadrlarini tayyorlash, taʼlim tashkilotlari bitiruvchilari zamonaviy kasb egalari
boʻlishlari uchun ularda zarur koʻnikma va bilimlarni shakllantirish;
– dunyo miqyosidagi bugungi keskin raqobatga bardosh bera oladigan milliy ta‘lim
tizimini yoʻlga qoʻyish, darslik va oʻquv qoʻllanmalarini zamon talablari asosida takomillashtirish,
ularning yangi avlodini yaratish, oʻquv dasturlari va standartlarini optimallashtirish;
– ta‘lim-tarbiya muassasalarining rahbar xodimlari, pedagog va murabbiylari, professor-
oʻqituvchilari va ilm-fan sohalari vakillarining jamiyatimizdagi oʻrni va maqomini oshirish,
ularning mashaqqatli mehnatini munosib qadrlash va faoliyat samaradorligiga qarab moddiy
ragʻbatlantirish;
– pedagog xodimlarning kasbiy mahorati va faoliyat samaradorligini muntazam oshirib
borish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, malaka oshirish tizimini “hayot davomida oʻqish”
tamoyili asosida takomillashtirib borish;
– ilmiy-tadqiqot va taʼlim xizmatlarini koʻrsatish boʻyicha xususiy sektorning salmogʻini
kengaytirish, hududlarda nodavlat taʼlim tashkilotlarini tashkil etish orqali raqobat muhitini
shakllantirish, taʼlim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish;
– zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qoʻllagan xolda ta‘limni
boshqarishni avtomatlashtirish va har tomonlama tahlil qilib borish tizimini yaratish, elektron
2025
MARCH
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 3
106
resurslar va masofaviy ta‘limni yanada rivojlantirish, ta‘lim oluvchilar oʻrtasida IT-sohasidagi
kasblarni ommalashtirish;
– ilm-fanni iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylantirish, ilmiy tadqiqotlar
koʻlamini kengaytirish, iqtidorli yosh olimlarning innovatsion faoliyatini ragʻbatlantirish, mavjud
ilmiy tashkilotlar salohiyatini yanada mustahkamlash va rivojlantirish.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi PF-6108-sonli
Farmonida berilgan mazkur topshiriqlar asosida boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini kasbiy
tayyorlash maqsadga muvofiq boʻladi.
Pedagogik olimlarning fikricha, boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilari quyidagi
funksional komponentlarni bilishi kerak:
1) oʻquv materiallarini tayyorlash va taqdim etish;
2) oʻquvchilarni bilim va tarbiya olishga qiziqtira olishi;
3) oʻquvchilar shaxsida uchraydigan kamchiliklarni bartaraf eta olishi;
4) muntazam ravishda oʻquvchilarni kuzatib borishi.
Mazkur yondashuv asosida boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini kasbiy tayyorlashda
muhim ahamiyatga ega. Tajribali pedagog olimalardan A.K.Markovo yondashuviga koʻra boʻlajak
boshlangʻich sinf oʻqituvchilari faoliyati toʻrt yoʻnalishdan iborat:
1) Kasbiy psixologik va pedagogik bilimlarni egallash;
2) Kasbiy pedagogik malakani egallash;
3) Kasbiy psixologik koʻnikmalarni egallash;
4) Shaxsiy fazilatlar egasi boʻlish.
Bizning yondashuvimizga koʻra, ushbu tavsiyalar nazariy va amaliy jihatdan asoslarga ega.
Shu sababli oliy pedagogik ta‘lim jarayonini tashkil etishda boʻlajak oʻqituvchilarni kasbiy,
psixologik va estetik jihatdan tayyorlashga e‘tibor berish maqsadga muvofiq boʻladi. Hozirgi
zamon rivojlanish jarayonida boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini kasbiy tayyorlashda
modellashtirish masalasiga ahamiyat berish dolzarb boʻlib turibdi. Unga koʻra, oliy pedagogik
jarayoni oʻziga xos model koʻrinishiga ega boʻlishi kerak. Chunki modellashtirish toʻrt jihatga ega
boʻladi:
– model bu oʻquv materiallarini tizimli taqdim etish;
– model muammolarni oʻz vaqtida aniqlash va bartaraf etib borish;
– model taʼlim oluvchini hamisha obyekt sifatida bilish;
– model yangi ma‘lumotlarni oʻz vaqtida oʻquv jarayoniga kiritib borish.
2025
MARCH
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 3
107
Shu jihatdan boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini kasbiy tayyorlash ishlarini
modellashtirib olish maqsadga muvofiq boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi
“Ta‘lim toʻgʻrisida”gi Qonuni (2020-yil 23-sentyabr) 5-bobida oʻqituvchilarning huquqiy maqomi
belgilangan. Mazkur huquqiy maqomga koʻra, boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilari faoliyatga
quyidagi asoslarga binoan yoʻnaltirilishi kerak:
– chuqur kasbiy tayyorgarlik va maʼnaviy-axloqiy fazilatlarga ega boʻlish;
– ta‘lim oluvchilar huquqlariga rioya qilish; – kafolatlangan ish sharoitidan foydalanish;
– oʻquv dasturlarini tuzishda mualliflik dasturlarini ishlab chiqishni bilish;
– zamonaviy pedagogik shakllarni, oʻqitish va tarbiya vositalarini erkin tanlash;
– innovatsiyalar ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish;
– sogʻliqni saqlash muassasalarida bepul tibbiy koʻrikdan oʻtish;
– ta‘lim oluvchilarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishda ishtirok etish.
Oliy pedagogik ta‘lim jarayonida boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilari ana shu
huquqlar asosida faoliyatga yoʻnaltirilishi kerak. Ayni paytda, mazkur Qonunda oʻqituvchilarning
quyidagi majburiyatlari ham belgilab qoʻyilgan:
– ta‘lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining sha‘ni, qadr-qimmati va ishchanlik obroʻsini
hurmat qilish;
– oʻquv mashgʻulotlarini sifatli oʻtkazishi;
– axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan oʻqitish va tarbiyaning ilgʻor hamda
innovatsion shakllari va usullaridan foydalanishi;
– voyaga yetmagan taʼlim oluvchilar bilan ta‘lim-tarbiya ishlarini ularning ota-onasi bilan
birgalikda olib borishi;
– oʻz malakasini muntazam ravishda oshirib borishi; – tibbiy koʻrikdan oʻz vaqtida oʻtishi.
Mazkur majburiyatlar boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini kasbiy faoliyatga
yoʻnaltirishning asoslari boʻlib xizmat qiladi. Bizning yondashuvimizga koʻra boʻlajak
boshlangʻich sinf oʻqituvchilari kasbiy faoliyatga quyidagi mexanizmlar asosida yoʻnaltirilishi
kerak:
a) mutaxassislik fanlarini oʻqitish jarayonida;
b) maxsus kurslar vositasida;
v) mustaqil ta‘lim vositasida;
g) ustoz-shogird an‘anasi vositasida.
Bu mexanizmlarga amal qilish boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarini kasbiy faoliyatga
yoʻnaltirish jarayonini aniq tashkil etish imkonini beradi.
2025
MARCH
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 3
108
Misol uchun, mustaqil ta‘lim vositasini olaylik. Pandemiya kabi murakkab sharoitlar shuni
koʻrsatdiki, oliy pedagogik taʼlim jarayoni hamisha va har qanday vaziyatda mustaqil taʼlimga
tayyor turishi kerak. Shunday qilib boshlangʻich sinf oʻqituvchilariga qoʻyiladigan talablar
pedagogik, psixologik va sotsiologik xarakterga egaligi bilan ahamiyatli hisoblanadi. Mazkur
umumiy talablardan kelib chiqib, boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarining malaka talablarini
belgilash mumkin. Oʻzbekistonning yangi taraqqiyotini barpo etish jarayonida boshlangʻich
taʼlimni rivojlantirish va uning vositasida oʻquvchilarni har tomonlama barkamol voyaga
yetkazish vazifalari dolzarb boʻlib turibdi. Bunda asosiy vazifa boshlangʻich sinf oʻqituvchilari
zimmasiga tushadi. Shu sababli keyingi vaqtlarda boshlangʻich sinf oʻqituvchilarining malaka
talablari va ularni shakllantirishning metodik asoslari toʻgʻrisida yangicha vazifalar qoʻyilmoqda.
Bugungi kunga qadar amalda boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2006-yil 16-fevraldagi 25-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirishga qoʻyiladigan Davlat talablari”da boshlangʻich sinf
oʻqituvchilarining malaka talablari belgilangan. Unga koʻra, boshlangʻich sinf oʻqituvchisi avvalo
oliy maʼlumotli boʻlishi kerak. Bu oʻrinda “oliy maʼlumotli boʻlish” tushunchasini boshlangʻich
asoslari va boshlangʻich sinflarda oʻqitiladigan fanlar boʻyicha kasbiy-nazariy bilim, koʻnikma,
malaka hamda kompetensiyaga ega boʻlishlikni tushunish lozim. Mazkur Davlat talablarida
boshlangʻich sinf oʻqituvchilari uchun malaka talablari quyidagicha belgilangan:
1) oʻqitish (dars berish) mahorati;
2) tarbiyalash mahorati;
3) oʻquv-tarbiya jarayonida gumanitar omilni belgilaydigan shaxsiy sifatlar;
4) boshlangʻich sinf oʻquvchilarining bilimlarini xolisona nazorat qilish va baholash
mahorati.
Bu oʻrinda oʻqitish (dars berish) mahorati boʻyicha quyidagi talablar belgilanganligini
eslatib oʻtish joiz:
– kasbiy layoqat va eruditsiya (his-tuygʻuga) ega boʻlish; – psixologik-pedagogik
tayyorgarlikka ega boʻlish;
– boshlangʻich sinf oʻquvchilarini mustaqil fikrlashga va yangi ilmlar olishga oʻrgatish
mahoratiga ega boʻlish;
– oʻquv adabiyotlari shakllari va turlarini bilish;
– yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini egallash, Internet global tarmogʻi bilan
ishlash koʻnikmasiga ega boʻlish;
– malaka oshirish shakllarini bilish;
2025
MARCH
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 3
109
– ilmiy-pedagogik ijodiyot metodologiyasini bilish;
– pedagogik fanlarning asosiy yoʻnalishlarini bilish;
– predmetlar aro aloqalardan foydalanish mahoratiga ega boʻlish;
– notiqlik san‘ati asoslarini bilish;
– bola huquqlari va taʼlimga oid hujjatlarni bilish. Mazkur talablar boshlangʻich sinf
oʻqituvchisining amaliy faoliyati davomida shakllanib boradi va ular davomli malaka oshirish
vositasida takomillashtiriladi.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” PF-60-sonli
2.
Sh. Mirziyoyevning “O‘zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019-yil 24-aprelda PF-5712-son
Farmoni (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 29.04.2019-y.
3.
Qosimova K., Matchonov S. , G‘ulomova X., Yo‘ldasheva SH., Sariyev Sh. Ona tili
o‘qitish metodikasi. -Toshkent, “Nosir”, 2009
4.
G'ulomova, X., &Bakiyeva, H. (2020). O'QISH DARSLARIDA SHE’RIY ASARLAR
MATNI USTIDA ISHLASH. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 582-589.
