287
ISLOMIY BANK TIZIMI VA UNING O‘ZBEKISTON UCHUN MUHIM
JIHATLARI
Iskandarov Mustaffo Shuxratovich JIDU 2-
kurs talabasi E-mail:
mustafoiskandarov313@gmail.com
Annotatsiya.
Islomiy bank tizimi jahonda juda tez rivoj topayotgan,
ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan katta qiziqish bildirilayotgan,
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bolgan yo‘nalishdir. Ushbu ilmiy maqolada
islomiy bank tizimi va uning O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun potensial ta’sirlari
keng yoritiladi. Bunda, tizimli va swot metodlardan foydalaniladi. Maqolada
islomiy bank tizimi O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun yuqori o‘sishga va iqtisodiy
samaradorlikni ortishishiga sabab bo‘lishi xulosa qilingan va ushbu tizim
bo‘yicha davlat siyosati doirasida takliflar berilgan.
Kalit so‘zlar:
islomiy bank tizimi, O‘zbekiston, bank, bank operatsiyalari,
foiz
So‘nggi yillarida islomiy bank tizimiga nafaqat islomiy mamalakatlar,
balki dunyoning yetakchi korporatsiyalari va rivojlangan mamlakatlarining
qiziqishi ortib bormoqda. Bunga asosiy sabab, ushbu bank tizimining o‘ziga xos
xususiyatlarga ega ekanligi va o‘zgacha prinsiplar asosida faoliyat yuritishidir.
2021-yilda global islom banklari aktivlari 2.7 trillion dollar atrofida deya taxmin
qilingan, islom molioya aktivlari hajmi esa 3.96 trillion dollarga baholangan va
2026 yilga borib ushbu ko‘rsatkich 5.9 trillion dollarga yetishi kutilmoqda [1].
Quyidagi rasmda jahon bo‘yicha Islomiy moliya aktivlarining o‘sish sur‘atlarini
ko‘rish mumkin:
288
Rasm 1. Jahondagi Islomiy moliya aktivlarining o‘sish sur‘atlari [2]
Malumki, banklar iqtisodiyotda moliyaviy vositachi hisoblanadi va
ularning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni juda muhimdir, chunki davlatda markaziy
bankning asosiy stavka siyosati ular orqali amalga oshiriladi. An‘aviy
banklarning asosiy foydasi foiz asosida omonat olish va foiz asosida kredit
berish orqali topiladi, ammo islomiy banklar esa bundan tubdan farq qiladi.
Islomiy banklar quyidagi prinsiplar asosida faoliyat yuritadi:
•
Pul tovar hisoblanmaydi, u faqatgina qiymat olchovi hisoblanadi, shu
sababli foiz evaziga puldan pul paydo qilish mumkin emas;
•
Bank operatsiyalaridagi risk, foyda va xarajat teng ravishda (yoki
ulushlarga proporsional tarzda) barcha ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanadi;
•
Sharly taqiqlangan sohalar va proyektlar bilan moliyaviy
operatsiyalar o‘tqazish taqiqlanadi (Alkogol mahsulotlari, pornografiya, odam
savdosi, cho‘chqa, narkotik va qimorga asoslangan har qanday sohalar);
•
Bank depozitorlarning hamkori sifatida mablaglarini investitsiya qilishi
mumkin;
289
•
Bank savdogar sifatida tovarlarni risk asosida sotib olib, ularni
depozitorlarga taqdim etishi yoki sotishi mumkin;
•
Operatsiya to‘g‘risidagi barcha malumotlar bank va ishtirokchilarga
teng ravishda ayon bolishligi shart;
•
Operatsiyalar davomida to‘lov kechikkan paytlarda,
sharlyat
hukmlariga asoslanib jarima solinadi.
•
Banklarda, banklardan moliyaviy mustaqil shariat hay‘ati bo'lishligi va
ular barcha operatsiyalarni sharlyatga mosligini teshrishi majburiydir.
Islomiy banklar nafaqat o‘zini foydasini maksimallashtirish, balki butun
jamiyat rivoji va ravnaqi uchun faoliyat yuritadi. Albatta, islomiy banklar
moliyaviy operatsiya amalga oshirmaydigan sohalardan (Spirtli ichimliklar, ba‘zi
sug‘urta turlari, qimorga asosanlangan yo‘nalishlar va hokazo) iqtisodiyotga
ko‘p miqdorda daromad tushurishini inkor etib bolmaydi, ammo ushbu sohalar
insonlarning hayoti va jamiyat rivojiga yetqazadigan katta zarari ular
keltiradigan daromadni kompensatsiya qila olmaydi. Indoneziya va Turkiyalik
expertlari fikri boyicha moliyaviy inqiroz va krizis paytlarida liquidlikni jilovlash
va har bir aktiv uchun ko‘proq liquidlik yaratish tufayli islomiy banklar an‘anaviy
banklarga nisbatan barqarorroq [3].
O‘zbekiston kabi aholisini aksariyat qismi musulmonlar tashkil qiluvchi
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti uchun islomiy banklar yuqori o‘sishiga,
iqtisodiy faollik va samaradorlikni oshishiga, kichik biznes rivojiga, investitsiya
oqimini kirib kelishiga katta hissa qo‘shadi. Buning sabablarini quyidagicha
izohlash mumkin:
•
Birinchidan, mamlakatda an‘anaviy banklar aholidagi mablaglarni jalb
qilishi ko‘rsatkichi past. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank Raisining
bergan ma’lumoti boyicha aholi qo‘lida 12 milliard dollarga yaqin (naqd) mablag’
bor va bank sektori ularning hammasini jalb qila olmaydi [4]. Malumot uchun
O‘zbekistonning 2022-yildagi YIM si 80.4 milliard dollarga teng [5]. Aholining
qo‘lida YIM ning 1/7 ga yaqin mablag
1
borligi va ushbu mablaglarning aksariyati
banklarga jalb qilina olmasligi va noaktivligi bu katta potensial yo1qotishdir.
290
Buning asosiy sabablaridan biri esa an1anaviy bank tizimining asosiy
operatsiyalari musulmonlar uchun nomutanosibligidir. Islomiy banklarning kirib
kelishi bu yoiqotishlarni oldini oladi, chunki mamlakat aholisida ushbu turdagi
banklar bilan ishlash va ularga investitsiya qilishga ragibat ola yuqoridir.
•
Ikkinchidan Oizbekistonning 94,78 % aholisi musulmonlar tashkil
qilishi [6], islomiy banklarni mamlakatda mukammal darajada tez rivojini
ta1minlashi mumkin, shuningdek, agar mamlakat ushbu tizimni joriy etsa,
mintaqada islom kapital bozorining mintaqaviy markaziga aylanishi mumkin [7].
•
Uchinchidan, islomiy banklar tufayli kichik va o1rta biznesning rivoj
topishi kuchayadi. Sababi, Islomiy banklar orqali ularga mahalliy aholi va
xorijliklar tomonidan investitsiya kiritilishi va banklar to1g1ridan- to1g1ri ular
bilan ishlashi imkoniyatlari ortadi.
•
Toirtinchidan, Islomiy bank tizimi hali tolaqonligicha O^a Osiyo
bozoriga kirib kelgani yo1q, ammo kelajakda buni to1xtatish imkonsizdir.
Oizbekiston brinchilardan boilib ushbu tizimni olib kira olsa, kelajakda ushbu
yoinalish boiyicha mintaqada yetakchi boilishlik ehtimoli keskin oshadi.
•
Beshinchidan, Islomiy bank tizimi Oizbekistondagi aholi oYtasida
moliyaviy tafovut kamayishiga xizmat qiladi. Anianaviy banklardagi asosiy
prinsip (riskni taqsimlamaslik) boylarning boyib ketishiga va kambagiallarning
kambagialashishiga xizmat qilsa, islomiy banklarga buning aksini koiramiz.
•
Oltinchidan, Islomiy banklarning universalligi (ya‘ni bank bilan barcha
din, millat va elat vakillari ishlashi mumkin) tufayli, unga bo‘lgan qiziqish nafaqat
musulmon aholi, balki davlatdagi boshqa din va millat vakillari tomonidan ham
bolishligidir.
Islomiy banklar kirib kelishi va rivojlanishidan eng ko‘p zarar ko‘radigan
yo‘nalishlar quyidagilar:
•
An‘anaviy banklar, buning asosiy sababi banklarga raqobatdosh
tizimning paydo bo‘lishidir. Mamlakatda islomiy banklar bilan ishlash imkoniyati
yaralganda aksariyat musulmon aholi a‘nanaviy bank tizimi bilan ishlashga
moyilligi qolmaydi. Bu esa o‘z navbatida an‘anaviy banklar inqiroziga olib keladi
291
va MB ning pul-kredit siyosatiga bilvosita ta‘sir etadi.
•
Spirtli ichimliklar, ba‘zi sug‘urta turlari, qimorga asosanlangan
yo‘nalishlardagi o‘z miqdorda bozor talabiga bilvosita salbiy ta‘sir o‘tqazilishi
mumkin.
Yuqorida keltirilgan fikrlar asosida respublikada Islomiy bank tizimi
faoliyatini SWOT usuli asosida tahlil qilingan (jadval 1):
Jadval 1.
0‘zbekistonda Islomiy bank tizimi faoliyatining SWOT tahlili:
Kuchli tomonlar
Imkoniyatlar
- Davlat rahbarini qo‘llab
quvvatlashi
- Aholining 94,78 % ni musulmonlar
tashkil qilishi
- Islomiy banklar deyarli inqirozga
uchrmasligi va stabilligi
- Kichik va o‘rta biznes ravnaqi
- Xorijdan islomiy banklarga
kiritilajak investitsiyalar
- Sohaning jahon miqyosida tez
sur‘atda rivojlanishi
- Aholi o‘rtasidagi tafovutning
kamayishi
Zaif tomonlar
Tahdidlar
- Mahalliy qonunchilikdagi
cheklovlar
- Islomofobiya
- An‘anaviy banklar bilan
- Musulmon mamlakatida turli
mazhablar borligi
- Aholining past darajadagi
xabardorligi
- Soliq bilan bog‘liq jiddiy
muammolar
raqobatda islomiy banklarning
imkoniyati kamligi ( davlat siyosati
tufayli )
- Spritli ichimliklar, ba‘zi sug‘urta
turlari, qimorga asosanlangan
yo‘nalishlardagi bozor talabiga
salbiy ta‘sir
Shunday qilib, SWOT tahlili asosida O‘zbekistonda islomiy bank tizimi
kirib kelishiga to‘sqinlik qilayotgan bir qator omillar aniqlangan va ularni
yechishga doir quyidagi takliflarni berish mumkin:
292
•
Islomiy moliyalashtirishga oid qonun yo‘q. Ushbu bank tizimi uchun
alohida qonun loyihasi (bank tizimi faoliyati va prinsiplarini alohida e‘tibor
berilgan holda) tegishli tartibda ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
•
Bank qonunchiligi banklarga mahsulot sotib olishga ruxsat bermaydi.
Ushbu bandga o‘zgartirish kiritilishi (istisno tariqasida islomiy banklarga ma‘lum
shartlar ostida ruxsat berish) lozim.
•
Soliq qonunchiligida banklar tovar moliyalashtirilsa ularga nisbatan
QQS qollaniladi. Ushbu bandga o‘zgartirish kiritilishi (Islomiy banklarga bu
borada imtiyoz berish yoki ularni istisno qilish) zarur.
•
Kechikkan to‘lov uchun islomiy banklar jarima solayotganda u
mablaglar alohida hisob-varaqalarga tushuriladi va saxovat uchun ishlatiladi,
ammo bu soliq organlari tomonidan foyda sifati ko‘rilib soliqqa tortiladi. Islomiy
banklar xayriya qilishlik sharti ostida bunday soliq turidan ozod qilinishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, Islomiy bank tizimining mamlakatga iqtisodiyotiga
kirib kelishi har tomonlama iqtisodiy faollikni va samaradorlikni ortishiga, katta
investitsiya oqimini olib kirilishiga va mamlakat iqtisodiyoti uchun muhim
bo‘lgan kichik va o‘rta biznesning rivojini yuksaltishiga katta hissa qo‘shadi. O‘z
navbatida, ushbu bank tiziming bir qator salbiy oqibatlari ham mavjud, biroq bu
yo‘nalishning ijobiy jihatlari salbiy ta‘sirlarini kompensatsiya qila oladi deb
hisoblaymiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Amna Puri-Mirza. Distribution of Islamic finance assets value by
2021,
by
type.
19
January
2023.
Kirish
tartibi:
https://www.statista.com/statistics/1090891/worldwide-growth-of-islamic-
banking-assets/
2. Amna Puri-Mirza. Total value of Islamic finance assets value
worldwide 2012
-
2021.
19 January 2023. Kirish tartibi:
https://www.statista.com/statistics/1090815/worldwide-value-of-islamic-
finance-assets/#statisticContainer
293
3. Does islamic banking promote financial stability? Evidence from
agent based model //Journal of Islamic Monetary Economics and Finance, Vol
7, page 220. May 20, 2021.
4. https://kun.uz/81589405
5. https://data.worldbank.org/country/uzbekistan
6. Adherence Data from the World Religion Database (2020)
Kirish tartibi :
https://www.thearda.com/world-religion/national-
profiles?u=236c
7. ITFC expert: "If Uzbekistan introduces Islamic banking and
finance, it can achieve great results ".
05.11.2022. Kirish tartibi:
8. https://daryo.uz/en/2022/11/05/itfc-expert-if-uzbekistan-introduces-
islamic- banking-and-finance-it-can-achieve-great-results
9. МИРХАМИДОВА,
Маҳиннора.
"ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ФОРС КЎРФАЗИ МИНТАҚАСИДАГИ АРАБ
ДАВЛАТЛАРИ
БИЛАН
ДИПЛОМАТИК
МУНОСАБАТЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ." ЮРИСТ АХБОРОТНОМАСИ 2.3
(2021): 108-114.
