Universal International Scientific Journal
321
Bazarov Xayotbek Ne’matovich
Andijon davlat universiteti
Musiqa ta’lim yo‘nalishi kafedrasi katta o‘qituvchisi
Uzbekistan
Annotatsiya.
О’zbeklar tо’y marosimlarini, gap-gashtaklarni, sayillarni, turli bayramlarni
o’tkazishda o’ta tashkilotchi va ijodkor xalq sifatida shuhrat topgan. Dam olish, hordiq chiqarishni о’rniga
qo’ygan xalq. O’zbek xalqining qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa merosi, xalq
qo’shiqlari, xilma-xil janrlari hamda boy tasviriy vositalari bilan bizning kunlarimizda ham yangramoqda.
Qo’shiqlarda xalqqa xos bo’lgan chechanlik, chapanilik, topqirlik, qaytmaslik kabi sifatlar ham aks etadi.
Kalit so‘zlar:
Qo’shiq, ashula, to’y va motam qo’shiqlari, mehnat qo’shiqlari, marosim qo‟shiqlari,
allalar, termalar, lirik qо’shiqlar, bolalar folklori qo’shiqlari, o’lan, lapar, xalq og’zaki ijodi.
Аннотация:
Узбеки славятся тем, что они очень организованный и творческий народ в
проведении свадебных церемоний, вечеринок, прогулок и различных праздников. Народ, который
заменил отдых и расслабление досугом. Музыкальное наследие узбекского народа, восходящее к
древним временам, продолжает звучать и в наши дни своими народными песнями, разнообразными
жанрами и богатыми изобразительными средствами. В песнях также отражены такие качества, как
красноречие, находчивость и упорство, свойственные народу.
UNIVERSAL XALQARO ILMIY
JURNAL
Jurnalning bosh sahifasi:
O’ZBEK XALQ QO’SHIQLARI TASNIFI
Universal International Scientific
Year: 2025 Issue: 2 Volume: 4
Published: 30.04.2025
International indexes
Universal International Scientific Journal
32
2
Ключевые слова:
Песня, распев, свадебные и траурные песни, трудовые песни, обрядовые
песни, алласы, термасы, лирические песни, детские фольклорные песни, олан, лапар, народное
устное творчество.
Abstract:
Uzbeks are famous for being very organized and creative people in holding wedding
ceremonies, parties, walks, and various holidays. A people who have replaced rest and relaxation with
leisure. The musical heritage of the Uzbek people, dating back to ancient times, continues to resonate in
our days with its folk songs, diverse genres, and rich visual means. The songs also reflect such qualities as
eloquence, resourcefulness, and perseverance characteristic of the people.
Keywords:
Song, chant, wedding and mourning songs, work songs, ceremonial songs, allas, termas,
lyrical songs, children's folklore songs, olan, lapar, folk oral art.
Language:
Uzbek
Citation:
Bazarov , X. (2025). CLASSIFICATION OF UZBEKISTAN FOLK SONGS. Universal
International
Scientific
Journal,
2(4),
321–326.
Retrieved
from
https://universaljurnal.uz/index.php/jurnal/article/view/2717
Doi:
https://doi.org/10.5281/zenodo.15672299
Copyright © 2025 by author(s) and Scientific Research Publishing Inc. This work is licensed under
the
Creative
Commons
Attribution
International
License
(CC
BY
4.0).
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/
Qо’shiq xalq og’zaki ijodining lirik
turiga kiruvchi eng ommaviy, keng
tarqalgan, faol turi hisoblanadi. Xalq
lirikasi janrlari uchun ham folklorga xos
yetakchi
xususiyatlar:
og’zakilik,
ommaviylik, an‟anaviylik, variantlilik,
anonimlik birdek tegishlidir. О’zbek xalq
lirikasi namunalari marosimlar tarkibida va
mustaqil ijro etiladigan qo’shiqlardan
iborat
Bо’lib, janriy jihatdan: tо’y va motam
qо’shiqlari, mehnat qо’shiqlari, allalar,
termalar, ishqiy-maishiy – lirik qо’shiqlar,
bolalar folkloriga ajraladi.
“Ashula” atamasini qo’shiqning biror
cholg’u sozi bilan ijrosini va bevosita
qо’shiq ma’nosida ham qo’llaniladi.
Musiqashunoslar tili bilan aytilsa, ijro
jarayonida avjga ega namunalar ashula,
avji yо’qlari esa qо’shiq , deb yuritiladi.
Adabiyotshunoslik va folklorshunoslikda
lirika atamasi keng qо’lanilib kelinadi.
Lirika yunoncha lira deb yuritilgan cholg’u
asbobi
nomidan
olingan
bo’lib,
kuylanadigan asarlarni bildiradi. Qо’shiq
atamasi asosida qо’sh о’zagi turadi. Turkiy
xalqlarda «qо’sh» sо’zi uch ma’noda:
«kuylamoq», «qо’sh qо’shmoq» – yer,
haydab, ekin ekmoq va juft ma‟nolarini
bildiradi.
Har uch ma‟no ham bir-birini inkor
etmaydi. «Qо’sh» mavsum, ya’ni bahor
Universal International Scientific Journal
32
3
marosimida ilohlarni ulug’lab aytilgan
qutlov,
alqovdir.
(Saxa
turklarida
shonmonlik qо’shig’i – kuturuu – sо’zi kut
–
ruh,
uruu–ulug’lamoq,
qutlamoq
ma’novlarini anglatadi). Shuning uchun
«kuylamoq»ning bevosita hosildorlik kulti
bilan aloqadorligi, ekin-tekin payti bu
Qо’shiqning kuylanishi albatta shart
bо’lgan. Ma’lumki qо’shiqlar asosan
tо’rtliklardan
tashkil
topgan.
Ikki
misraning birikib, juftlik, ya’ni «qо’shiq»
hosil qilishi shunchaki tasodif emas. «Eru
xotin – qо’sh hо’kiz» degan maqol bor.
Qо’sh haydamoqning kо’chma ma’nosi qiz
va yigitning qо’shilishi, ya’ni oila qurishi,
juftlashish ekanligini ustoz olim Asqar
Musaqulov о’z tadqtiqotlarida ta’kidlab
О’tgan. Xalq qо’shiqlarida bu tasavvurlar
o’zining chiroyli ifodasini topgan. Shunday
ekan, yuqoridagi maqol bilan qo’shiq
kuylayotganda «juft bo’lsin» degan ibora
ham aslida qо’shiq va juftlikni muqaddas
deb
bilish
bilan
bog’liq
qadim
tasavvurlarning mahsulidir. Qо’shiq sо’zi
«Devonu lug’otit turk»da «koshug’»,
Yusuf Xos Hojibda «qoshuq», Haydar
Xorazmiyda «qо’sh», Mahmud Umar
Zamahshariyning «Muqaddimatul-adab»
asarida
«qо’shiq»,
Alisher
Navoiy
asarlarida «qо’shiq», «surud», «ayolg’u»,
«lahn», «turku», Zahiriddin Muhammad
Boburning «Boburnonoma»sida «qо’shiq»
shaklida kelganini ko’ramiz. Alisher
Navoiy ham, Bobur ham xalq qo’shiqlarini
nazarda tutganda «qо’shiq» kalimasini
ishlatadi. Qolgan paytlarda «surud» yoxud
boshqa bir atamani keltiradi. Turk
folklorshunoslari
ham
О’rta
Osiyo
xalqlaridagi
«qо’shiq»
Turkiyadagi
«qoshma» va «turku»lar bilan o’xshash
ekanligini ta’kidlaydilar.
О’zbek xalq qо’shiqlari bugungi
kunga
qadar
kо’p
marotoba
о’rganilganligiga
qaramay, afsuski, yetarli darajada
tasnif etilgan emas.
Folklorshunos
olima
Muzayyana
Alaviya o’zbek qo’shiqlarini
1.Lirik;
2.Mehr baytlari;
3.Terma;
4.Mehnat qо’shiqlari;
5. Mavsum marosim qо’shiqlariga
bо’ladi.
F.Karamatov
xalq
qо’shiqlarini:
maishiy, oilaviy-marosim, mehnat, tarixiy
va sotsial
norozilik qо’shiqlariga bо’lib tahlil
etadi.
Qardosh qoraqalpoq mutaxassislari
qо’shiqlarni besh turga:
1. Mavsum qо’shiqlari,
2. Tо’y qо’shiqlari,
3. Motam qо’shiqlari,
4. Chо’pon qо’shiqlari
5. Diniy qо’shiqlarga bо’lishgan.
Qо’shiqlarning tasnifi masalasida
xorijlik olimlarning ham fikri turlicha.
Ayrimlari
Qо’shiqlarning ijro etilishi holati va
musiqiyligiga qarab tasnif etilish kerak
desa, ayrimlari ijro о’rniga qarab tasniflash
lozim
deyishadi.
Ayrim
olimlar
qo’shiqning ma’lum bir turi yuzasidan fikr
Universal International Scientific Journal
32
4
bildirsa,
boshqasi
boshqa
bir
tur
xususiyatidan kelib chiqib, fikr yuritadilar.
Rus folklorshunosi D.M.Balashov
xalq qо’shiqlarini
1.Mavsum,
2) tо’y,
3) motam marosimi folklori namunasi
sifatida о’rgansa, V.Propp mavsum va
oilaviy marosim deb ikki guruhga ajratadi.
Ijro о’rniga qarab tasnif etilganda
qо’shiqlar: marosim va nomarosim
qо’shiqlariga ajraladi. О’z navbatida
marosim qо’shiqlari ham ikki: mavsum
marosim va oilaviy-maishiy marosimlar
qо’shiqlariga
bо’linadi.
Mavsumiy
marosim qo’shiqlari tematik va funksional
xususiyatlariga
kо’ra,
yilning
tо’rt
mavsumi bilan bog’liq (navrо’z, sust xotin,
choy momo, obla baraka, yasun-yusun)
bilan bog’liq qo’shiqlarni kiritish mumkin.
Marosim qo’shiqlari inson hayotining eng
muhim
davrlari,
burilish
nuqtalari:
tug’ilish, tо’y ( balog’at, uylanish), о’lim
va ularning tabiatga munosabati о’z aksini
topgan bо’lib, maishiy, psixologik hamda
estetik funksiya ham bajarib keladi. Ayrim
mavsumiy marosim qo’shiqlari davrlar
o’tishi bilan lirik qo’shiqlarga aylangan
holatlar
mavjud.
«Qoshingni
qaro
deydilar», «Kichkinajon – kichkina»,
bolalarning «Boychechak», «Chuchvara
qaynaydi», «Oftob chiqdi olamga»
qо’shiqlari shular jumlasidandir. Bu
qо’shiqlar
dastlab
faqat
mavsum
marosimida
ijro
etilgan.
«Qoshingniqoradeydilar»,«Kichkinajon
kichkina»,
«Boychechak»
bevosita
Navro’z – ya‟ni bahorgi marosim bilan
bog’liq. Oilaviy-maishiy marosim
qо’shiqlari safiga tо’y, farzandning
tо’g’ilishi, xatna tо’yi va nikoh tо’yi,
matom-marosimi bilan bog’liq yig’I –
yо’qlov, motam yor-yorlari va shomon
aytimari
bilan
bog’liq
kinna,
badiknikiritish
mumkin.
Nomarosim
qо’shiqlari esa asosan lirik qo’shiqlardan
tashkil
topgan
bо’lib,
marosim
qо’shiqlaridan farqlanib turadigan jihati
ularning biror-bir marosim bilan maxsus
bog’lanmaganligi, istalgan paytda, istagan
joyda aytilishidir. Bu yо’nalishdagi
qо’shiqlar:
1.Mehnat qо’shiqlari.
2. Tarixiy qо’shiqlar.
3.Termalar.
4. Bolalar qо’shiqlari
5. Lirik qо’shiqlar
Mutaxasislar mehnat qо’shiqlarini
xalq lirikasining eng qadimiy janrlaridan
biri
sifatida bilishadi. Mehnat qо’shiqlari
ham qachonlardan masxsus marosimlar
tarkibida ijro etilgan. Keyinchalik davrlar
о’tishi bilan marosim unutilib, faqat
qо’shiq matni qolgan. Qadimda qo’sh
haydash ham, o’rim ham, oblo baraka ham
maxsus marosim sanalgan. Mehnat
qо’shiqlarining о’zi kо’plab
a)
dehqonchilik
bilan
bog’liq
qo’shiqlar (qо’sh, oblo baraka, yorg’ichoq
qо’shiqlari),
b)chorvachilik
bilan
bog’liq
qо’shiqlar (sog’m qо’shiqlari: hushey-
hushey, turey
Universal International Scientific Journal
32
5
turey, churey-churey),
v) kasb hunar (charx, bо’zchi, gilam
tо’quvchilar va hokoza) qo’shiqlaridan
tashkil topgani holda, tarixiy qo’shiqlar
tarixda bо’lib o’tgan biror bir voqea yoxud
shaxs haqida tо’qilgan satrlardir. Tarixiy
qо’shiqlarning eng gо’zal namunasi
Mahmud
Koshg’ariyning
«Devonu
lug’atit–turk kitobi»da keltirilgan. Bu
kitobdagi tо’rtta marsiyani yigi-yо’qlov
namunasi
emas,
tarixiy–qahramonlik
qo’shig’i namunasi sifatida o’rganmoq
lozim.
О’zbeklardagi
«Namoz»,
«Mardikorlar» kabi qо’shiqlarni ham
ushbu turkumga kiritish mumkin.
Termani mutaxasislar ham lirik, ham
epik turga kiritishadi. Tо’g’ri termaning
profesonal ijodkor–baxshi tomonidan
ijro etilishi, doston kuylash an‟anasi bilan
chambarchas bog’liqligi uni epik tur
deya tadqiq etish imkonini beradi. Biroq
unda epik voqelik emas, ijodkorning
ma’lum bir holatdagi kechinmalari о’z
ifodasini topadi. Ya’ni baxshi terma
kuylash orqali о’zini doston aytishga,
tinglovchini
esa
doston
tinglashga
ayyorlagan. «Kunlarim», «Do’mbiram»,
«Nima aytay» anna shunday termalar
sirasiga kiradi.
«Oq olma qizil olma» tо’plamida
noma’lum shoirdan yozib olingan «Bibi
shaylanayotir» termasi shu paytgacha
yozib olingan termalarning eng gо’zal
namunasidir. Bolalar qо’shiqlari atamasini
ham keng ma’noda tushinmoq kerak.
Birinchi о’rinda kauchun tushunarli.
«Huya» bu О’zbekistonning janubiy
viloyatlarida otalarning bolalarni erkalatish
uchun aytgan qо’shiqlaridir. Alladan farqli
tomoni uni faqat erkaklar ijro etadi. Huya
aytish an’anasi bugungi kungacha yaxshi
saqlanib
kelinayapti.
Ikkinchisi
esa
bolalarning о’zi tomonidan
kuylanalidigan
qo’shiqlar.
«Boychechak», «Chittigul», «Oq terakmi
kо’k
terak»,
chorlamalar
shular
jumlasidandir. О’zbek xalq qо’shiqlarining
asosiy qismini lirik qо’shiqlar tashkil etadi.
Bu о’rinda lirik deganda biz sevgi
muhabbat
haqidagi
ishqiy-maishiy
qо’shiqlarni nazarda tutamiz. Lirik
qo’shiqlar ham
1. Aytishuv yo’nalishidagi (О’lan va
lapar) aytishuv yо’nalishida bо’lmagan,
turli
mavzudagi
qо’shiqlarga
ajratib
tasniflash mumkin.
О’lan ham, lapar ham qadimda tо’y
kuni, qiz uzatish marosimida aytilgan. Qiz
va yigitlar tarafma, taraf bо’lib shodu-
xurramligini, baxtiyorligi yoxud afsus
nodamatini, xullas kechinmalarini qо’shiq
orqali ifoda etishgan. Har ikkalasi ham
aytishuvga, ya’ni qiz va yigitning sо’z
musoboqasiga asoslanadi. Faqat laparlarda
voqebandlik kuzatilsa, о’lanlarda bu holat
kuzatilmaydi. Bugungi kunda о’lan ham,
lapar ham istalgan sharoitda, istalgan joyda
ijro etilishi mumkin. О’lanlar asosan
chorvachilik
bilan
shug’ullangan,
kuchmanchi hayot kechirgan urug’lar
orasida uchrasa, laparlar esa Kо’proq
Universal International Scientific Journal
32
6
о’troqlashgan hayot tarziga mosligi kо’zga
tashlanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. B.Sarimsoqov “Marosim folklori” /O’zbek xalq poetik ijodi T.. – O’qituvchi
2. O.Madayev “O’zbek xalq og’zaki ijodi” /Toshkent “Mumtoz so’z” – 2010;
3. M.Jo’rayev “Navro’z bayrami” /T.. Fan – 2009;
4. S.Yo’ldosheva “Xalq urf-odatlari va an’analari” /Toshkent, Ijod dunyosi,ttalar tomonidan bolalarga
atab aytiladigan qо’shiqlar: Alla va huyalar. Alla hamma
