407
Adabiyotlar:
1.
ERGASHEV R.X., XAMRAYEVA S.N. Raqamli iqtisodiyot -
(Darslik), - T.: “Intellekt”, 2021. – 475 b.
2.
Khamraeva S.N. “Features and trends of digital economy development
in uzbekistan and abroad”. Academicia: An International Multidisciplinary
Research Journal 11.2 (2021): 1198-1205.
3.
Xamraeva Sayyora Nasimovna. “Characteristics and Tendents of
Development of Digital Economy in Uzbekistan and Abroad”. Academic
Journal of Digital Economics and Stability (2021): 113-119.
4.
Ergashev
Rakhmatulla
Khidirovich. “Application of Digital
Technologies in Agriculture”. European Scholar Journal 2.3 (2021): 199-203.
5.
Шакиров,
Ильяс
Рахимзянович.
"ЛИ
КУАН
Ю–
ОСНОВОПОЛОЖНИК
СОВРЕМЕННОГО
СИНГАПУРА."
Научные
разработки: евразийский регион
(2019): 54.
ШАРҚИЙ ТУРКИСТОНЛИК МИГРАНТЛАРНИНГ ТУРКИСТОН
ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИДАГИ ИҚТИСОДИЙ ҲАЁТИ
Хайназаров Б.Б.
т.ф.ф.д. (PhD), доцент,
Ўзбекистон Миллий университети
XIX аср охиридан бери Шарқий Туркистон ўзининг ғарбий қўшниси
Россия империяси билан ўзаро муносабатларга қаттиқ боғлиқ эди. Россия
ёнғоқ, майиз, чорвачилик, ипак хомашёси, тамакининг асосий харидори
бўлиб, ўзи эса Шарқий Туркистонга тайёр саноат маҳсулотларини етказиб
берувчи сифатида қарар эди. Шунинг учун Россия империяси Шарқий
Туркистонга катта аҳамият берган.
1860-1870-йилларда Шарқий Туркистонда фуқаролар тўқнашуви ва
қўзғолонлар бошланди. Мусулмон турклар ва дунганлар заифлашган Қинг
ва бир-бирига қарши қўзғолон кўтардилар ва кўпчилик Хитой
қўшинларидан қочиб, Россия ҳудудига кўчиб ўтди. Шундай қилиб, XIX
асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Шарқий Туркистон халқлари хитой
манжурлари жабр-зулмидан қочиб, Ўрта Осиёнинг икки минтақасига яъни
Еттисув ўлкаси ва Фарғона водийси ҳудудларига кўчиб ўта бошлаганлар.
Яна кўплаб қўзғалонларда иштирок этган шарқий туркистонликлар
(қирғиз, қозоқ, дунғон, ўзбеклар) 1876-1884 йиллар орасида Чор Россияси
мустамлакаси бўлган ҳудудларига қочиб ўтган [1].
Россия ҳудудида кўплаб дунганлар ва таранчалар (или уйғурлар)
бўлиб, уларнинг кўчирилиши чор ҳукумати томонидан ҳар томонлама
маъқулланган. Уларнинг иқтисоди ҳали ҳам Шинжонга қаратилган бўлиб,
Еттисувдан тобора мустаҳкамланиб бораётган ва яхши қўриқланадиган
408
чегара билан ажралиб турарди. Шундай қилиб, минтақада тўлақонли
трансчегаравий иқтисодиёт пайдо бўлди. Кўпгина дунганлар улар учун
ажратилган Тўқмоқ ва Пржевалскда яшашни хоҳламадилар. Кейинчалик
вақтлар ўтиши билан улар ўзларининг янги ҳаётига мослашиб, ҳокимият
томонидан берилган умидларни оқладилар – улар Семиречияда биринчи
бўлиб шоли етиштириб, Ғулжага, сабзавот ва буғдойни Или вилоятига
экспорт қила бошладилар.
Юқорида таъкидланганидек, бу ҳолатлар кўп жиҳатдан дунган
кўчманчиларининг вақтинчалик яшаш жойларини, шунингдек, уларнинг
бир қисмининг Ўрта Осиё-Қозоғистон минтақасида доимий жойлашишини
олдиндан белгилаб берган. Юқоридагиларга шуни ҳам қўшиш керакки,
Туркистондаги рус ҳокимияти қўшни давлатдан келган бундай катта ва
кутилмаган мигрантлар оқимини қабул қилиб, жойлаштиришга тайёр эмас
эди. Бундан ташқари, сув манбалари билан таъминланган қишлоқ
хўжалиги учун бўш ерлар аслида йўқ эди. Шуундай бўлса-да, Россия
давлати ва унинг Туркистон генрал-губернаторлиги маъмурияти, қирғиз,
қозоқ ва ўзбек аҳолиси ҳамда янги келганларни қабул қилдилар [2].
XIX асрнинг II ярмида дунганларнинг ҳозирги Қирғизистон,
Қозоғистон ва Ўзбекистон ҳудудига ихтиёрий равишда кўчирилган дунган
халқи учун катта тарихий аҳамияти шунингдек, Туркистон ўлкасидаги рус,
қирғиз, қозоқ ва босҳқа халқларнинг кўмаги ва ёрдами туфайли қисқа вақт
ичида ўз турар-жойлари, масжидлар барпо этдилар, қишлоқ хўжалиги
ишлаб чиқаришни ташкил этдилар, ҳунармандчиликни ривожлантирдилар.
Дунганларнинг асосий фаолияти деҳқончилик еди. Байcаи (Хитой карам),
пиёз, саримсоқ, қизил қалампир, бақлажон, турп, сабзи, қизилмия, қовоқ,
бодринг, селдерей (пинcаи), жукай, қовоқ каби янги екинлар
етиштирдилар[3].
Уйғурларнинг таранч гуруҳлари бутун қишлоқларда кўчиб ўтганлиги
сабабли уларнинг турар жойлари ихчам кўринарди. Ҳар бир хўжалик
деҳқончилик учун 10 гектар ер участкасини олди, аммо сув етишмаслиги
сабабли улар ўз томорқаларининг фақат бир қисмини деҳқончилик
қилишлари мумкин эди: суғоришсиз ердан фойдаланиш имконсиз бўлиб
қолди. 1897 йилги маълумотларга кўра, Еттисувда 55815 уйғур ва 15276
дунган яшаган. Еттисув ўлкасига кўчиб ўтганларнинг маълум қисмлари у
ердаги шароитнинг оғирлиги, ер етишмаслиги каби кўплаб сабаблар
билан Фарғона водийсига кўчиб ўтган [4].
Уйғурларнинг Фарғона водийсига кўчиб ўтишлари табиий
миграцион жараён эмас, балки, Шарқий Туркистондаги сиёсий воқеалар
билан боғлиқ бўлиб, кўпинча ҳукмдорларнинг ҳомийлигида кўчириб
ўтилган. Манбаларда кўрсатилишича, уйғурларнинг Фарғона водийси
ҳудудларига илгаридан, савдо-сотиқ, табиблик ишлари билан баъзан эса
мардикорликка ҳам келган.
409
Шарқий туркистонликлар, асосан эркаклар мардикорчилик билан
Фарғона водийси ҳудудларига мавсумий иш излаб,баҳорда келган ва кеч
кузда пул жамғариб уйларига кетган. Қашқарлик мардикорлар ҳар хил
ишларни бажаришган, баъзан эса кунлик ишларга ҳам ёлланишган. Кўплаб
мардикорлар пахта далаларида ишлаган. Уларнинг оладиган ҳақлари
Қашқарда меҳнатлари учун тўланадиган ҳақдан бир неча марта ортиқ
бўлиб, бутун оилани боқишга етган.
1901 йили 5200дан ортиқ, 1902 йили-5250, 1903 йили -5202, 1904
йили 14.000 ва 1905 йилдан -13.330 га яқин одам Шарқий Туркистондан
мавсумий иш излаб, мардикорликка келган. Ушбу йиллар оралиғида
ҳаммаси бўлиб 43.000 шарқий туркистонлик Фарғонага келади. ХХ
асрнинг дастлабки йигирма йили давомида Фарғона водийсида 55.000дан
зиёдроқ қашқарлик яшаган бўлса, кейинги кўчишлар жараёнида яна юз
минглаб иш қидирган мадикорлар келиб қўшилган [5].
ХIХ-асрнинг оҳирларида Туркистон ўлкасининг Сирдарё ҳамда
Тошкент ҳудудларига савдо сотиқ ва табиблик ишлари билан 5 мингдан -
6,5 минггача, Фарғонага эса 3-4 мингдан ортиқ савдогар ва табиблар
келган[6]. Бундай табиб ва савдогарларни илгаридан Фарғонага келиб
турганлигини ва доимий яшаганликлари ҳам маълум. Сиёсий, иқтисодий,
ижтимоий аҳволнинг оғирлигига қарамай ХХ асрнинг дастлабки
йилларида
Туркистон
(ғарбий)га
кўчиб
ўтаётган
шарқий
туркистонликларнинг сони йилдан йилга ошиб борган [8].
Агар 1896 йилдан 1900 йилгача Қашқардаги Россия консулхонасига
14 мингга яқин одам Туркистонга бориш учун виза олган бўлса, 1901-1905
йиллар оралигида консулхона томонидан шундай руҳсатномалардан 42,964
таси берилган [7]. Уларнинг аксарияти Туркистон генерал-губернаторлиги
ҳудудларида вақтинча ёки доимий равишда ишлаш учун қолиб кетдилар.
Ушбу ҳолат 1917 йилгача фаол давом этиб, Туркистон генерал-
губернаторлиги ҳудудларида шарқий туркистонликларнинг салмоғи ортиб
боришига олиб келган.
Адабиётлар:
1.
Хайназаров, Б.Б. (2017). ИЗ ИСТОРИИ ФОРМИРОВАНИЯ
УЙГУРСКОЙ ДИАСПОРЫ В УЗБЕКИСТАНЕ. Theoretical & Applied
Science, (3), 51-55.
2.
Ураков, Д. Ж. (2005). Официальные отчеты российской
администрации в Туркестане как исторический источник:(конец XIX-
начало XX вв.). RU05CLSL05CBOOKS030205C59721
3.
Хайназаров, Б. (2013). Из истории уйгуров Республики
Узбекистан. Научное обозрение: теория и практика.,(1), 57(16), 82-88.
4.
Khaynazarov, B., & Turekulova, Z. (2021). FROM THE HISTORY OF
THE AGREEMENTS BETWEEN THE RUSSIAN AND CHINESE EMPIRES
ON THE ISSUE OF EAST TURKESTAN IN THE XIX CENTURY.
CURRENT RESEARCH JOURNAL OF HISTORY (2767-472X), 2(11), 32-38.
410
5.
ХАЙНАЗАРОВ, Б. Б. (2021). ХIХ АСРДА ШАРҚИЙ
ТУРКИСТОН
МАСАЛАСИ
БЎЙИЧА
РОССИЯ
ВА
ХИТОЙ
ИМПЕРИЯЛАРИ ЎРТАСИДАГИ КЕЛИШУВЛАРИ ТАРИХИДАН. In
Uzbek Conference Publishing Hub (Vol. 1, No. 01, pp. 358-361)
6.
Bahrom, K., Ravshan, T., & Dilshodbek, U. (2019). Theoretical-
Methodological Basis Of Studying Of The History Of Uighurs In Uzbekistan
According To Diasporas. International Journal of Scientific and Technology
Research, 8(12), 3338-3343.
7.
Хайназаров, Б. Б. (2017). РОЛЬ РУССКИХ ВОСТОКОВЕДОВ В
ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ УЙГУРОВ. In Инновации в технологиях и
образовании (pp. 71-74).
8.
Abdullaev, Utkir I., Anatoliy S. Sagdullaev, and Jasur E. Togaev.
"Migrations and Ethnocultural Processes in Central Asia (Eneolithic and Bronze
Age)." (2021).
THE HISTORICAL SIGNIFICANCE OF THE SILK ROAD
Chu Bei Bei
Researcher,
National university of Uzbekistan
The Silk Road spanned the birthplaces of Egyptian, Babylonian, Indian
and Chinese civilisations, and the settlements of people of different nationalities
and colours. By seeking common ground while preserving differences, being
open and tolerant, different civilisations painted together a magnificent chapter
of human civilisation's prosperity. The ancient Silk Road has become a model of
civilizational exchange, mutual appreciation and coexistence in human history,
and is of great historical value.
The Silk Road was the first to open up a major east-west corridor and for
the first time built up a large network of world transport routes. The Silk Road
was a miracle in the history of world road transport, crisscrossed and connected
in every direction. The Silk Road is a network of numerous small, large and
medium-sized Chinese and foreign transport routes, forming the "bloodline and
meridian" of the Silk Road, which formed the basic pattern of the Silk Road and
built the transport network that connected the East and West worlds in ancient
times, making it the most convenient route between Asia and Europe [1].
The Silk Road greatly facilitated the flow of commodities, pioneering
trade and economic exchanges between East and West. The Silk Road was the
lifeline for trade between East and West in ancient times, and through it, China's
silk, tea, porcelain and lacquer ware were exported to countries along the route
in a constant stream; jewellery, herbs, spices and various crops such as grapes,
carrots, walnuts and carrots entered China in an endless stream from Central and
