«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
554
EKOLOGIK MUAMMOLAR VA ULARNING INSONIYAT HAYOTIGA
TA
’
SIRI MASALALARINING TALQINI
Xolmirzaeva Maxfuza
Chirchiq davlat pedagogika universiteti magistranti
Annotatsiya.
Ushbu ekologik muammolar va ularning insoniyat hayotiga
ta
’
siri masalalari tahlil qilingan. Ekologiya fani
o‘
z tarkibiga k
o‘
pgina fanlarni
qamrab olgan b
o‘
lib, ular mavjud ekologik noqulayliklarning oldini olish b
o‘
yicha
chora va tadbirlar ishlab chiqishga qaratilgan. Shunga k
o‘
ra hozirgi davrda
psixologiya ilmining tarmo
g‘i sifatida ekologik psixologiya yuzaga kelib, “ekologik
shaxs”, “ekologik psixoakustika”, “ekologik ong” “atrof
-
muhit psixologiyasi”,
“psixologik ekologiya” va boshqa yo‘
nalishlarga b
o‘
linib
o‘
rganilmoqda.
Kalit s
o‘
zlar
. Ekologiya, “ekologik shaxs”, “ekologik psixoakustika”, “ekologik
ong” “atrof
-
muhit psixologiyasi”, “psixologik ekologiya”.
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ПРОБЛЕМ И ИХ ВЛИЯНИЯ
НА ЖИЗНЬ ЧЕЛОВЕКА
Холмирзаева Махфуза
Магистрантка Чирчикского государственного
педагогического
университета
Аннотация.
Анализируются экологические проблемы и их влияние на
жизнь человека. Наука экология включает в себя множество дисциплин,
которые направлены на разработку мер и мероприятий по предупреждению
существующих экологических проблем. Соответственно, экологическая
психология сложилась как отрасль психологической науки в настоящее
время и делится на «экологическую личность», «экологическую
психоакустику», «экологическое сознание», «экологическую психологию»,
«психологическую экологию» и другие направления.
Ключевые слова.
Экология, «экологическая личность», «экологическая
психоакустика», «экологическое сознание», «экологическая психология»,
«психологическая экология»
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
555
INTERPRETATION OF ECOLOGICAL PROBLEMS AND THEIR
IMPACT ON HUMAN LIFE
Kholmirzaeva Makhfuza
Chirchik State Pedagogical University
Annotatio:.
These environmental problems and their impact on human life
are analyzed. The science of ecology includes many disciplines that are aimed at
developing measures and activities to prevent existing environmental problems.
Accordingly, environmental psychology has developed as a branch of psychological
science at the present time and is divided into
“
ecological personality
”
,
“
ecological
psychoacoustics
”
,
“
ecological
consciousness
”
,
“
ecological
psychology
”
,
“
psychological ecology
”
and other areas. studied.
Keywords:
ecology,
“
ecological personality
”
,
“
ecological psychoacoustics
”
,
“
ecological consciousness
”
,
“
ecological psychology
”
,
“
psychological ecology
”.
KIRISH
Oxirgi yillarda fan-texnikaning inqilobi sharoitida tabiat boyliklaridan keng
miqyosida foydalanishi sivilizatsiyaning muhim talablaridan biridir. Yangi
sivilizatsiya insoniyatga bir tomondan yaxshilik va yangilik olib kelsa, ikkinchi
tomondan, inson hayotiga xavf-xatar solmoqda.
Shubhasiz, insoniyat sivilizatsiyasi va yer biosferasi boshi berk k
o‘
chaga
kelib qoldi. Bu holat barcha olimlar, siyosatchilar, umuman, jamiyatimizga ma
’
lum
b
o‘
lgan ekologik shov-shuvni keltirib chiqardi va yer yuzi aholisini bu masalada
bosh qotirishga majbur qildi. Nihoyat, insoniyat sayyoraviy muammoni
o‘
zi keltirib
chiqarganligini va fojiali holatga sababchi b
o‘
lganini tushunib yetdi. Shuningdek,
uchinchi ming yillikning global ekologik muammo bilan kirib kelishi natijasida, yer
yuzi sezilarli
o‘
zgarishlar kuzatilmoqda. Bu holat har bir davlatda ijtimoiy-iqtisodiy
y
o‘
nalish yoki rivojlanish maqsadlariga juda katta tahdid solib q
o‘
ymoqda. Bunday
katta
o‘
zgarishlardan aholi sonining
o‘
sishi XX asrning boshida yer yuzida
1,5 milliard odam b
o‘
lgan b
o‘
lsa, 1950-yilda 2,5 milliard, s
o‘
nggi har yilda
70-100 mln odam soniga ortib bordi. Yer yuzida demografik portlash yuz berdi.
2000-yilga kelib yer yuzida aholi soni 6 milliarddan oshdi [2; 3].
ADABIYOTLAR TAHLILI YOKI USULLAR.
V.F. Protasovning
(2002)
ma
’
lumotlarida
kishilardagi
hamma
kasalliklarning 17 foiz
–
20 foizi tabiatning ifloslanishiga, 49-53 foiz umumiy
sharoitga, 18 foiz -22 foizi irsiy kasalliklarga va 8-10 foiz tibbiy xizmatga bo
g‘
liq,
deb ta
’
kidlanadi. V.A. Vronskiy (2002), Sh. Mahmudova (2001) dunyo salomatlik
tashkiloti (DST) ma
’
lumotlariga asoslanib, hozirgi kasalliklarning 80 foiz ekologik
noqulayliklar ta
’
sirida yuz beradi, deb hisoblashadi. DSTning ma
’
lumotlari
b
o‘
yicha, sayyoramizda ifloslangan suv iste
’
molidan kasallanganlar soni 2 mlrd
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
556
kishini tashkil qilib, ular suvning sifati bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan infeksiya
kasalliklariga duchor b
o‘
lganligini ta
’
kidlaydilar [4; 67].
Demak, insoniyat ahvolining murakkabligi ham shundaki, u barcha
muammolarni tushuna oladi. Shunday b
o‘
lsada, muammolarning dastlabki
sabablarini, uni tashkil etuvchi k
o‘
pgina tarkibiy qismlarning
o‘
zaro ta
’
siri
ahamiyatini t
o‘
la tushunib yetganligi, oqibatida unga tegishli chora-tadbirlar ham
ishlab chiqolmaydi. Masalan, 1954-yilda dunyoda birinchi atom elektr stansiyasi
qurildi va “tinchlik atom”
iga katta umidlar bilan qaralgan edi. Ammo 1986-yilda
eng yirik texnogen halokat sodir b
o‘
ldi, ya
’
ni Chernobil AES ida falokat yuz berdi.
Bu falokat oqibatida juda katta miqdorda radiaktiv moddalar ajralib chiqdi.
Chernobil halokatidan 7 mln. dan ortiq inson zarar k
o‘
rdi. Nurlanish tufayli,
nafaqat, bugungi kunda yashayotgan odamlar, balki ularning tu
g‘
ilajak farzandlari
ham azob chekib, katta tahdidlar ostida qoldi.
OLINGAN NATIJALAR MUHOKAMASI
Bugungi kunda ekologik halokatga duch kelishimiz faqatgina fan-
texnikaning rivojlanishi va ekologik savodsizlik deb qaramaslik kerak, balki bu
bizning psixikamizda yashiringan muammolarning oqibatidir.
Shu bois tabiat ob
’
ektlari bilan noprogmatik (ya
’
ni tabiatdan
“
foydali
mahsulot
”
olish maqsadida foydalanmaydigan) amaliy
o‘
zaro munosabatlarning
psixologik tomonlarini
o‘
rganish davrimizning dolzarb masalalaridan biri
hisoblanadi. Buning uchun zarur texnologiyalarni (k
o‘
nikma va malakalarni)
o‘
zlashtirishga tayyorlik va intilish darajasini diagnostika qilishga y
o‘
naltirilgan
ilmiy tadqiqot ishlarining olib borilishi maqsadga muvofiqdir.
Ekologiya fani
o‘
z tarkibiga k
o‘
pgina fanlarni qamrab olgan b
o‘
lib, ular
mavjud ekologik noqulayliklarning oldini olish b
o‘
yicha chora va tadbirlar ishlab
chiqishga qaratilgan. Shunga k
o‘
ra hozirgi davrda psixologiya ilmining tarmo
g‘
i
sifatida ekologik psixologiya yuzaga kelib, “ekologik shaxs”, “ekologik
psixoakustika”, “ekologik ong” “atrof
-
muhit psixologiyasi”, “psixologik ekologiya”
va boshqa y
o‘
nalishlarga b
o‘
linib
o‘
rganilmoqda.
Ekologik psixologiya (ekopsixologiya) tadqiqotlarida yangi y
o‘
nalish
hisoblangan
“
ekologik ong
”
tushunchasi yuzaga kelgan b
o‘
lib, tabiat va inson
o‘
rtasida
o‘
zaro faol bo
g‘
liklikdagi psixologik holatlarni, tashqi muhitni
o‘
zlashtirishdagi psixologik jarayonlar rivojlanishining
o‘
ziga xos psixologik
qonuniyatlarini, uning mexanizmlarini, bularga bo
g‘
liq ravishda inson xulqining
rivojlanishini
o‘
rganadi. Ekologik ong psixologiyasi psixik qonuniyatlar,
mexanizmlar va diagnostika metodlarini,
“
tabiat olamiga
”
nisbatan shaxsiy
munosabatlar shakllanishini, psixodidaktik tamoyillar va ekologik ta
’
lim
metodlarini, imitatsion
o‘
yin metodlarini, ijtimoiy-psixologik treninglar va
boshqalarni
o‘
z ichiga oladi.
Ekologik ong deganda atrofdagi olamni tasavvur etish va unga b
o‘
lgan
munosabat tushuniladi. Ekologik ong atrof-muhitga hamda odamga y
o‘
nalgan
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
557
b
o‘
lib, biosfera bilan jonsiz tabiatning
o‘
zaro ta
’
siri umumiy qonuniyatlarini aks
ettiradi.
Ekologik ong muammolarini
o‘
rganar Ekologik ongning asosida-predmet,
narsalarning, materiyaning ob
’
ektiv olam bilan munosabatlarini anglash hamda
insonning ular bilan bo
g‘
liqlikdagi ekanmiz, uning turlari, shakllanish davrlari va
ikki y
o‘
nalishdagi tendensiyalariga qisqacha t
o‘
xtalib
o‘
tish joizdir. Hozirgi kunda
antropotsentrik ekologik ong va ekotsentrik ekologik ong k
o‘
rinishlari farqlanadi.
Antropotsentrik ekologik ong -
bu “olam inson uchun yaratilgan”
tushunchasiga asoslangan b
o‘
lib, unda inson tomonidan olamga egalik qilish
g‘
oyasi ol
g‘
a suriladi.
Ekotsentrik ong-
“inson tabiatning (biosferaning) bir qismi” degan
tushunchaga asoslanadi va unda inson biosferaning bir b
o‘
lagi sifatida talqin
qilinadi. Shuningdek, qonuniyatlarga insonning b
o‘
ysunishi kerakligi
o‘
z aksini
topgan. Ekotsentrik dunyoqarash asosida shakllanadigan ekologik ong olam
haqidagi tasavvurlar tizimi b
o‘
lib, ular:
Ekologik ongning muhim xarakteristikasi tabiat ob
’
ektini sub
’
ektiv idrok
etish b
o‘
lib, u k
o‘
p qirrali va murakkab shakllanish jarayoniga ega [5-6].
Chet el olimlaridan V.I. Medvedev., A.A. Aldasheva., S.D. Deryabolar ekologik
vaziyatga bo
g‘
liq ekologik ong shakllanishining hamma xususiyatlari va
xarakteristikalarini, ayrim tasnif mezonlaridan foydalangan holda ekologik ongning
qator turlarini va shakllarini ajratib berishgan.
1) ekologik maqsadga muvofiqlikni, ya’ni tabiat bilan inson o‘zaro
qarama-
qarshi bo‘lmasl
igini;
2) tabiat ob’ektlarini va ularning qonuniyatlarini to‘liq idrok etishni,
inson bilan tabiat hayotining o‘zaro bog‘liqligini, shuningdek, bunda
insoniyatning mas’uliyati darajasini aniq
-ravshan tushunib yetishni
hamda shunga muvofiq faoliyat olib borishni nazarda tutadi.
Ekologik ongning
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
558
Dastavval, ekologik ongning jamoaviy va individual turlarini farqlash mumkin.
Ochi
g‘
ini aytganda, ekologik ongning turlari odamlarning soni qancha b
o‘
lsa-
shunchadir. Chunki ekologik ong doim shaxsga taalluqli b
o‘
ladi, lekin bari bir bu k
o‘
p
xillikni tasniflash va pirovardida bu ong turlarini ma
’
lum tizimga jamlash mumkin.
Bunda ekologik ongning “to‘rtta tipik shakllari” namoyon bo‘
ladi. Ularni: inkor
etuvchi ekologik ong, egoistik ekologik ong, giperbolizatsiyalashgan ekologik ong va
adekvat ekologik ong shakllari sifatida tasniflash mumkin.
Birinchi shaklni biz
“
inkor etuvchi ong
”
deb atadik.
Unda “Men” va “Men emas”
orasida chuqur uzilishning mavjudligini k
o‘ramiz. Bunda “Men” “Men emas”da qat’
iy
tormozlangan b
o‘
ladi. Bu ekologik ong shaklining mohiyati shundan iboratki,
ekologik bo
g‘
liqliklarning xususiyati va mazmuni t
o‘g‘
risidagi axborotni ong
tomonidan sub
’
ektga yoki jamoa ongiga shu axborot kelayotgan guruhga nisbatan
aloqasi y
o‘q narsa sifatida inkor qilinadi. Bunda “menga tegishli emas” fenomeni
hosil b
o‘
ladi.
Ekologik ongning ikkinchi shakli
–
“
egoistik ong
”
. Bunda insonning tabiat bilan
b
o‘
ladigan munosabatlari va ekologik xulq-atvorida ifodalangan harakatlari faqat
o‘
zining ehtiyojlarini ta
’
minlashga qaratilgan b
o‘
ladi. Bunday egoistik ekologik ong
jamiyat va tabiatga zarar keltirishi tabiiy.
“
Giperbolizatsiyalashgan ekologik ong
”
bevosita insonning tashqi olamga
nisbatan noreal va ortiq darajadagi ijobiy yoki salbiy emotsional munosabati
natijasida hosil b
o‘
ladi. Har xil ekologik muammo va tahdidlar bunda odamlar
kayfiyatiga doim salbiy ta
’
sirini k
o‘
rsatib boradi.
Adekvat ekologik ong shaxs va jamiyatning etika va estetika me
’
yorlari, odob-
axloqi, ma
’
naviy fazilatlarining barchasi tabiatga nisbatan y
o‘
naltirilgan anglangan
munosabatidir. U tabiat va uning nozik muvozanat holatlarini avaylab saqlash
me
’
yorlari yi
g‘
indisini
o‘
zida mujassamlashtiradi.
Ekologik ongni tasniflashning yana bir y
o‘
nalishi hozirda mavjud odatiy
hamda ilmiy ekologik ong turlarini bir-biridan farqlash asosida tahlil qilish
imkoniyatini beradi. Bunda odatiy ekologik ong-shaxs yoki guruhning
o‘
zi yashab
kelayotgan mavjud, shu bilan birga k
o‘
pincha yomonlashib borayotgan ekologik
muhitga k
o‘
nikib ketishi va buning natijasida ekologik y
o‘
nalishdagi faolligi sust
b
o‘
lgan egoistik ekologik ong shakliga yaqin belgilarga ega b
o‘
ladi.
Ilmiy ekologik ong insoniyatning, guruh hamda shaxsning t
o‘g‘
ri va not
o‘g‘
ri
ekologik faoliyatini, uning natijalari va oqibatlarini hozirda insoniyatga ma
’
lum
b
o‘
lgan ilmiy qonuniyatlar asosida tahlil qilish va t
o‘g‘
ri xulosalar chiqarish,
shuningdek ularga rioya qilishda namoyon b
o‘
ladi. Bundan k
o‘
rinib turibdiki, ilmiy
ekologik ong darajasi tegishli fan sohalarining qanchalik
o‘
zlashtirganligi bilan
belgilanadi.
Yuqorida keltirilgan fikrlarga q
o‘
shilgan holda,
o‘
quvchida ekologik
ongning tuzilmalarini va qaysi shakli k
o‘
proq mavjud ekanligini aniqlash, shu
asosda ekologik ong shakllarining rivojlanish mexanizmlarini aniqlash, ya
’
ni
tabiat ob
’
ektlarini estetik
o‘
zlashtirish, axloqiy
o‘
zlashtirish, tabiat bilan bo
g‘
liq
bilish faolligi motivatsiyasi va
o‘
z atrof-muhitini tabiatga
o‘
zining sub
’
ektiv
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
559
munosabatiga muvofiq holda
o‘
zgartirishiga y
o‘
naltirilgan faollik darajasini
diagnostika qilish shu kundagi eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.
XULOSA
1. Ekologik muammolar va ularning insoniyat hayotiga ta
’
siri masalalari,
ekologik ta
’
limning psixologik negizlari, tabiat va jamiyat
o‘
zaro
munosabatlarining real darajasini psixologik tadqiqotlar predmeti sifatida
o‘
rganilishiga yetarlicha e
’
tibor qaratilmaganligi ma
’
lum b
o‘
ldi.
2. Ekologik muammolar har bir xududda har xil b
o‘
lgani bilan inson
psixologiyasiga, psixofiziologiyasiga bir xil ta
’
sirini k
o‘
rsatadi, ammo joylashish
xududlarning dialektikasi va mentaliteti madaniyati, ulardagi shakllangan
ekologik ong orqali atrof-muhitga b
o‘
lgan munosabatlarida
o‘
ziga xos
xususiyatlarini farqlash mumkin.
3. Aksariyat tadqiqotlarda ekologik ta
’
lim va tarbiya faqatgina pedagogik
vazifa sifatida qaralib kelingan, bugungi kundagi ekologik tanglik masalasi
kengroq psixologik nuqtai nazardan yondashishni ham talab qiladi.
Bu borada respublikamiz hududidagi keskin ekologik sharoitlarni hisobga
olgan holda psixolog olimlarning yaqindan yondashib ilmiy tadqiqot ishlarini olib
borishlari va zarur b
o‘
lgan ekopsixologik chora-tadbirlarni, dasturlarni, ilmiy
ommabop metodik tavsiyalarini joriy etishi maqsadga muvofiqdir. Xulosa etib
aytganimizda, ekologik ongni shakllantirish ekologik ta
’
lim tizimi doirasida
shakllanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘
YXATI:
1.
Avlaev, O. U., & Mamatkulova, Z. G. (2019). The interpersonal relationship
of the dynamic components of social intelligence of students. Science and
education today, (12 (47).
2.
Абрамова Г.С. Возрастная психология. Учебник для студентов вузов.
–
Изд., 6
-
е., перераб. и доп..
-
М.: Академический Проект, 2001.
-
704 с.
3.
Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Уч жилдлик сайланма.
-
Тошкент:
Фан, 1994.
-
453б
4.
Султанова Г.А Комплексные экскурсий как средство экологического
воспитания младших школьников. Дисс...канд.пед.наук.
-
Т.: ТГПИ, 1995.
5.
Дерябо С.Д., Ясвин В.А. Экологическая педагогика и психология. –
Ростов
-
на
-
Дону: Феникс, 1996. –
483 с.
6.
Дерябо С.Д., Ясвин В.А. Методологические проблемы становления и
развития экологической психологии. //Психологический журнал, Т. 17,
1996, -
№ 6,
-
С. 4
-18.
OʻZBEKISTON HARBIY OLIYGOHLARIDA BOʻLAJAK
OFITSERLARNING INNOVATSION FIKRLASHINI, TEXNOLOGIK
KOMPETENTLIGINI SHAKLLANTIRISH
Yarashev Soli Safarovich
