ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
24
тасдиқлаш
тўғрисида
”
ги
Фармони
билан
тасдиқланган
Ўзбекистон
Республикасида
Маъмурий
ислоҳотлар
концепцияси
// Lex.uz.
4.
С
.
Сафаев
.
К
вопросу
о
децентрализации
совершенствовании
государственного
управлениия
//
Жамият
ва
бошқарув
.
˗
2013.
˗
№
1. –
Б
.25.
5.
Азизхўжаев
А
.
А
.
Эркинлаштириш
–
давр
талаби
//
Жамият
ва
бошқарув
.
˗
2000.
˗
№
1. –
Б
. 6
˗
8.
6.
Г
.
Маликова
.
Ўзини
-
ўзи
бошқариш
кучли
фуқаролик
жамиятининг
таянчи
.
Т
.:
Тошкент
Давлат
юридик
институти
, 2005. –
Б
. 29.
7.
Г
.
Исмоилова
.
Ўзбекистонда
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
ва
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органларини
либераллаштиришнинг
давлат
ҳуқуқий
йўналишлари
.
˗
Тошкент
, 2013. –
Б
. 269.
8.
Cohen
J.,
Peterson
S.
Administrative
Decentralization: Strategies for Developing Countries,
Kumarian Press (published for and on behalf of the United
Nations), Draft Proof for Publication, June, 1999. – P.16
˗
20.
9. Falleti T.G. Decentralization and Subnational Politics
in Latin America.
˗
Cambridge: Cambridge University
Press, 2010. – P. 34.
10.
Smith,
B.,«Decentralization:
The
Territorial
Dimension of theState» George Allen and Unwin
Publishers Ltd, 1985.
11. Conyers, D. Decentralization: The Latest Fashion
in Development Administration» in Public Administration
and Development,Vol. 3,1983.
12. Rondinelli, D., «Government Decentralization in
ComparativePerspective:
Theory
and
Practice
in
Developing
Countries»
InternationalReview
of
Administrative Sciences, 47, (2), 1981.
13. Albertini J.B. La deconcentration: l'administration
territoriale dans la reforme de l'Etat.
˗
Paris: Economica,
1997.
˗
P. 210 etc. Pratiques de la gestion publique en
France: Le statut du fonctionnaire. La responsabilite de
l'administration. L'audit et le controle dans le secteur
public.
˗
Paris, 1999. 351 p. – P. 17
14. UNDP,
Factors
to
Consider
in
Designing
Decentralized Governance Policies and Programmes to
Achieve Sustainable People -Centered Development,
Management Development and Governance Division,
February 1998, – P. 1.
15.
Бекчанов
Д
.
Маҳаллий
давлат
ҳокимияти
:
Япония
ва
Ўзбекистон
.
˗
Т
.:
Академия
, 2015. –
Б
. 57.
Ж
.
М
.
Азамов
,
мустақил
илмий
изланувчи
ИННОВАЦИОН
РИВОЖЛАНИШ
ШАРОИТИДА
ҲУҚУҚНИ
ҚЎЛЛАШ
СОҲАСИНИ
МОДЕЛЛАШТИРИШ
ВА
ПРОГНОЗЛАШНИНГ
ЗАРУРЛИГИ
Аннотация
:
мақолада
инновацион
ривожланиш
шароитида
ҳуқуқни
қўллашда
прогнозлаш
ва
бунда
моделлаштириш
усулининг
мазмуни
-
моҳияти
,
мақсади
,
босқичлари
,
ҳуқуқий
вазиятнинг
илмий
асосланган
моделини
яратиш
масалалари
таҳлил
этилади
.
Юридик
амалиётни
моделлаштиришнинг
табиати
ва
хусусиятлари
очиб
берилади
.
Ҳуқуқий
вазиятни
моделлаштириш
пухта
прогнозга
таянгандагина
самара
бериши
исботланади
.
Таянч
сўзлар
:
инновацион
бошқарув
,
ҳуқуқни
қўллаш
,
ҳуқуқни
қўллашда
прогноз
,
ҳуқуқни
қўллашни
моделлаштириш
,
моделлаштириш
усули
,
ҳуқуқий
модел
,
моделлаштиришнинг
босқичлари
,
прогнозли
моделлаштириш
.
Аннотация
:
в
статье
рассматриваются
вопросы
прогнозирования
в
правоприменении
и
использование
при
этом
метода
моделирования
в
условиях
инновационного
развития
.
В
этом
связи
анализирова
-
ния
содержание
,
сущность
,
цели
,
стадии
моделирова
-
ния
правовой
ситуации
.
Показаны
особенности
моде
-
лирования
в
юридической
практике
.
Обосновывается
эффективность
моделирования
только
на
основе
научного
прогноза
.
Ключевые
слова
:
инновационное
управление
,
правоприменение
,
прогнозирование
в
правопримене
-
нии
,
моделирование
правоприменения
,
метод
моде
-
лирования
,
правовая
модель
,
стадии
моделирования
,
прогнозное
моделирование
.
А
nnotation:
the article discusses the issues of fore-
casting in law enforcement and the use of the modeling
method in the conditions of innovative development. In this
regard, analyzing the content, essence, purpose, stage of
modeling the legal situation. The features of modeling in
legal practice are shown. The efficiency of modeling is
justified only on the basis of a scientific forecast.
Keywords:
innovation management, law enforcement,
law enforcement forecasting, law enforcement modeling,
modeling method, legal model, modeling stages,
predictive modeling.
Мамлакатимиз
ижтимоий
-
ҳуқуқий
ҳаётида
туб
янгиланиш
жараёнлари
тобора
фаоллашиб
бормоқда
.
Давлатимиз
раҳбари
томонидан
жорий
йил
“
Фаол
тадбиркорлик
,
инновацион
ғоялар
ва
технологияларни
қўллаб
-
қувватлаш
йили
”
деб
номлангани
ва
тегишли
Давлат
дастури
тасдиқланиб
,
амалга
оширилаётганлиги
улкан
аҳамиятга
эгадир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш
.
Мирзиёев
Олий
Мажлисга
мурожаатномасида
шундай
деди
:
“
Бугун
биз
давлат
ва
жамият
ҳаётининг
барча
соҳаларини
тубдан
янгилашга
қаратилган
инновацион
ривожланиш
йўлига
ўтмоқдамиз
.
Бу
бежиз
эмас
,
албатта
.
Чунки
шиддат
билан
ривожланиб
бораётган
ҳозирги
даврда
ким
ютади
?
Янги
фикр
,
янги
ғояга
,
инновацияга
таянган
давлат
ютади
” [1, 19-20
бетлар
].
Ушбу
дастурий
кўрсатмадан
келиб
чиқиб
таъкидлаш
мумкинки
,
давлат
ва
жамият
қурилиши
тизимида
,
шу
жумладан
ҳуқуқий
тартибга
солиш
ва
ҳуқуқни
қўллаш
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
25
жараёнларида
ҳам
инновацион
ёндашувни
амалга
оширишга
эътибор
қаратиш
лозим
.
Чунки
инновацион
иқтисодиётга
ўтиш
,
табиий
равишда
қонун
ижодкорлиги
,
ҳуқуқни
қўллаш
ва
суд
-
ҳуқуқ
соҳаларига
ҳам
тегишли
таъсир
ўтказади
. “
Иқтисодиётимизни
мутлақо
янги
асосда
ташкил
этиш
ва
янада
эркинлаштириш
, –
деди
давлатимиз
раҳбари
, -
унинг
ҳуқуқий
асосларини
такомиллаштириш
,
ишлаб
чиқаришни
модернизация
ва
диверсификация
қилиш
бўйича
қатор
қонунлар
,
фармон
ва
қарорлар
,
пухта
ўйланган
дастурлар
қабул
қилинди
ва
улар
узчил
амалга
оширилмоқда
” [2, 6-
бет
].
Бундан
шундай
вазифа
келиб
чиқадики
,
иқтисодиёт
соҳасидаги
,
айниқса
,
фаол
тадбиркорликни
қўллаб
-
қувватлаш
борасидаги
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятига
бошқарув
ва
тартибга
солишнинг
инновацион
шаклларини
жорий
этиш
лозим
.
Жамият
ҳаётининг
барча
соҳаларида
қонун
устуворлигини
таъминлаш
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётини
замон
талаблари
даражасида
такомиллаштиришга
“
Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси
”
да
ҳам
алоҳида
эътибор
қаратилганлиги
диққатга
сазовор
.
Табиийки
,
ҳуқуқни
ҳаётга
жорий
этиш
,
унинг
аниқ
нормалари
ва
принципларини
амалиётга
татбиқ
этиш
ҳуқуқ
мавжудлигининг
зарурий
шартидир
.
Бошқача
айтганда
,
ҳуқуқ
,
унинг
қоидалари
аниқ
(
реал
)
қўлланилган
тақдирдагина
кутилган
натижага
эришилади
.
Ҳуқуқни
қўллаш
соҳасидаги
инновацион
чоралардан
,
шакллардан
бири
–
ўз
ҳуқуқий
ечимини
кутаётган
реал
ҳаётий
вазиятни
моделлаштиришдир
.
Яъни
ҳуқуқни
кўллашни
ундаги
“
норматив
моҳиятни
”
[3, 4-
бет
],
меъёрий
талабларни
,
ҳуқуқий
нормадаги
тартибга
солувчи
“
салоҳият
” (
потенциал
)
ни
,
қолаверса
,
хулқ
-
атворнинг
ҳуқуқий
моделини
реал
ҳаётий
вазиятга
мослаштиришдир
.
Ҳуқуқни
қўллашнинг
пировард
мақсади
бўлган
ҳуқуқий
тартибга
солишни
ҳуқуқий
муносабат
субъектларининг
хулқ
-
атворини
,
фаолиятини
моделлаштиришнинг
аниқ
хусусий
ҳолати
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Ҳуқуқий
ҳолатларни
,
шу
жумладан
ҳуқуқни
қўллаш
жараёнини
одатий
кенг
қўлланиладиган
усул
(
метод
)
лар
ёрдамида
бевосита
таҳлил
этиш
имкони
бўлмаганда
моделлаштириш
умум
-
илмий
метод
сифатида
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
юридик
фаолиятнинг
узвий
турларидан
бири
айни
вақтда
мустақил
автоном
юридик
воқеликдир
.
Ҳуқуқни
қўллаш
деганда
ҳуқуқ
субъектининг
муайян
шарт
-
шароитларда
амалга
оширадиган
мураккаб
юридик
фаолиятини
тушунамиз
.
Бу
фаолият
доирасида
ҳуқуқни
қўлловчи
субъект
процессуал
қонунчиликда
белгиланган
тартибда
зарурий
воситалар
,
усуллар
ва
методлардан
,
прогнозлашдан
фойдаланган
ҳолда
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
моделини
шакллантиради
ва
жорий
этади
.
Бугунги
кунда
ҳуқуқни
қўллашни
режалаштириш
,
прогнозлаш
жараёнида
бу
каби
ҳуқуқий
воқеликларни
моделлаштириш
усулига
қизиқиш
ортмоқда
.
Масалан
,
ҳуқуқ
ижодкорлиги
фаолиятини
юридик
моделлаштиришнинг
назарий
ва
амалий
жиҳатлари
бўйича
тадқиқотлар
амалга
оширилган
[4, 103-106
бетлар
].
Шу
билан
бирга
,
россиялик
тадқиқотчи
А
.
С
.
Безруковнинг
қуйидаги
хулосаларига
қўшилиш
мумкин
:
бугунги
кунда
“
модель
”, “
ҳуқуқий
модель
”,
“
ҳуқуқий
тартибга
солиш
модели
”, “
юридик
жараённинг
модели
”
ва
шу
каби
бошқа
тушунчалар
ҳуқуқшуносликнинг
терминологиясидан
мустаҳкам
жой
олди
.
Бироқ
уларнинг
изоҳи
ва
тушунчаси
борасида
олимлар
ўртасида
бир
хиллик
йўқ
[5, 3-
бет
].
Юридик
амалиётда
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
(
жараёнини
)
моделлаштириш
зарурияти
,
у
ёки
бу
ҳуқуқни
қўллаш
вазиятини
прогноз
қилиш
эҳтиёжидан
келиб
чиқади
.
Бу
ўринда
шуни
алоҳида
таъкидлаш
лозимки
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
моделини
ишлаб
чиқиш
(
шакллантириш
),
албатта
,
бу
ҳолатларнинг
пухта
илмий
прогнозига
таянади
.
Бошқача
айтганда
,
прогноз
маълумотларисиз
,
аниқ
прогноз
кўрсаткичларисиз
малакали
ва
ишончли
моделлаштиришга
эришиб
бўлмайди
.
Айни
вақтда
пухта
моделни
тасаввур
этмасдан
туриб
,
ҳуқуқни
қўллашда
реал
самарага
умид
боғлаб
бўлмайди
.
Ҳуқуқни
қўллаш
жараёнини
моделлаштиришга
оид
таҳлилимизни
осонлаштириш
,
соддалаштириш
учун
ҳуқуқий
вазиятларни
бир
неча
кичик
гуруҳларга
ажратиб
олиш
мақсадга
мувофиқ
:
–
ҳуқуқий
муносабатлар
,
яъни
жимоний
ва
юридик
шахсларнинг
муайян
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
давлатнинг
,
ваколатли
давлат
органларининг
аралашувисиз
вужудга
кела
олмаса
(
масалан
,
юридик
шахсни
рўйхатдан
ўтказиш
ёки
пенсия
тайинлаш
ва
тўлаш
);
–
муайян
юридик
фактларнинг
мавжудлиги
ёки
йўқлигини
аниқлаш
ёки
маълум
юридик
хатти
-
ҳаракатларни
рўйхатдан
ўтказиш
(
масалан
,
инсони
ўлган
деб
эълон
қилиш
ёки
бирон
-
бир
битимни
нотариал
тасдиқлаш
)
талаб
этилганда
;
–
манфаатлар
муросасизлиги
туфайли
ҳуқуқий
муносабат
субъектлари
ҳуқуқий
низоларни
ҳал
эта
олмаса
(
масалан
,
фуқаронинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
ҳимоялаш
,
никоҳ
бекор
бўлганда
мол
-
мулкни
бўлиш
);
–
ҳуқуқ
бузилиши
содир
этилганда
ва
уни
бузган
шахсга
нисбатан
юридик
жавобгарликнинг
тури
ва
жазо
чорасини
белгилаш
зарур
бўлганда
(
масалан
,
жарима
белгилаш
ёки
жиноий
жазо
чорасини
белгилаш
)
вазиятни
моделлаштириш
мумкин
бўлади
.
Моделлаштириш
соҳасида
мутахассис
олим
В
.
А
.
Леванский
қуйидагиларни
таъкидлайди
: “
ҳуқуқ
соҳасидаги
модел
–
бу
тизим
сифатида
намоён
бўладиган
ҳуқуқнинг
концептуал
модели
;
ҳуқуқнинг
социал
белгиланиши
ва
ижтимоий
самарадорлигининг
модели
;
ҳуқуқнинг
кичик
тизимларининг
(
ҳуқуқий
онг
,
ҳуқуқий
норма
,
ҳуқуқий
муносабатнинг
)
модели
,
шунингдек
ҳуқуқ
субъектлари
фаолияти
(
индивидлар
ва
ташкилий
тизимлар
)
нинг
модели
” [6, 20-
бет
].
Шу
боис
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
модели
бир
томондан
ҳуқуқий
норманинг
мақсади
ва
мазмунидан
келиб
чиқиб
у
аниқ
амалга
оширилишини
таъминлаши
,
иккинчи
томондан
ҳуқуқнинг
муайян
талаблар
доирасида
(
ҳуқуқ
нормасининг
талаблари
бузилмаслиги
мақсадида
)
амалга
оширилишини
таъминлаши
зарур
.
Юқоридаги
мулоҳазалар
қуйидаги
хулосага
келиш
имконини
беради
:
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштириш
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётининг
муҳим
қисми
бўлиб
,
функционал
,
мантиқий
,
прогнозлаш
ва
бошқа
жиҳатларнинг
бирлигига
асосланган
мураккаб
ҳодисадир
.
Бу
махсус
–
юридик
ва
техникавий
воситалар
,
процедура
ва
шакллар
ёрдамида
ҳуқуқ
субъектлари
дастлабки
ҳуқуқий
моделни
,
ҳуқуқни
қўллашнинг
ўзига
хос
қонунчилик
ва
ҳуқуқийлик
талабларига
мос
алгоритмини
яратадилар
.
Ушбу
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
26
моделлаштириш
ҳуқуқ
нормаларида
мустаҳкамланган
талаб
ва
мақсадларни
аниқ
натижали
амалга
оширишни
таъминлашга
хизмат
қилади
.
Шундан
келиб
чиқиб
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштиришнинг
қуйидаги
белгиларини
ажаратиб
кўрсатиш
мумкин
:
1)
моделлаштириш
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
муҳим
қисми
.
Зеро
,
бу
фаолият
ҳуқуқий
жараён
бўлиб
,
уни
уюштириш
,
ташкил
этиш
,
режалаштирилган
(
дастурланган
)
натижага
эришиш
лозим
;
2)
моделлаштириш
турли
қисмлар
(
элементлар
)
нинг
ўзаро
боғлиқлиги
асосидаги
узвий
комплекс
,
тизимли
ҳодисадир
;
унинг
қисмлари
нисбатан
мустақил
ва
алоҳида
ҳаракатлана
оладилар
;
3)
моделлаштириш
ҳуқуқий
нормани
амалга
ошириш
жараёнидаги
ҳуқуқий
муносабат
модели
бўлиб
,
у
муносабат
иштирокчилари
хулқ
-
атворининг
стандартлари
тарзида
намаён
бўлади
;
4)
моделлаштириш
прогноз
қилиш
характерига
эга
,
яъни
унда
ҳуқуқни
қўллашнинг
кутилган
натижаларини
аввалдан
кўриш
,
башорат
қилиш
хусусияти
бор
.
Шу
асосда
бу
жараёнга
ташқи
факторларнинг
(
иқтисодий
,
сиёсий
,
ижтимоий
ва
бошқа
)
таъсирини
инобатга
олиш
,
салбий
таъсирларни
камайтириш
ёки
ўзгартириш
имконияти
туғилади
;
5)
моделлаштириш
,
бир
томондан
,
ўз
мақсади
,
вазифалари
,
процедуралари
,
алгоритмларига
,
иккинчи
томондан
,
мураккаб
тузилишга
(
таркибига
)
эга
.
Ҳуқуқий
ҳодисаларни
моделлаштириш
ижтимоий
жараён
сифатида
маълум
босқичлар
орқали
амалга
ошади
.
Бундай
моделлаштиришнинг
қуйидаги
босқичларини
эътироф
қилиш
мумкин
:
воқеликни
назарий
моделлаштириш
;
воқелик
(
вазият
)
оригинал
ҳолатининг
ахборот
модели
;
бошланғич
маълумотларни
тўплаш
модели
;
дастлабки
маълумотларга
ишлов
бериш
модели
;
ҳуқуқий
вазият
образини
яратиш
учун
ишчи
модел
тузиш
;
якунловчи
ахборот
(
маълумот
)
ни
тақдим
этиш
модели
[6, 28-
бет
].
Бу
босқичлардан
ҳуқуқни
қўллаш
жараёнини
моделлаштиришда
фойдаланиш
мумкин
.
Табиийки
,
мазкур
моделлаштиришда
тегишли
дастур
ва
алгоритмларни
яратиш
,
аксиологик
ва
статистик
маълумотларни
тўплаш
,
тасаввур
ҳосил
қилиш
(
имитация
)
усулини
қўллаш
ҳаракатлари
ҳам
назарда
тутилиши
лозим
.
Ўзбекистонлик
мутахассислар
:
Ф
.
Бафоев
,
Л
.
Мухамеджанова
,
А
.
Мирзаевлар
моделлаштиришнинг
қуйидаги
босқичлари
мавжуд
деб
ҳисоблайдилар
:
фундаментал
тамойил
,
концептуал
ғояга
мувофиқлаштириш
;
асосий
ва
қўшимча
мақсадларни
аниқлаш
;
объект
тўғрисида
дастлабки
маълумотларни
ўрганиш
;
муаммони
ечиш
усулини
танлаш
ёки
яратиш
;
моделли
экспериментларни
ўтказиш
;
олинган
ечимни
таҳлил
қилиш
;
аниқ
таклиф
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқиш
; “
моделли
”
билимларни
оригиналга
ўтказиш
;
ишлаб
чиқилган
моделни
синаб
кўриш
;
объект
назариясини
тўлдириш
[7, 61-
бет
].
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштиришнинг
серҳаракат
элементи
ҳуқуқни
қўллаш
мақсади
ва
вазифалари
доирасида
кечадиган
ўзаро
боғлиқ
ҳаракатлардан
ташкил
топувчи
операциялар
(
тадбирлар
)
дир
.
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
амалга
оширувчи
ҳуқуқ
субъекти
маълум
натижага
эришишни
мўлжаллайди
ва
ўз
ҳаракатларини
ана
шу
белгиланган
мақсад
сари
йўналтиради
.
Юридик
фаолиятнинг
ушбу
тури
бошқа
ҳар
қандай
турига
нисбатан
натижага
йўналтирилган
бўлади
.
Бу
фаолиятнинг
махсус
хусусияти
шундаки
,
у
ҳуқуқий
норма
талабларини
бажариш
ва
уни
реализация
қилиш
мақсадида
ваколатли
органнинг
қонун
билан
белгиланган
фаолиятининг
энг
оқилона
нисбатини
топишга
,
унинг
натижага
эришишига
қаратилади
.
Шу
боис
юқоридаги
фаолиятни
моделлаштиришнинг
структураси
бир
қатор
ҳаракатлар
йиғиндисидан
иборат
бўлиб
,
уларнинг
кетма
-
кетлигини
қуйидаги
тарзда
тасаввур
этиш
мумкин
:
а
)
муайян
ҳуқуқ
нормлари
қўлланилишининг
мақсади
ва
вазифаларини
белгилаш
;
б
)
ҳаракатларнинг
алгоритмини
режалаштириш
(
ҳуқуқни
қўллаш
ҳаракатларининг
кетма
-
кетлигини
аниқлаш
,
ҳар
бир
ҳаракатга
мос
усул
ва
воситаларни
танлаш
),
уларни
бажаришнинг
мезон
ва
шаклларини
аниқлаш
;
в
)
зарур
ҳолларда
ҳуқуқни
қўллашни
жорий
коррекция
қилишга
,
тузатишга
доир
фаолиятни
амалга
ошириш
;
г
)
ҳуқуқни
қўллаш
натижаларини
текшириш
ва
баҳолаш
;
д
)
олинган
натижаларни
режалаштирилган
вазифалар
билан
солиштириш
,
мувофиқлаштириш
.
Ҳуқуқий
ҳаёт
масалаларини
самарали
ҳал
этишга
инновацион
ёндашувнинг
яна
бир
муҳим
воситаси
ҳуқуқни
қўллаш
жараёнларини
прогнозолаштиришдир
.
Юқорида
келтирилган
ҳуқуқий
моделлаштириш
структурасининг
биринчи
ва
иккинчи
қисмлари
мақсадни
белгилаш
билан
боғлиқ
прогнозлаш
элементини
ўз
ичига
қамраб
олади
,
мақсадга
эришилиши
эса
ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
натижасини
олдиндан
кўриш
имконини
беради
.
Мақсад
қўйилиши
биланоқ
унга
эришишнинг
мумкин
бўлган
вариантлари
изланади
,
бундай
вариантлардан
энг
самаралиси
ҳуқуқни
қўллаш
моделини
ишлаб
чиқиш
асосига
қўйилади
,
шундан
кейин
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
бўлғуси
ҳолати
ҳаракат
намунаси
(
стандарти
,
модели
)
тарзида
проекция
қилинади
.
Таҳлил
этилаётган
мавзу
бўйича
мутахассис
олим
Е
.
Н
.
Салигиннинг
қуйидаги
мулоҳазаси
қизиқиш
уйғотади
:
“
Прогноз
асосида
моделлаштиришдаги
ҳуқуқий
ҳулқ
-
атвор
деганда
муайян
ижтимоий
муносабатларга
ҳуқуқ
воситасида
таъсир
этиш
натижаси
сифатида
намоён
бўладиган
бўлғуси
ҳулқ
-
атвор
андозаси
тушунилади
.
У
ҳуқуқ
нормаларига
мос
бўлиши
ёки
қарама
-
қарши
бўлиши
мумкин
,
шунингдек
ҳуқуқий
тартибга
солиш
доирасидан
четга
чиқиши
,
яъни
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинмаган
бўлиши
ҳам
мумкин
” [8, 19-
бет
].
Демак
,
прогнозлаш
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
мустақил
элементи
бўлиб
,
у
бу
жараёнда
анча
муҳим
роль
ўйнайди
.
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
самарадорлиги
кўп
жиҳатдан
унинг
якуний
натижасининг
олдиндан
“
кўра
олиш
”
га
,
башоратлашга
боғлиқ
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
айтиш
мумкинки
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштириш
ҳуқуқни
қўллашга
оид
ҳаракатларни
имитация
қилиш
,
ҳуқуқни
қўллаш
жараёни
ривожланишининг
бир
қанча
вариантларини
назарда
тутувчи
ақлий
андозасини
яратиш
жараёни
дейиш
мумкин
.
Ҳуқуқни
қўллаш
ҳаракатларини
бевосита
амалга
оширишдан
олдин
,
ҳуқуқ
субъекти
келажакда
қилиниши
лозим
бўлган
хатти
-
ҳаракатларни
(
ўзининг
ва
мазкур
жараён
бошқа
иштирокчиларини
хатти
-
ҳаракатларини
)
нафақат
ҳуқуқий
ҳужжат
талаблари
билан
,
балки
ҳуқуқни
қўллаш
давомида
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
вазиятлар
билан
ҳам
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
солиштириб
кўриши
лозим
.
Масалан
,
гумонланувчига
нисбатан
жиноят
ишини
қўзғатиш
тўғрисида
қарор
қабул
қилувчи
терговчи
,
судлов
қарорини
чиқараётган
судья
гумонланувчини
ҳибсга
олиш
ёки
эҳтиёт
чорасини
қўллаш
,
далилий
ашёларни
олиш
,
мулкка
арест
солиш
ва
бошқа
чораларни
қўллаш
натижасида
келиб
чиқиши
мумкин
бўлган
ҳолатларни
(
оқибатларни
)
кўз
олдига
келтириши
керак
бўлади
[9].
Ушбу
хулосамиз
ҳуқуқшунос
К
.
И
.
Егоровнинг
фикри
билан
ҳамоханг
.
Унинг
таъкидлашича
: “
судьянинг
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштириш
ҳолати
дастлабки
юридик
квалификация
қилиш
билан
боғлиқ
ёки
тарафлар
томонидан
илгари
сурилган
версияларни
кўриб
чиқиш
асосида
шакллантирилади
[10].
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштиришни
юридик
ва
фактик
таркибий
қисмларга
ажратиш
мақсадга
мувофиқ
.
Бироқ
юридик
ва
фактик
процессуал
шакллар
ўртасидаги
чегара
анча
ўзгарувчан
[11, 132-135
бетлар
].
Турли
-
туман
ҳуқуқни
қўллаш
ҳаракатларини
моделлаштириш
жараёнида
муайян
қоидалар
,
принциплар
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
амалга
ошириш
тартиблари
(
яъни
процедурага
оид
талаб
ва
элементлар
тизими
)
шаклланиши
табиий
.
Улар
ҳуқуқни
қўллашнинг
турли
жиҳатлари
ва
томонлари
ягона
бир
бутунга
бирикишига
,
барча
қисмларнинг
ўзаро
алоқада
бўлишига
,
ташқи
шароит
ва
натижа
билан
боғланишига
кўмаклашади
.
Савол
туғилади
.
Ҳўш
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
фактик
шакли
қандай
қарор
топади
?
У
ҳуқуқни
қўлловчиларнинг
одатлари
,
қарор
топган
стереотиплари
,
бошқа
ижтимоий
-
ҳуқуқий
омиллар
билан
белгиланади
.
Унинг
фактик
мазмуни
реал
ҳолатларнинг
корпоратив
,
ташкилий
,
маънавий
қоидалар
,
одатлар
,
анъаналар
,
ишчанлик
қоидалари
билан
мустаҳкамланади
.
Бундай
расмийлашувга
қарамасдан
,
фактик
шакл
ҳар
ҳолда
ҳуқуқни
қўллашнинг
фактик
жиҳати
бўлиб
қолаверади
.
Юридик
шакл
эса
қонунчиликда
акс
этган
ҳуқуқий
нормалар
воситасида
мустаҳкамланади
.
Бу
қоидаларни
норматив
ҳужжатларда
мустаҳкамланиши
кўпгина
субъектив
ва
объектив
сабабларга
,
у
ёки
бу
муносабатларнинг
ҳусусиятига
,
мувофиқлаштирувчи
субъектнинг
позициясига
ва
бошқаларга
боғлиқ
.
Айни
вақтда
фактик
шакл
юридик
шакл
даражасига
кўтарилмаган
бўлсада
,
у
ҳар
қандай
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятида
иштирок
этади
ва
муҳим
ўрин
тутади
.
У
хатто
қатъий
норматив
тартибга
солинган
вазиятларда
ҳам
анъана
,
одат
,
кўникма
тарзида
иштирок
этади
ва
юридик
шаклни
ижобий
маънода
тўлдириб
туради
.
Бу
,
энг
аввало
,
шу
билан
изоҳланадики
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
мавжудлиги
объектив
ҳолдир
:
унинг
асосида
ҳуқуқни
қўллашда
муайян
юридик
ҳаракатлар
ва
операцияларнинг
,
усул
ва
воситаларнинг
,
услуб
ва
натижаларнинг
,
ва
ниҳоят
,
бу
фаолият
шаклларининг
кўп
маротаба
такрорланиши
ётади
.
Масалан
,
тергов
фаолиятининг
қатъий
процессуал
белгиланганлиги
вазиятида
терговчи
норматив
ҳуқуқий
ҳужжатда
акс
этмаган
,
аммо
,
юридик
амалиётда
мавжуд
бўлган
ҳаракат
ва
усулларни
тез
-
тез
ва
мажбуран
қўлланади
:
булар
гумонланувчини
сўроқ
қилиш
,
ушланган
шахсни
ўз
айбига
иқрор
бўлишга
мойил
қилиш
кабиларни
ҳуқуқий
чегарага
«
киритиш
»
мумкин
бўлмаган
методикасини
қўллаш
ва
ҳ
.
к
.
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
мазмунининг
элементларидан
бири
тегишли
ҳаракат
ва
операцияларни
амалга
ошириш
усулидир
.
Усул
ҳар
доим
конкрет
,
аниқ
вазиятда
,
маълум
шароит
ва
шартлар
мавжуд
бўлганда
,
бу
воситалар
арсенали
кўмагида
қўйилган
вазифаларга
эришиш
йўлини
англатади
.
Воситаларни
нотўғри
танлаш
(
ёки
ноўрин
фойдаланиш
)
ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
натижасига
эришиш
йўлидаги
барча
уринишларни
чиқариши
мумкин
.
Усуллар
анча
турли
-
туман
,
яъни
улар
ҳуқуқий
ва
ижтимоий
,
тақиқловчи
ва
рағбатлантирувчи
,
мажбурий
ва
тавсиявий
,
расмий
ва
одатий
,
маъмурий
ва
жамоавий
бўлиши
мумкин
.
Айтиш
мумкинки
,
усул
ҳуқуқни
қўллашни
моделлаштиришнинг
ташкилий
асоси
ҳисобланади
.
Масалан
,
Вазирлар
Маҳкамасининг
2015
йил
17
декабрдаги
365-
сонли
«
Жисмоний
ва
юридик
шахсларнинг
марказий
маълумотлар
базасини
шакллантириш
ва
«
электрон
хукумат
»
ягона
ахборот
тизимидан
фойдаланувчиларнинг
ягона
идентификация
тизимини
жорий
этиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
»
ги
қарори
иловасида
«
электрон
хукумат
»
тизимида
жисмоний
ва
юридик
шахсларни
марказий
маълумотлар
базасини
шакллантириш
ва
юритиш
схемаси
келтирилган
[12].
Ушбу
схемада
жадвал
ва
матн
тарзида
ҳукумат
қарорини
қўллаш
бўйича
барча
ҳаракатларнинг
кетма
-
кетлиги
,
босқичлари
ва
алгоритми
белгилаб
берилган
,
шунингдек
у
ёки
бу
хатти
-
ҳаракатларни
бажариш
зиммасига
юклатилган
ҳуқуқни
қўлловчи
субъектлар
кўрсатилган
.
Табиийки
,
амалиётда
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
мақсади
ва
вазифалари
субъективлашади
ва
воқеликнинг
идеал
модели
сифатида
майдонга
чиқади
.
Аниқ
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
натижаси
дастлаб
ўзига
хос
идеал
шакл
,
мақсаднинг
идеал
образи
сифатида
намоён
бўлади
.
Бу
фаолиятнинг
мақсади
ҳуқуқни
қўллашга
бошланғич
нуқта
бўлади
,
шунингдек
,
у
бутун
ҳуқуқни
қўллаш
жараёнига
йўналтирувчи
омил
сифатида
кўмаклашади
.
Бундан
ташқари
,
уйғунлаштирувчи
ҳаракат
ва
операцияларнинг
бориши
ҳамда
аҳамиятига
жиддий
таъсир
кўрасатади
.
Айни
вақтда
мақсад
бу
ҳаётий
ҳолатлар
таъсирида
ўзгаришга
қодир
инструмент
ҳамдир
.
Ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштиришнинг
зарурияти
объектив
ҳолдир
.
Бироқ
,
у
ваколатли
органнинг
бошқарув
,
давлат
-
ҳуқуқий
фаолиятини
ҳуқуқ
воситасида
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
нормаларни
энг
оқилона
мақсадли
қўлланишини
таъминлаш
эҳтиёжи
бўлганда
моделлаштириш
зарурияти
келиб
чиқади
.
Моделлаштириш
зарурияти
ваколатли
субъектнинг
фаолиятидаги
камчилик
ёки
самарасизликка
бўлган
муносабатига
боғлиқ
эмас
,
балки
у
аввал
бошиданоқ
объектив
хакартерга
эга
.
Лекин
баъзи
ҳуқуқни
қўллаш
ҳаракарлари
тегишли
моделлаштиришсиз
самарали
амалга
ошиши
мумкин
эмас
.
Шу
боис
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятида
моделлаштиришнинг
мавжуд
бўлиши
ва
амал
қилиши
ҳуқуқни
нормал
қўллаш
учун
зарурий
талаблардан
биридир
.
Демак
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятида
моделлаштиришнинг
қадри
ва
аҳамияти
уни
амалга
оширувчи
субьект
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
қанчалик
прогноз
қила
олади
,
уни
қонунчиликдаги
мақсад
билан
солиштира
олади
.
Муваффақият
ана
шунга
боғлиқ
.
Моделлаштириш
воситасида
ҳуқуқни
қўллаш
жараёнида
келиб
чиқиши
мумкин
бўлган
салбий
натижаларнинг
олдини
олиш
ва
бартараф
этиш
ҳам
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
мумкин
бўлади
.
У
нафақат
ҳуқуқни
қўллашни
яхшилайди
,
балки
баъзи
ҳолларда
муайян
маънода
ҳуқуқ
ижодкорлиги
субьектининг
камчиликларини
тузатади
,
ижтимоий
муносабатларни
норматив
тартибга
солишни
такомиллаштиришга
кўмаклашади
.
Ушбу
ёндашувга
мувофиқ
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштириш
ҳуқуқни
қўлловчиларнинг
масъулиятли
фаолиятидир
.
Ушбу
жараёнда
аниқ
вазиятда
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
конкрет
модели
(
яъни
оптимал
,
самарали
шакллари
ва
тартиби
,
шунингдек
усули
,
воситаси
,
методи
ва
тактикаси
)
амалга
ошади
.
Шундай
қилиб
,
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
моделлаштириш
ҳуқуқни
қўллаш
жараёнининг
самарадорлиги
ва
қонунийлигини
таъминлашнинг
зарурий
воситаси
бўлиб
,
у
ҳуқуқни
амалга
оширишни
мақсадли
тартиблаштиради
,
ижтимоий
муносабатларнинг
такомиллаштиради
.
Ҳуқуқни
қўллаш
ҳаракатларини
тайёрлаш
ва
жорий
этишнинг
натижадорлигини
ошириш
учун
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятига
моделлаштиришни
жорий
қилишни
кенгайтириш
объектив
заруриятдир
.
У
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
ташкил
этиш
ҳуқуқий
воситаларидан
,
моддий
ҳамда
ташкилий
ресурслардан
самарали
фойдаланишда
кенг
имкониятлар
яратади
.
Моделлаштириш
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятини
ташкил
этишни
, «
қуриш
»
ни
такомиллаштиришнинг
шакл
ва
воситаларидан
кенг
фойдаланиш
демакдир
.
Моделлаштириш
жараёнида
у
ёки
бу
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
тартиби
аниқланади
,
унинг
ижобий
ва
салбий
оқибатлари
прогноз
қилинади
.
Ниҳоят
,
моделлаштириш
ҳуқуқни
қўллашни
прогноз
қилишнинг
узвий
элементи
бўлиб
хизмат
қилади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Ўзбекистон
Ресбупликаси
Президентининг
Олий
Мажлисга
Мурожаатномаси
. –
Т
., 2018. –
Б
.19-20.
2.
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Ўзбекистон
Ресбупликаси
Президентининг
Олий
Мажлисга
Мурожаатномаси
. –
Т
., 2018. –
Б
.6.
3.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси
тўғрисидаги
Фармони
.
. –
Т
., 2017. –
Б
.4.
4.
Право
и
правоприменение
в
России
:
междисциплинарное
исследовани
–
Под
.
ред
.
В
.
В
.
Волкова
. –
М
., 2011. –
С
. 20.
5.
Скурко
Е
.
В
.
Метод
социально
-
правового
моделирования
в
решении
задач
правотворчества
//
Гос
.
и
право
. – 2003. –
№
1. –
С
.103–106.
6.
Безруков
А
.
С
.
Правовая
модель
как
инструмент
юридической
науки
и
практики
:
автореф
.
дисс
...
юрид
.
канд
.
наук
. –
Владимир
. – 2008. –
С
.3.
7.
Леванский
В
.
В
.
Моделирование
в
социально
-
правовых
исследованиях
. –
М
., 1986. –
С
. 20.
8.
Леванский
В
.
А
.
Моделирование
в
социально
-
правовых
исследованиях
. –
М
., 1986. –
С
. 28.
9.
Бафоев
Ф
.,
Мухамеджанова
Л
.,
Мирзаев
А
.
Ижтимоий
жараёнларнинг
моделлаштирилиши
:
мазмуни
мохияти
,
мақсадлари
,
босқичлари
//
Фуқаролик
жамияти
. – 2013. –
№
3. –
Б
.61.
10.
Салыгин
Е
.
Н
.
Моделирование
в
праве
:
проблемы
и
перспективы
//
Правовая
мысль
:
история
и
современность
. – 2012. –
№
2. –
С
.19.
11.
Егоров
К
.
И
.
Информационно
-
правовое
моделирование
как
стадия
судебного
правоприменения
//
см
.:
http://www.justicemaker.ru/articles.php
доступ
свободный
.
12.
Пулатова
Н
.
С
.
Ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмида
суд
ҳужжатларининг
роли
(
назарий
-
ҳуқуқий
масалалар
):
автореф
.
дис
. ......
канд
.
юрид
.
наук
. –
Т
., 2011.
13.
Щербаков
В
.
А
.
О
криминологическом
моделировании
эффективного
предупреждения
преступности
в
современных
условиях
//
Вестник
Московского
университета
МВД
России
. – 2012. –
№
10. –
С
. 132 – 135.
14.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. – 2015. –
№
50. 628-
модда
.
