«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
93
19.
Каримова М.Ж., Ахмедова М.А., Алимова М.М. “Темурийлар даврида
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳаёт
Международный
научный
журнал
“ИНТЕРНАУКА” №2 –
2017.1 т. Б..43 –
46.
20.
Каримова М.Ж., Алимова М.М., Жабборова Ю.Ж. “Темурийлар
давридаги ер згалиги”. Международный научный журнал “ИНТЕРНАУКА”
№2 –
2017.1 т. –Б.40 –
42.
21.
. Каримова М.Ж., Алимова М.М., Жабборова Ю.Ж. Амир Темур–
покровитель культуры Ежеквартальный журнал «Научный аспект» № 1 .
ООО «Аспект» г.Самара, 2016 г. –С. 46
-56.
22.
Каримова
М.Ж.,
Алимова
М.М.
“Темур
тузуклари”
маънавиятимизни кўтаришда муҳим омилдир. Мирзо Улуғбек номидаги
Ўзбекистон миллий Университети. “Миллий ва умуминсоний маданиятлар
уйғунлиги: назария ва амалиёт” Республика илмий –амалий анжуман
материаллари 24 март 2016 йил.
-
Б.67
-69.
23.
Каримова М.Ж. “Темур тузуклари” да ерга эгалик. “Мулоқот”.
Миллий, ижтимоий
-
сиёсий, тарихий
-
бадиий журнал. 2006 йил №1
-
2 сон. 9
-
10 бетлар
24.
Karimova M. (2020). Trade Relations between the Kokand Khanate and
Russia. Available at SSRN 3688544.
25.
Karimova M. (2020). Crafts and trade in the Kokand Khanate. Available
at SSRN 3656770.
26.
Ахмедова, М. А., С. Ш. Абдусатторов, and Ш. Ш. Абдусатторов.
"ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ К УКРЕПЛЕНИЮ МЕЖДУНАРОДНЫХ
ОТНОШЕНИЙ В ОБЛАСТИ МЕДИЦИНСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ."
Medicus 2
(2019): 48-50.
27.
Сайдазимов, Камол Тулкунович, and Хуррам Фармонович
Хайдаров.
"
Специфика
социального
закона
." Austrian Journal of Humanities
and Social Sciences 1.3-4 (2015): 165-168.
28.
Сайдазимов, Камол Тулкунович, and Хуррам Фармонович
Хайдаров.
"
Специфика
социального
закона
." Austrian Journal of Humanities
and Social Sciences 1.3-4 (2015): 165-168.
29.
Muhamadiyevich, Jurayev Anvar. "Land resources in central asia as a
social factor." Web of Scientist: International Scientific Research Journal 3.02
(2022): 419-424.
ХIХ АСР ЎРТАЛАРИДА ҚЎҚОН ХОНЛИГИДА
ҲУНАРМАНДЧИЛИК ВА САВДО СОТИҚНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Каримова Мияссар Жамолдиновна
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
94
Тошкент педиатрия тиббиёт институти. Ўзбекистон, Тошкент ш.
Аннотация.
Мақолада ХIХ аср ўрталарида Қўқон хонлигида
ҳунармандчилик соҳасида иқтисодий эҳтиёж туфайли ихтисослашиш
жараёни тезлашиб, ҳунармандчилик соҳаларида ривожланиш юз берганлиги
ва ҳунармандлар томонидан қўлбола ясалган дасгоҳларда тайёрлаган
тўқимачилик маҳсулотлари бошқа вилоятларга ва Шарқ мамлакатларига
олиб кетилганлиги ёритилган. Бу даврда 30 дан зиёд турдаги маҳсулотлар
ишлаб чиқарилиб, хонликнинг ички бозорларини ва талаб катта бўлган
йирик бозорларида сотилганлиги ёритилган.
Калит сўзлар:
ҳунармандчилик, ихтисослашиш, савдо
-
сотиқ, ип, ним
шойи газмол, тўқиш,
тўқувчи ҳунарманд, бўз, босма, олача, йўл
-
йўл ним шойи
газлама, мато, арзон, беқасам.
РАЗВИТИЕ РЕМЕСЕЛ И ТОРГОВЛИ В КОКАНДСКОМ ХАНСТВЕ
В СЕРЕДИНЕ XIX ВЕКА
Каримова Мияссар Жамолдиновна
Ташкентский педиатрический медицинский институт
Узбекистан, г. Ташкент.
Аннотация.
В статье поясняется, что в середине XIX века процесс
специализации в области ремесел ускорился в связи с экономическими
потребностями Кокандского ханства, произошло развитие ремесел, а
текстильные изделия, изготовленные ремесленниками на ручных ткацких
станках, везли в другие регионы и страны Востока. В этот период
производилось и реализовывалось более 30 видов продукции на внутренних
рынках ханства и на крупных рынках с повышенным спросом.
Ключевые слова:
ремесло, специализация, торговля,
нить, ним шелк,
ткачество, ткач
-
ремесленник, бязь, принт, атлас, полосатый ним шелк,
сукно, дешевый, бекасам.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
95
DEVELOPMENT OF CRAFTS AND TRADE OF THE KOKAND
KHANATE IN THE MIDDLE OF THE 19TH CENTURY
Karimova Miyassar Jamoldinovna
Tashkent Pediatric Medical Institute. Uzbekistan, Tashkent.
Abstract.
The article explains that in the middle of the 19th century, the
process of specialization in the field of crafts accelerated due to the economic needs
of the Kokand Khanate, crafts developed, and textiles made by artisans on
handlooms was taken to other regions and countries of the East. During this period,
more than 30 types of products were produced and sold in the domestic markets of
the khanate and in large markets with increased demand.
Key words:
craft, specialization, trade, thread, neem silk, weaving, artisan
weaver, calico, print, satin, silk striped with neem, broadcloth, cheap, snipe.
КИРИШ
Ҳозирги
пайтда
мамлакатимизда
иқтисодий
соҳада
олиб
борилаётган
ислоҳотлар
мамлакатимизнинг
ички
ва
жаҳон
бозорида
муносиб
ўрин
эгаллашида
муҳимдир
.
Амалга
оширилаётган
бу
тадбирларнинг
изчил
,
самарали
ва
умрбоқий
бўлишида
мамлакатимиз
тарихида
амалга
оширилган
савдо
-
саноат
ва
тижорат
ишларини
ўрганиш
,
ўтмишда
бу
соҳада
эришилган
ютуқлар
билан
бир
қаторда
йўл
қўйилган
камчиликларни
таҳлил
қилиш
,
айниқса
,
Фарғона
водийси
каби
аҳоли
зич
жойлашган
ҳудудларда
ҳунармандчилик
ва
савдо
-
сотиқ
ишларини
ривожлантириш
борасида
амалга
оширилган
тадбирларни
ёритиш
мавзунинг
долзарблигидир
.
ИШНИНГ
МАҚСАДИ
Адабиётларни
ажратиш
,
манба
ва
архив
маълумотларини
йиғиб
,
улар
билан
ишлаш
ва
таҳлили
қилиш
.
Қўқон
хонлигидаги
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳаётини
ёритиш
.
ҚЎЛЛАНИЛГАН
УСУЛЛАР
Адабиётлар
билан
ишлаш
,
тахлил
орқали
хулоса
қилиш
.
ОЛИНГАН
НАТИЖАЛАР
МУҲОКАМАСИ
Х
I
Х
аср
ўрталарида
Қўқон
хонлиги
ҳудудларига
Сирдарёнинг
ўнг
ва
сўл
соҳиллари
,
дарёнинг
қуйи
оқимидаги
Оқмачит
қаъласигача
бўлган
ерлар
,
Ўратепа
атрофлари
,
Олой
ҳудуди
,
Балхаш
кўли
билан
Сирдарёнинг
юқори
оқимидаги
ерлар
,
Қоратегин
Дорбоз
,
Кулоб
,
Шуғнон
каби
тоғли
туманлар
кирган
.
Хонлик
ҳудудларининг
кенгайиб
бориши
,
бу
ерда
яшаган
халқларининг
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳаётида
бир
қатор
жонланишлар
юз
беришига
имкон
яратди
.
Аввало
,
қишлоқ
хўжалиги
,
ҳунармандчилик
ва
савдо
-
сотиқнинг
тобора
кенгроқ
тармоқ
отишига
шароит
яратилди
.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
96
Натижада
урбанизация
жараёнининг
нисбатан
тезлашиши
,
шаҳарларнинг
кенгайиши
кўзга
ташлана
бошлади
.
Бу
даврга
келиб
,
ўлка
шаҳарларида
ҳунармандчиликда
иқтисодий
эҳтиёж
туфайли
ихтисослашиш
жараёни
тезлашди
.
Ҳунармандчиликнинг
ривожланиши
шаҳарлар
аҳолисининг
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳаёти
ва
турмуш
тарзида
маълум
ўзгаришларга
олиб
келди
,
хонликларнинг
қўшни
мамлакатлар
билан
савдо
-
сотиқ
муносабатларини
кучайишига
шароит
яратди
.
XIX
аср
ўрталарида
Қўқон
хонлиги
шаҳарларида
бўлган
Н
.
Потанин
ҳунармандчилик
ва
савдо
-
сотиқ
ишларини
кузатиб
,
хонликда
ип
ва
ним
шойи
газмоллари
кенг
миқёсда
тўқилганини
,
тўқувчи
ҳунармандлар
бўз
ёки
карбоз
(
бўялмаган
оддий
ип
газлама
),
босма
(
гул
солинган
қизил
бўз
),
олача
(
бўялган
ипдан
тўқилган
олачипор
ип
газлама
),
йўл
-
йўл
ним
шойи
газлама
тўқишганларига
эътиборини
қаратган
.
Бундай
матоларнинг
кўп
тўқилишига
арзонлиги
туфайли
эҳтиёж
катталиги
,
уларни
ўлка
аҳолисининг
асосий
қатламини
ташкил
қилган
камбағалларнинг
ҳам
сотиб
олиш
имкониятларининг
мавжудлиги
сабаб
бўлган
.
Н
.
П
.
Белявский
Ўрта
Осиёнинг
Россия
томонидан
босиб
олиниши
арафасида
аҳолининг
асосий
қисми
ниҳоятда
камбағал
бўлиб
,
бу
ерда
сармояси
2500
рублдан
ошадиган
савдо
дўконлари
деярли
бўлмаганлигини
қайд
этган
.
Қўқон
хонлигида
беқасам
,
шойи
,
шойи
–ипак
арқоқ
(
атласнинг
бир
тури
)
каби
матолар
кам
тўқилган
.
Бунга
асосий
сабаб
бу
матоларнинг
қимматлиги
туфайли
уларга
талаб
кам
бўлганлиги
,
бундай
матоларни
сотиб
олишга
фақат
бойларнинггина
қурби
етганлигида
эди
.
Шунга
қарамасдан
,
йирик
бозорларда
30
дан
зиёд
турдаги
маҳсулотлар
сотилган
.
Шуни
ҳам
таъкидлаш
лозимки
,
қўшимча
солиқлар
ва
йиғимлардан
безор
бўлган
савдогарлар
,
кўпинча
ўз
бойликларини
имкони
борича
камайтириб
кўрсатишга
ҳаракат
қилишган
бўлишлари
мумкин
.
Бу
даврда
Фарғона
водийсида
савдо
ишлари
билан
шуғулланган
аҳолининг
асосий
қисмини
майда
савдогарлар
ташкил
қилиб
,
улар
асосан
маҳаллий
ҳунармандлар
тайёрлаган
маҳсулотлар
билан
савдо
қилишган
.
Шаҳарларда
20-30
рубл
маблағи
бўлган
одамлар
савдо
-
сотиқ
ишлари
билан
шуғулланиш
имкониятига
эга
бўлишган
.
Л
.
Ф
.
Костенконинг
фикрича
,
улар
савдодан
жуда
кам
даромад
қилсаларда
,
бу
ишга
иложсизликдан
,
тирикчиликларини
бир
амаллаб
ўтказиш
илинжида
қўл
урганлар
.
Савдогарлар
сотадиган
маҳсулотларининг
турига
қараб
бозорларда
ўзларига
яраша
мавқега
эга
бўлишган
.
Масалан
,
қассоблар
савдо
ишида
юқори
мавқени
эгаллашган
бўлишса
,
улардан
кейин
ҳунармандчилик
маҳсулотлари
билан
савдо
қилувчилар
туришган
.
Савдо
поғонасининг
энг
охирида
атторлик
билан
шуғулланган
майда
савдогарлар
туришган
.
Бу
даврда
Қўқон
шаҳрида
10
та
карвонсарой
бўлиб
,
уларни
асосан
бухоролик
савдогарлар
эгаллаб
олишган
.
Улар
ўз
мамлакатларида
ишлаб
чиқарилган
маҳсулотлар
ва
қўшни
давлатлардан
олиб
келинган
товарлар
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
97
билан
савдо
қилганлар
.
Қўқонда
420
та
дўконлар
борлиги
қайд
этилган
.
Шуни
ҳам
таъкидлаш
лозимки
,
бу
даврда
маҳаллий
ҳунармандлар
ва
савдогарларнинг
муомала
доираси
чекланган
бўлиб
,
улар
ҳали
миллий
бозорларни
вужудга
келтириш
ва
уларга
ўз
таъсирини
ўтказиш
даражасига
кўтарилмаган
эдилар
.
Бунга
ўлкадаги
ҳудудий
бўлинишлар
,
феодал
тарқоқлик
,
хонликлар
ўртасидаги
доимий
низолар
,
товар
пул
муносабатлари
ва
меҳнат
тақсимотидаги
чекланганлик
сабаб
бўлган
.
Бозорлар
учун
тайёрланган
товарларнинг
асосий
қисмини
ҳунармандчилик
ва
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотлари
ташкил
этган
.
Потаниннинг
маълумотларига
кўра
,
Фарғона
водийсининг
аҳолиси
деҳқончилик
,
айниқса
дончилик
ва
боғдорчиликка
,
шунингдек
ипак
ва
пахтадан
тўқимачилик
маҳсулотлари
тайёрлашга
бошқа
вилоятлар
аҳолисига
нисбатан
анча
уста
бўлишган
.
Шунинг
учун
ҳам
бу
ерда
тайёрланган
маҳсулотларга
Бухоро
амирлиги
ва
Хива
хонлигидан
ташқари
,
кўчманчи
халқлар
ва
Россияда
ҳам
талаб
катта
бўлган
.
Фарғона
водийси
ҳунармандлари
ўлканинг
бошқа
вилоятлари
ҳунармандларига
нисбатан
пахта
ва
ипакдан
матолар
тўқишга
уста
бўлишган
.
Ҳунармандлар
меҳнат
унумдорлигини
ошириш
мақсадида
чарх
,
чиғириқ
каби
асбоб
-
ускуналар
ясаб
олишган
.
Хотин
-
қизлар
пахтани
чигитдан
ажратиш
учун
уни
чиғириқдан
ўтказишган
.
Ажратиб
олинган
тола
чархда
йигирилиб
,
калава
қилинган
.
Шундан
сўнг
калаваларга
ранг
берилган
.
Турли
рангларда
бўялган
иплардан
олача
,
қалами
,
байроқ
олача
тўқилган
.
Бўз
тўқиладиган
иплар
рангланмаган
.
Наманган
ва
Андижон
ҳунармандлари
бўздан
ташқари
,
қалами
,
олача
каби
матолар
тўқишган
.
Қўқонда
ишлаб
чиқарилган
матолар
Тошкент
матоларига
нисбатан
анча
сифатли
бўлган
.
Шуни
ҳам
таъкидлаш
лозимки
,
Туркистонда
пахта
ва
ипак
мўл
бўлишига
қарамасдан
,
ҳунармандлар
барча
ишларни
ўз
уйларида
,
асосан
қўлда
бажаришган
,
ўлкада
бирорта
мануфактура
ёки
тўқимачилик
фабрикаси
мавжуд
бўлмаган
.
Улар
тайёрлаган
тўқимачилик
маҳсулотларига
бошқа
вилоятлар
ва
Шарқ
мамлакатларида
талаб
катта
бўлган
.
Туркистоннинг
Россия
империяси
мустамлакасига
айлантирилишидан
илгарироқ
ўлкага
келган
П
.
И
.
Пашинонинг
таъкидлашича
, 1860
йилларнинг
бошларида
Фарғона
водийсида
уддабурон
савдогарлар
камбағал
ҳунармандлар
меҳнатидан
самаралироқ
фойдаланиш
мақсадида
ўз
маблағларини
тарқоқ
мануфактура
шаклидаги
тўқимачилик
ишлаб
чиқаришига
сафарбар
қила
бошлашган. “Ип
-
газлама
ишлаб
чиқаришда
битта
капиталист
ўзига
таниш
бўлган
оилаларнинг
бир
қисмига
пахтани
тозалашни
,
иккинчисига
ип
йигиришни
,
учинчисига
тўқиш
,
тўртинчисига
тўқилган
газмолни
бўяшни
ва
ҳакозо
ишларни
топширганки
,
бу
ҳол
капиталистни
усталар
учун
устахона
қуриб
бериш
,
дастгоҳлар
сотиб
олиб
бериш
,
ишчиларнинг
ишсиз
ўтирган
вақтларига
ҳақ
тўлаш
мажбуриятларидан
халос
этган”
.
Биргина
Бешариқнинг
ўзида
500
тага
яқин
тўқиш
дастгоҳлари
бўлган
Устахоналарда
аёллар
ва
ўсмирлар
меҳнатидан
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
98
кенг
фойдаланилган
,
улар
пахтани
тозалашган
,
ип
йигиришган
,
дукка
ип
ўраш
каби
кўплаб
ишларни
бажаришган
.
Фарғона
водийсининг
йирик
шаҳарлари
–
Хўжанд
,
Андижон
,
Наманган
ва
Марғилонда
ипак
матолар
тайёрлашга
ҳам
катта
эътибор
берилган
.
Марғилонда
тўқилган
турли
шойи
матолар
,
хусусан
атласлар
ўрта
Осиёдагина
эмас
,
балки
бутун
Шарқда
машҳур
эди
. XIX
аср
ўрталарида
ипак
матоларга
талабнинг
ошиб
бориши
туфайли
водийда
шойи
газлама
тўқийдиган
устахоналар
мунтазам
кўпайиб
борган
,
улар
Марғилонда
120
та
,
Хўжандда
97
та
,
Қўқонда
эса
40
тага
етган
.
Андижон
ва
Ўшда
ҳунармандчиликнинг
бу
тури
анча
суст
бўлган
.
Шунга
қарамасдан
ўлкада
атлас
,
шойи
,
дорайи
,
оқ
шойи
,
жужунча
,
нимшойилардан
-
адрас
,
беқасам
,
банорас
,
гул
босилган
чойшаблар
ва
шунга
ўхшаш
нарсалар
тўқилган
.
Бу
Қўқон
хонлигида
ички
савдо
ривожлантириш
учун
нисбатан
қулай
шароит
мавжуд
бўлганлигини
кўрсатади
.
Ўлкада
ўтроқ
ва
кўчманчи
аҳоли
ўртасида
савдо
-
сотиқнинг
ҳамда
ўзаро
товар
алмашувининг
тобора
ривожланиб
бориши
натижасида
жундан
турли
матолар
,
кигиз
,
гилам
каби
рўзғор
буюмлари
тайёрлашга
қулайлик
туғдирган
.
Кигиз
,
палос
ва
гилам
тўқиш
билан
асосан
кўчманчи
ва
ярим
кўчманчи
аҳоли
орасидан
чиққан
ҳунармандлар
шуғулланишган
.
Булардан
ташқари
,
жундан
ип
,
қоп
,
хуржун
,
ранг
-
баранг
шолчалар
тўқилган
.
Кашталар
билан
безатилган
шолчалар
ички
бозордагина
эмас
,
ҳатто
ташқи
бозорларда
ҳам
харидорлар
диққатини
ўзига
жалб
қилган
.
Эчки
тивитидан
ҳар
хил
кигизчалар
,
аёллар
учун
рўмоллар
,
кекса
ёшдаги
эркаклар
учун
чакмонлар
тайёрланган
.
Фарғоналик
савдогарлар
водийда
етиштирилган
меваларни
қўшни
давлатлар
ва
Россияга
ҳам
сотишган
.
Меваларни
сифати
ўзгармаган
ҳолатда
етказиш
учун
астодил
ҳаракат
қилинган
.
Жумладан
,
ҳар
бир
нок
ва
олмани
аввал
қоғозга
ўраб
,
сўнгра
ҳаво
ўтказмаслиги
учун
мум
(
парафин
)
билан
қоплаб
,
тупроқ
солинган
темир
сандиқларга
жойлаштирилган
.
Сандиқларнинг
устки
томони
сўрғичланган
.
Бундай
сандиқлар
савдо
карвонлари
билан
2-3
ой
ёзнинг
чилласида
ҳам
белгиланган
манзилга
бузилмай
етиб
борган
.
Рус
генераллари
Москвада
Туркистон
ўлкаси
меваларини
намойиш
қилиш
учун
бу
усулдан
фойдаланишиб
, 1868
йили
Тошкентдан
900
дона
лимон
жўнатишган
.
Водийда
турли
-
туман
ҳунармандчилик
маҳсулотлари
тайёрланишига
ҳар
бир
туман
ёки
қишлоқларнинг
маълум
бир
соҳага
ихтисослашиши
ҳам
самарали
таъсир
кўрсатган
.
Жумладан
,
Хўжандда
ва
Андижон
беклигига
қарашли
Ойим
қишлоғида
тўқилган
гулдор
гиламларга
харидор
кўп
бўлган
.
Шунингдек
,
Оқмачит
,
Чанғиртош
,
Дардак
,
Луққозон
каби
қишлоқ
ва
овуллар
аҳолиси
ҳам
гилам
тўқиш
билан
шуғулланишган
.
XIX асрнинг
охирида Андижон шаҳрида махсус гилам савдо маркази фаолият кўрсата
бошлаган. Фарғона водийсида тўқилган гиламларнинг асосий қисми
маҳаллий бозорларда сотилган.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
99
Ўрта Осиё қадим замонлардан буён ўзининг қоғоз ва буёқлари билан
машҳур бўлган. Ўрганилаётган даврда Қўқонда ишлаб чиқарилган қоғозлар
(айниқса ипакдан тайёрланган қоғоз) Шарқда машҳур бўлган. Қўқонда
қоғоз ишлаб чиқарадиган корхоналарнинг бири шаҳарнинг “Мўйи
муборак”
дарвозаси яқинида, иккинчиси эса Чорсу қишлоғида жойлашган
эди. Уста Сойибназар Ғоипов, уста Муҳаммад Фозилов, Муҳаммадсодиқ
Муҳаммадиевлар бу соҳанинг билимдонлари бўлиб, уларнинг ҳар бири
йилига 320 дастадан қоғоз тайёрлаганлар. Шуни таъкидлаш лозимки,
Фарғонада мустамлакачилик режими ўрнатилгандан сўнг маълум сиёсий
ва иқтисодий сабабларга кўра зарбхона ва қоғоз ишлаб чиқариш
корхоналари ўз фаолиятларини тўхтатдилар. Шунингдек, Андижон,
Наманган, Тошкент, Хўжанд каби шаҳарларда китоб муқовалайдиган
устахоналар бўлган. Муқова чарм ёки қалин қоғоздан тайёрланган.
Булардан ташқари, водийда бўёқлар тайёрлайдиган махсус усталар бўлган.
Улар бўёқларни турли маъдан ва ўсимликларни аралаштириш йўли билан
олишган. Фарғона водийсида бўёқ олинадиган рўян ўсимлиги кўп бўлиб, у
ёввойи ҳолда ўсган. Ип, жун ва ипак матоларни турли рангларга бўяшда
рўяндан олинган ранглардан фойдаланилган бўлса, матоларни қора рангга
бўяшда анор ва ёнғоқ пўстидан фойдаланилган.
Фарғона водийсида, кулолчиликка ҳам алоҳида эътибор берилган.
Қўқонликлар нафис, бронза тусли сув кўзалари билан машҳур бўлишган.
Хўжанд ва Риштон усталари ҳам бу соҳада катта шуҳрат қозонишган. Улар
тайёрлаган оддий ва сирланган товоқлар, обдасталар, турли гуллар ўйиб
ишланган коса, пиёла ва ёғ идишлар бутун Туркистонда машҳур бўлган.
Жумладан, Устабой Юсупбоев ўз кулолчилик устахонасида йилига умумий
қиймати 400 рублга тенг бўлган 8 минг донага яқин сопол идишлар ишлаб
чиқарган. Наманган уездининг Чуқур Кучук волостида Далибой Ёқуббоев
йилига 75 рубллик, Сардоба волостидан М.Солиев 100 рубллик, Амирбоев
ҳам 100 рубллик, А.Каймуродбоев эса 50 рубллик кулолчилик маҳсулотлари
ишлаб чиқарганлар. Кулоллар рўзғор учун керакли ҳар хил коса, кўза, хум,
хурма, тоғара, шокоса, шамдон, қора чироқ, тандирлар ясашган, ғишт
қуйишган. Шунингдек, улар сунъий суғориш ишлари учун турли қувурлар,
чиғирларда баландликка сув чиқариш учун мосламалар тайёрлашган.
Ўлкада жувозкашлик ҳам муҳим ўрин тутган. Жувозларда асосан
зиғир ва кунжутдан ёғ олинган. Қовун ва тарвуз уруғлари аралашмаси,
кўкнор уруғи, бодом ва ёнғоқдан ҳам ёғ олинган.
Туркистонда заргарлик қадимий ҳунарлардан бири ҳисобланган.
Заргарлар асосан хотин
-
қизлар учун олтин, кумуш, қимматбаҳо тошлар ва
шишалардан турли безаклар: кўкракка тақиш учун тумор, билагузук, ҳалқа,
исирға сингари қимматбаҳо нарсалар тайёрлашган. Шунингдек, улар қилич
ва пичоқларнинг дасталарига турли маъданлардан гуллар ўйиш, асл
тошлар ва бошқа қимматбаҳо минераллардан садаф тугмалар, узуклар
ясаш, тиллақошларга турли маъданлар қадаш, айниқса зийнатли
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
100
мунчоқлар тайёрлаш санъати анча ривожланган. Заргарлар отларнинг
эгар
-
жабдуқларини безатиш учун уларга турли гуллар кесишган, юган ва
узангига ранг
-
баранг нақшлар ўйишган.
Водийнинг Хўжанд, Қўқон, Марғилон, Андижон, Наманган, Чуст каби
катта шаҳарларида алоҳида мискарлик расталари бўлиб, бу соҳага ҳам
алоҳида эътибор берилган. Мискарлар турли буюмлар: қумғон, товоқ,
чўмич, қозон, кўза, обдаста, самовар, чойнак, жом, шамдон, лаган, чилим,
дастшўй, пақир,
лаъли, сиёҳдон, карнай каби буюмлар ясаш ва гул кесиш
санъатини аъло даражада эгаллашган. Айниқса уй
-
рўзғор буюмлари
-
обдаста, баркаш, дастшўй, шамдон, жомча, чойнак, лаган ва кўзаларга
хилма
-
хил нақшлар ўйилган. Мисдан ясалган баъзи идишлар санъат
даражасига кўтарилган. Мискарлар ўртасида ҳам меҳнат тақсимоти мавжуд
бўлиб, ҳар бир уста маълум идишларнигина ясаган. Масалан, битта уста
чилим ва қумғон ясаса, бошқаси қозон ва лаган тайёрлаган.
Марғилон шаҳри дўппичилик маркази сифатида машҳур бўлиб, бу
ерда
турли
-
туман дўппилар тикилган. Чуст шаҳри ҳам ўзининг пичоқлари
ва дўппилари билан ном қозонган. Қўқон ва унинг атрофидаги йирик
қишлоқлар эса этик, махси
-
ковуш каби оёқ кийимлари тайёрлашга
ихтисослашган.
Хонликда қишлоқ хўжалиги ва чорвачилик билан бир қаторда
ҳунармандчиликнинг ривожланишига табиий бойликлар: олтин, кумуш,
мис, темир, қалай, феруза, зумрад, лаъл, ёқут, сердолик (қимматбаҳо қизғиш
тошлар), заҳар муҳра (қимматбаҳо кўктош) тошларининг қазиб олинишига
ҳам самарали таъсир кўрсатган. Қўқон хонлиги даврида кончилик ишига
кўплаб кишиларнинг жалб қилиниши натижасида қурама тоғларидан
минераллар қазиб олинган. Бу ерда туз симоб, кўмир, бинокорлик
материаллари қазиб олинган. Бўёқ тайёрлашда асосан суюқлик, кошениль
(қизил рангли бўёқ) –
гулҳайридан
фойдаланилган. Вениковнинг
таъкидлашича, хонликда кимё, механика ва металлcозлик соҳаси бўйича
билимлар
етарли
бўлмаганлиги
туфайли
минераллардан
кўра
ўсимликлардан кўпроқ фойдаланилган.
Қўқон
хонлиги ҳудудларида қадимдан бошлаб нефтдан фойдаланиб
келинган. Маҳаллий аҳоли ундан қўтир, қичима каби касалликларига дори
сифатида фойдаланган. Бундан ташқари улар нефт қолдиғи (мазут)дан
«асфальт» ётқизишни билишган. Қора мумдан оёқ кийимлар тикишда
фойдаланилган. Шунингдек, Қўқон хонлигида тоғ муми («сариқ мум») ҳам
маълум бўлган. Сариқ мумдан шам, совун тайёрланган.
1868-
йили тошкентлик савдогар Фёдоров Мойбулоқдан нефт конини
топиб, уни қайта ишлаш орқали, керосин ва асфальт ишлаб чиқаришга
рухсат олган. Д.Борзннинг ёзишича, Мойбулоқдан нефт қазиб олган
қўқонлик савдогар Фёдоров томонидан тайёрланган маҳаллий керосин
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
101
анча сифатли бўлиб, бир фунти 25 копеекдан сотилган. Четдан олиб
келинган керосиннинг нархи эса 50 копеекдан кам бўлмаган.
Хонликнинг сўнгги даврларида керосиндан фойдаланишга ўтилиши,
унинг нисбатан арзон нархда бўлиб,
турли тармоқларга кириб бориши,
айниқса, ёруғлик манбаи сифатида ишлатилиши туфайли, уни маҳаллий
аҳоли ўртасида жуда керакли маҳсулотга айлантирди. Керосин
тўқувчиларнинг ҳам эътиборига тушган. Керосиннинг камалак рангларда
товланиб туриши, нафис чизиқлар ҳосил қилганлиги учун тўқувчилар янги
тўқилган беқасам матога «чимённафти» деб ном беришган. Бутун водий
аҳолиси янги матони «чимённафти» ёки «чимён беқасами», деб аташган.
«Чимённафти» беқасамидан тикилган тўнлар эркагу
-
аёлларнинг, айниқса,
ёшларнинг энг севимли либоси ҳисобланган.
Водийда темирчилик ҳам анча ривожланган бўлиб, деярли барча
шаҳар ва йирик қишлоқларда чўян қуйиш ва темирчилик устахоналари
бўлган. Шаҳарларда ҳатто, ҳозирга қадар ҳам тақачиларнинг бутун бошли
маҳаллаларининг номлари сақланиб қолган. Темирчилик ҳунари авлоддан
авлодга ўтиб келган. Уларнинг ишлаб чиқариш техникаси содда ва қолоқ
бўлишига қарамасдан халқ хўжалигида муҳим ўрин тутган. Темирчи
усталарни тайёрлаган маҳсулотларига қараб асосан уч гуруҳга бўлинган.
Биринчи гуруҳга –
эшик занжири ва ҳалқалари, от ва эшак тақалари, кавуш
ва этик нағаллари, ҳар хил михлар, арава ғилдираги учун темир ҳалқалар,
отлар учун йўғон узанги, дурадгорлар учун темир рандалар ва шунга ўхшаш
буюмлар тайёрловчи корхоналар кирган. Иккинчи гуруҳ темирчилар –
тоштарош усталар, деҳқонлар ва бинокорлар учун турли асбоблар,
жумладан, кетмон, ўроқ, болта, теша ва бошқа нарсалар тайёрлашган.
Учинчи гуруҳ темирчилар эса –
пичоқ, қайчи, пакки, арра, оташкурак, қора
чироқ, бигиз сингари нарсалар тайёрлашган.
Қўқон
ва Тошкентда метал асбоблар ясовчи ва қуролсозлик
“заводлари”
бўлиб, уларда (тўп) замбарак ва қуроллар ясалган. 1872 йил
11 июлда рус фотографи Кривцов, Андижондаги қуролсозлик заводини
кўриб, унинг хийла катта бўлганлигини ва
у ерда йилига бештадан милтиқ
ишлаб чиқарилганини ёзган. Қўқонликларнинг милтиқлари асосан силлиқ
стволли ва қисман кесма бўлиб, ўқлари қалайдан қуйилиб, учи думалоқ
бўлган. Баъзи маълумотларга кўра, Қўқонда қисқа ва йўғон стволли
замбарак, шунингдек европа нухсасида артиллерия снарядлари қуйилган.
Ўқлар эса хусусий ҳолда тайёрланган. Мулла Мусулмоннинг маълумотига
кўра, Чустда чўян заводи бўлган. Қорамозор тоғларида, Самғарадан 30
чақирим (1,06 км.га тенг масофа ўлчови) нарида 20 тага яқин мис конлари
бўлган. 1866 йили Айткентда 4 кун бўлган Георг Людвиг фон Дер Флеянинг
маълумотига кўра, Темир ўра тоғи аҳолиси шу ердан қазиб олинган темир
рудасидан пўлат ажратиб олишган, ундан қуроллар ясалган.
Юқорида келтирилган маълумотларга асосланиб, бу даврда Қўқон
хонлигида маҳаллий ҳунармандлар қатламининг шаклланиши учун
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
102
маълум даражада шароит вужудга келган деб ҳисоблаш мумкин. Хонлик
ҳудудларидаги шаҳарларда ҳунармандчилик ва
савдо
-
сотиқнинг
ривожланиб бориши ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, улар асосан
шаҳарларнинг маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашиш жараёнининг
кучайиши ва сифати билан ажралиб турган. Жумладан, Тошкентда
тайёрланган темир буюмларининг Қўқонда ишлаб чиқарилган
буюмлардан сифати анча паст бўлган.
Фарғона водийсида кўпчилик камбағаллар ўтинчилик била ҳам
машғул бўлишган. Марғилон бозорининг ўзида ҳар йили қарийб 30000
арава ўтин сотилган. Ўтинчилар ўз меҳнатлари билан шаҳарларда
ҳунармандчиликнинг
ривожланишига
маълум
даражада
таъсир
кўрсатишган. Фарғона водийсида аҳолининг нисбатан зичлиги кўчманчи
чорвадор аҳоли билан мунтазам алоқалар ҳунармандчилик ва савдонинг
ривожланишига катта таъсир кўрсатган.
Ҳунармандлар
ўзлари тайёрлашган товарларини кўпроқ бозор
кунлари сотишган. Чунки бу куни бозор гавжум бўлиб, улар ўз молларини
қимматроққа сотиш имконига эга бўлишган. Бозорлар ҳар ҳафтада деярли
барча йирик қишлоқларда ҳам бўлиб, уларга кичик қишлоқлардан ва ён
атрофдаги тоғли ҳудудларда яшаган кўчманчи ва ярим кўчманчи аҳоли
келишган. Бу бозорлар аҳолини кундалик эҳтиёжлари учун зарур
маҳсулотлар: дон, сабзавот, мева
-
чева, газмол, металл, чорва маҳсулотлари
ва бошқалар билан таъминлаган. Савдогарлар мунтазам суратда
бозорларни кузатиб боришган. Бирор маҳсулот ёки матонинг
тақчиллигини сезишган заҳоти, уларни бошқа бозорлардан олиб келишга
ҳаракат қилишган.
Водий бозорлари ичида Бешариқ бозори савдо
-
сотиқ ишлари учун
қулай жойда жойлашганлиги, гавжумлиги, келтирилган маҳсулотлар ва
харидорларнинг турли
-
туманлиги билан ажралиб турган. Бешариқ бозори
баъзи жиҳатлари билан ҳатто Қўқон, Андижон, Марғилон ва бошқа
бозорлардан ҳам устунлик қилган. Бозор кунлари бу ерга атрофдаги
қишлоқ аҳолисидан ташқари, Ўратепа, Зомин ва Тошкентдан савдогарлар,
тоғ ён бағирлари ва адирлардан кўчманчи чорвадорлар
-
қирғизлар,
қипчоқлар ва қурамалар; Чимкент ва Туркистондан қозоқлар; Мочой ва
Ҳисордан тожиклар келишган. Бозорларга Зоминдан буғдой, Чонгор,
Исфара, Ворух ва Қамишқўрғон қишлоқларидан гуруч олиб келинган. Бу
ерда Чонгор гуручи жуда машҳур бўлган. Қамишқўрғонда юқори сифатли
жўхори етиштирилган. У ердан туз ҳам олиб келинган. Мева ва сабзавотлар
атрофдаги қишлоқлардан келтирилган. Исфара ва Хўжанднинг ўриклари ва
шафтолиларига, Нурсуқ қишлоғида етиштирилган каттақўрғон навли
узумларга, Қамишқўрғон ва Наманган олмаларига, Конибодом
мағизларига, Аштнинг қуритилган тутларига талаб катта бўлган. Булардан
ташқари, Бешариқ бозорларига деҳқонлар ширин
-
шакар қовунлар етказиб
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
103
беришган. Бу бозорда Ропқон қишлоғи оқ пиёзи, Бешкапа қишлоғи сариқ
сабзиси билан машҳур бўлган. Ўша даврда яшаган Муҳаммад Азиз
Марғилонийнинг ёзишича Қўқон хонлиги даврида бозорларда анча
арзончилик бўлган. “Ёз фаслида,
-
деб ёзган эди у,
–
бир ароба ҳандалак икки
ярим тангадан 5 тангагача турган, бир ароба қовунни 3,5 тангага сотиб
олганлигини биламан. Бир сават ўрик уч ярим мирий ва бир танга эди.
Бир тангага 40 чақа берур, бу чақани ҳамёнингизга солиб бозорга бориб то
кечгача сарф қилишингиз мумкин эди. Чунончи бир чакса гурунчнинг
баҳоси уч танга турган”
.
Бозорларда маҳаллий ҳунармандлар тайёрлаган маҳсулотлардан
ташқари, бошқа жойлардан келтирилган маҳсулотлар кўп сотилган.
Масалан, Бешариққа аштликлар металл буюмлари: кетмон, ўроқ, болта ва
бошқа нарсалар олиб келишган бўлса, Чустдан пичоқ ва дўппилар олиб
борилган. Бойларнинг болалари фақат чуст дўппиларидан кийишга
ҳаракат қилишган. Хўжанд ва
Конибодомда ишлаб чиқарилган оёқ
кийимларни ва ипак газмолларга талаб катта бўлган. Қошиқдан то
аравагача бўлган ёғоч маҳсулотлари Бешсара қишлоғида ясалган. Сопол
идишлар Намангандан Сирдарё бўйлаб солларда олиб келинган. Маҳаллий
ҳунармандлар сифатли бўйралар ҳам тайёрлашган.
ХIХ асрнинг II ярмида Фарғона водийсида урбанизация жараёни
тезлашиб, шаҳарлар кенгая бошлаган. Натижада савдо
-
сотиқни
ривожланиши учун етарли шарт
-
шароит вужудга келган. Жумладан, водий
бўйича йирик савдо маркази бўлган Қўқоннинг савдо обороти 41,3%ни,
Андижон 11,2% ни, Наманган 10,2% ни ташкил қилга.
1871 йилнинг ёзида Қўқонга келган рус сайёҳи Алексей Федченко бу
ердаги бозор ҳақида қуйидаги фикрларни билдирган: “Қўқон
бозори бошқа
бозорларга нисбатан анча ҳашаматли бўлиб, давр талабига мос қилиб
қайтадан қурилган. Бозорнинг қайта қурилишига ўтган йилги қишда,
бозордаги қарийб 800
та дўконнинг ёниб кетганлиги сабаб бўлган.
Уларнинг катта қисми хонга (Худоёрхон
М.К.) тегишли эди. Ёнган дўконлар
ўрнида деворлари ёғоч ва шох
-
шаббалардан тўқилиб ораси лой билан
сувалган янги дўконлар эгаллаган. Ўрта Осиё бозорлари ёзнинг иссиғида
имкон даражасида поя ёки қамиш билан пала
-
партиш ёпилган. Қўқон
бозорининг бошқа бозорлардан фарқли жиҳатларидан яна бири шунда
эдики, унинг усти ёғоч ва тахталар билан баланд кўтариб ёпилган.
Бозорнинг қурилишига хазинадан катта маблағ ажратилган. Бунинг
эвазига хон илгари бошқаларга тегишли бўлган дўконлар ўрнида ўзига
янги дўконлар қуриб олган.
Ёпиқ бозорларнинг ифлосланиши, санитария тартиб
-
қоидаларига
риоя қилинмаслик ва вақтида тозалаб турилмаслиги одатий ҳолга
айланган. Бозор кунлари ҳавонинг ниҳоятда бузилишига расталарда
одамларнинг гавжумлиги, бозорларга кўпчилиги от ва эшакларда
келишган сотувчи ва харидорларнинг уловлари чиқарган гўнгларнинг
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
104
қалин
қатламлари
бозор кўчаларини қоплаб, ҳавони бузиб, нафас олишни
қийинлаштирган”
.
Бошқа соҳаларга нисбатан бозорлар кўпроқ даромад келтириши
мумкинлигини кўрган Худоёрхон бозорларни эгаллаб олишга астойдил
ҳаракат қилди. Масалан, 1871 йили бир наманганликнинг маълумотига кўра,
хон ўзининг кўп сонли лашкарини боқишда халқдан ундирилган турли
солиқлар билан қаноатланмасдан, Наманган бозорларидан олинадиган
даромадни кўпайтириш мақсадида бозор яқинидаги уйлар ва эски
дўконларни буздириб, 500 та дўкони бўлган янги бозорни қурдирган. Уйлари
бузилган кишиларга ҳеч қандай товон пули тўланмаган. Хон эгаларидан
тортиб олинган дўконлар улар учун ҳаёт манбаи эканлигини инобатга
олмади. Бу наманганликларнинг жиддий норозилигига сабаб бўлди.
Хулоса. XIX асрнинг II ярмида
ўлканинг ижтимоий
-
иқтисодий ҳаётида
бир қатор жонланиш содир бўлган. Аввало хонликларда аҳоли сонининг
ошиб бориши, шаҳарларда урбанизация жараёнининг тезлашиши
кузатилади. Ўз навбатида шаҳарлар аҳолисининг кўпайиши натижасида
савдо
-
сотиқ ишлари ва ҳунармандчиликда жонланиш юз берди. Жумладан,
Қўқон хонлигида савдо алоқалари хонлик доирасидан чиқиб, қўшни
Шарқ мамлакатлари ҳамда Россия билан тобора кучая бошлади.
Шаҳарлар аҳолисининг ҳунармандчиликнинг маълум соҳалари бўйича
ихтисослашиш жараёнларининг вужудга келиши савдо
-
сотиқ ишларининг
жонланишини янада тезлаштирди. Шаҳарларнинг тобора кенгайиб
бориши, аҳолининг маълум қисмини деҳқончилик ишларидан воз кечишиб,
батамом ҳунармандчилик ва савдо
-
сотиқ ишлари билан шуғулланишга
мажбур қилди. Аҳолиси нисбатан зич жойлашган Фарғона водийси учун
савдо
-
сотиқ ва ҳунармандчилик ишлари тирикчиликларини ўтказишнинг
асосий воситаларидан бирига айланди. Ўлка ҳунармандлари тайёрлаган уй
-
рўзғор буюмлари ва тўқимачилик маҳсулотлари ички бозорни имкон
даражасида таъминлаб турган.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Алимов. А. Развитие торговых отношений в Туркестане (конец XIX –
начало ХХ в.в.). Дисс. ... канд. ист. наук.
-
Т., 1971. –
С. 167.
2.
Ахмедова, М., Алимова, М. М., & Каримова, М. Ж. (2014). Современные
аспекты роли развития духовности в воспитании подрастающего
поколения.
Молодой ученый, (6), 863
-865.
3.
Бабабеков Х.Н. Народные движения в кокандском ханстве в их
социально
-
экономические и политические предпосылки. (ХУIII
-
ХIХвв). –
Тошкент: Фан, 1990. –
С.15.
4.
Белявский Н.П. Материаллы по Туркестану.
-
М, 1889. –
C.75.
5.
Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. –
СПб., 1865. –
С. 221.
6.
Венюков М.И. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. –
СПб., 1873.
-
С. 345 –
346.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
105
7.
Губаева С.С. Население Ферганской долины в
конце ХIХ –
начале ХХ
в.
-
Ташкент: ФАН, 1991. –
С.18.
8.
Жамолҳожи Илҳомжон Назиржон ўғли. Фарғона водийсида нефт
саноатининг шаклланиши ва ривожланиш тарихи (1860
-
1917 йиллар)…
–
Б. 43.
9.
Записки о Кокандском ханстве хорунжевого Потанина.
-
РГО. VI. Т.
ХVIII
-
СПб.: 1856.
- C. 268.
10.
Каримова М.Ж.
ХIX асрнинг II яримида Россия товарларнинг Ўрта
Осиё бозорларини эгаллаш. “Ўзбекистоннинг янги тарихи Концептуал –
методологик муаммолар” мавзусидаги Республика илмий
-
назарий
анжумани материаллари. Ўз.РПрезиденти хузуридаги Давлат ва
жамиятқурилиши академияси –
Т.: “Академия”, 1998.
-
Б 135
-138.
11.
Каримова
М.Ж.
Қўқон
хонлиги ва Россия ўртасида савдо
алоқалари. СамДУ Илмий тадқиқотлар ахборотномаси.
Илмий
-
назарий
услубий журнал. № 4. 2007.
-
Б. 31
-33.
12.
Karimova, M. (2020). Trade Relations between the Kokand Khanate and
Russia. Available at SSRN 3688544.
13.
Karimova, M. (2020). Crafts and trade in the Kokand Khanate. Available
at SSRN 3656770.
14.
Каримова М.Ж. Туркистонда пахта савдоси. “Тафаккур”
Ижтимоий
-
фалсафий,
маънавий
-
маърифий журнал. №1 2009.
-
Б. 118
-119.
15.
Каримова М.Ж. Шаҳарлашув ва ҳунармандчилик ривожи.
“Тафаккур” №4 2010.
-
Б. 92
-93.
16.
Karimova, M. Crafts and trade in the Kokand Khanate. Data Created
09/09/20 The Social Science Research Network (SSRN) by
–
Cultural
Authropology eJournal-CMBO
многопрофильный
журнал
.2020.-P.1-17.
17.
Костенко Л.Ф. Среднеазиатская тарговля. Туркестанские
ведомости, 1871. №5.
18.
Машкова В.Г. Ковры народов Средней Азии (Конце XIX –нач. XX вв.)
// Материалы экспедиции 1929 –
Б.194.
19.
Материалы
к характеристике народного хозяйства в Туркестане.
Отчет по ревизии Туркестанского края, произведной по высочайшему
повелению сенатором гофмейстером графом Паленом К.К. ч.1. Отд. II.
-
СПб.,
1911.
–С. 299 .
20.
Пашино.П.И. Туркестанский край в 1866 году. Путевые заметки. –
СПб.: 1868. –
С. 140.
21.
Сангирова Д. Х. «Тарихи Азизий» –
чор мустамлакачилиги даврига
оид муҳим манба. Тарих фан. ном. дисс.
-
Т., 2000. –
Б.98.
22.
Соатов С. Ўзбекистон ССР тарихидан ўқув қўлланмаси.Т.,1973. –
С.43.
23.
Терентьев М.А. Статические очерки. Средне –
Азиатской России. –
СПб., 1874. –
С. 24.
24.
Туркестанские ведомости. 1871. №29. (Из показаний одного
выходца в 1871г. Наманганский округ Кокандского ханства).
25.
Туркестанский сборник. Т.7. –
С. 48.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
106
26.
Туркестанский сборник. Т. 52. –
С. 442 .
27.
Федченко А.П. Обижуаз –
писчебумажная фабрика в Коканде //
Русский Туркестан. Сборник изданий по поводу политической выставки.
Вып. 2. Москва. 1872. –
С.213;
28.
Федченко А.П. Путешествие в Туркестан. –М.: Изд. Географической
литературы…
-
С.244
-245.
29.
Хорошхин.
Очерк Ташкента. Русский инвалид, 1867. №113.
30.
Хорошхин А.П. Заметки о Коканде. Самарканд, 1868 //
Туркестанский сборник. Т. ХХIII. –
С. 171.
31.
Ўз МДА, И
-1-
жамғарма,16
-
рўйхат,1422
-
иш, 9,10,11,12
-
варақ.
32.
ЎзМДА. И –
19-
жамғарма, 1 –
рўйхат, 28451 –
иш, 35
-40-
варақ.
33.
ЎзМДА. И
-715-
жамғарма, 1
-
рўйхат, 11
-
иш, 249
-
варақ.
34.
ЎзМДА. И
-715-
жамғарма, 1
-
рўйхат, 65
-
иш, 449
-450-
варақ.
35.
Уста
-
Азизова, Дилноза Ахраровна, and С. А. Эгамбердиева.
"Повышение качества обучения с использованием педагогических
технологий в медицинских вузах."
Российско
-
китайский научный журнал
«Содружество». Ежемесячный научный журнал научно
-
практической
конференции. No. 13. 2017.
36.
Сайдазимов, Камол Тулкунович. "НОРМАТИВ ТУШУНЧАЛАРНИНГ
МАНТИҚИЙ АСПЕКТЛАРИ."
Academic research in educational sciences 2.10
(2021): 836-844.
37.
Karimova, Muyassar. "Trade Relations between the Kokand Khanate
and Russia." Available at SSRN 3688544 (2020).
