ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
16
Б
.
Исрайлов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ХОДИМНИНГ
ШАХСИГА
ЕТКАЗИЛГАН
ЗАРАРНИ
ҚОПЛАШ
ТЎҒРИСИДАГИ
МИЛЛИЙ
ҚОНУНЧИЛИК
ТАҲЛИЛИ
ВА
УНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
Меҳнат
вазифаларини
бажариши
муносабати
билан
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплашни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
соҳасида
дастлабки
ва
муҳим
норматив
ҳужжатлардан
бири
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
бўлиб
ҳисобланади
.
Конституциянинг
13-
моддасига
мувофиқ
инсон
,
унинг
ҳаёти
,
эркинлиги
,
шаъни
,
қадр
-
қиммати
ва
бошқа
дахлсиз
ҳуқуқлари
олий
қадрият
бўлиб
ҳисобланади
.
Инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
тан
олиш
,
унга
риоя
қилиш
ва
ҳимоялаш
давлат
мажбуриятидир
.
Ўзбекистон
Республикасида
меҳнат
ва
фуқароларнинг
соғлиғи
муҳофаза
қилиниши
,
ҳар
бир
шахс
хавфсизлик
ва
гигиена
талабларига
жавоб
берадиган
шароитда
ишлаш
ва
соғлиғини
муҳофаза
қилиш
ҳуқуқига
эга
эканлиги
конституциявий
нормалар
сифатида
белгиланган
.
Конституциявий
нормаларнинг
барча
қонун
ва
қонуности
ҳужжатларидан
устувор
кучга
эга
эканлиги
меҳнат
мажбуриятларини
бажараётган
вақтда
жабрланган
фуқароларга
зарур
ҳолатларда
ўз
ҳуқуқларини
бевосита
ана
шу
нормалар
орқали
ҳимоя
қилиш
қилиш
ҳуқуқини
беради
.
Таъкидлаш
лозимки
,
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплаш
институтини
ҳуқуқий
тартибга
солишда
турли
соҳа
нормалари
(
фуқаролик
,
меҳнат
,
суғурта
ҳуқуқи
)
бир
-
бири
билан
чамбарчас
боғланиб
кетган
.
Бу
энг
аввало
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғи
мутлоқ
ҳуқуқлар
бўлиб
,
биринчи
навбатда
фуқаролик
-
ҳуқуқий
нормалар
орқали
ҳимоя
қилиниши
билан
изоҳланади
.
Зарар
етказишдан
келиб
чиқадиган
мажбуриятлар
институтида
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплашда
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодекси
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
Ушбу
кодекснинг
57-
бобида
зарарни
қоплаш
тўғрисида
нафақат
умумий
қоидалар
,
балки
махсус
нормалар
ҳам
назарда
тутилган
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1005-1016-
моддалари
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплашга
оид
нормаларни
ўз
ичига
олган
бўлиб
,
унда
мазкур
муносабат
иштирокчилари
томонидан
риоя
қилиниши
лозим
бўлган
энг
муҳим
умумий
ва
махсус
қоидалар
мужассамлашган
.
Айни
вақтда
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплашда
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексининг
12-
боби
қоидалари
ҳам
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
Меҳнат
кодексининг
мазкур
бобида
мажбуриятларини
бажариш
билан
боғлиқ
ҳолда
ходимга
етказилган
зарарни
қоплаш
мажбурияти
мустаҳкамланган
.
Шунингдек
,
мазкур
ҳуқуқ
Ўзбекистон
Республикасининг
1993
йил
6
майдаги
“
Меҳнатни
муҳофаза
қилиш
тўғрисида
”
1
ги
, 2008
йил
10
сентябрдаги
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодисалар
ва
касб
касалликларидан
мажбурий
давлат
ижтимоий
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
, 1993
йил
, 5-
сон
, 223-
модда
.
суғуртаси
тўғрисида
”
ги
2
, 2009
йил
16
апрелдаги
“
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонун
3
ларида
янада
аниқлаштириб
қўйилган
.
Бундан
ташқари
,
меҳнат
вазифаларини
бажариши
муносабати
билан
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплаш
билан
боғлиқ
бўлган
бир
қатор
норматив
қонуности
ҳужжатлар
қабул
қилинганлигини
ҳам
эътироф
этиш
лозим
.
Хусусан
,
Вазирлар
Маҳкамасининг
1997
йил
6
июндаги
286-
сонли
қарори
билан
тасдиқланган
“
Ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодисаларни
ва
ходимлар
саломатлигининг
бошқа
хил
зарарланишини
текшириш
ва
ҳисобга
олиш
тўғрисидаги
Низом
”
4
, 2005
йил
11
февралдаги
60-
сонли
қарори
билан
тасдиқланган
“
Ходимларга
уларнинг
меҳнат
вазифаларини
бажариш
билан
боғлиқ
ҳолда
жароҳатланиши
,
касб
касалликларига
чалиниши
ёки
саломатликнинг
бошқа
хил
шикастланиши
туфайли
етказилган
зарарни
тўлаш
қоидалари
”
5
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
“
Фуқароларнинг
давлат
пенсия
таъминоти
тўғрисида
”
Ўзьекистон
Республикасининг
қонунини
рўёбга
чиқариш
учун
зарур
бўлган
норматив
ҳужжатларни
тасдиқлаш
тўғрисида
”
ги
11.05.1994
йил
.
249-
сон
қарори
билан
тасдиқланган
Ногиронлик
меҳнатда
майибланиш
оқибатида
келиб
чиққан
деб
ҳисобланадиган
ногиронлик
сабаблари
рўйхати
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2009
йил
24
июндаги
177-
сонли
қарори
билан
тасдиқланган
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
қоидаларини
санаб
ўтиш
мумкин
.
Мазкур
Қоидалар
билан
“
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
шартномаси
”(1-
илова
),
“
Ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодиса
туфайли
кўрилган
зарарни
тўлаш
тўғрисида
буйруқ
”, “
Боқувчининг
вафоти
муносабати
билан
етказилган
зарарни
тўлаш
тўғрисида
буйруқ
”(5
ва
5-1-
Илова
), “
Аннуитетлар
шартномаси
”(6-
Илова
)
каби
иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
амалга
оширишни
таъминловчи
зарур
ҳужжатлар
тўплами
мавжуд
бўлиб
,
уларда
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлигига
етказилган
зарарни
қоплаш
механизмини
амалга
оширувчи
энг
муҳим
қоидалар
ва
процессуал
тартиблар
мустаҳкамланган
.
Ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплашни
ҳуқуқий
тартибга
солувчи
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
нормаларига
нисбатан
махсус
ҳужжатлар
орасида
“
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонуни
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
ва
мазкур
қонуннинг
нисбати
ҳақида
шуни
айтиш
мумкинки
,
бу
ерда
Фуқаролик
кодексининг
1005-
моддасига
таянилади
,
унга
мувофиқ
фуқаронинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарар
бўйича
келиб
чиқадиган
мажбуриятлар
,
агар
қонун
ёки
шартномада
жавобгарликнинг
юқорироқ
миқдори
белгиланган
2
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
палаталарининг
Ахборотномаси
, 2008
й
. 9-
сон
, 480-
модда
..
3
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
палаталарининг
Ахборотномаси
, 2009
й
. 4-
сон
, 137-
модда
.
4
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
қарорлари
.
1997. 7-
сон
, 29-
модда
.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
қарорлари
,
2005. 2-
сон
, 7-
модда
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
17
бўлмаса
,
Фуқаролик
кодексининг
57-
боби
қоидалари
бўйича
қопланади
.
Шундай
қилиб
,
бир
тарафдан
ушбу
қонун
билан
белгиланган
бошқа
ҳолатларда
меҳнат
шартномаси
бўйича
мажбуриятларни
ижро
этиш
вақтида
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплаш
тартиби
Ўзбекистон
Республиси
Фуқаролик
кодексига
зид
келиши
мумкин
эмас
,
бошқа
томондан
эса
унда
қарздор
жавобгарлигининг
юқорироқ
миқдори
ҳақидаги
нормалар
белгилаб
қўйилиши
мумкин
.
Бошқа
қонунларда
ифодаланган
фуқаролик
ҳуқуқининг
нормалари
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексига
мувофиқ
келиши
лозим
.
Ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплаш
тўғрисидаги
махсус
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
Фуқаролик
кодексига
мувофиқ
келмайдиган
қоидалари
қўлланилишга
тааллуқли
эмасдир
.
Ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплаш
бўйича
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солишдаги
мавжуд
қонунчилик
ва
уни
амалиётда
қўллаш
масаласини
таҳлил
қилиш
асосида
,
шунингдек
иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
муносабатларида
айрим
камчиликлар
борлигини
эътироф
этиш
лозим
.
Хусусан
,
биринчидан
,
ходимни
зарарни
тўлиқ
ҳажмда
қоплашга
бўлган
ҳуқуқларига
таъсир
қилувчи
амалдаги
норматив
ҳужжатларнинг
нобарқарорлиги
,
яъни
тез
-
тез
ўзгариб
туриши
,
иккинчидан
,
қонун
ва
қонуности
норматив
ҳужжатларидаги
айрим
нормаларида
зиддиятларнинг
мавжудлиги
,
шунингдек
,
зарар
тўловлари
миқдорини
муайян
даврда
ошириб
боришни
таъминловчи
аниқ
қоидаларнинг
мавжуд
эмаслигини
алоҳида
таъкидлаб
ўтиш
лозим
.
Бу
борада
ҳуқуқшунос
олимлар
Ш
.
Н
.
Рўзиназаров
,
М
.
Ю
.
Гасановлар
фикр
билдириб
,
зарарни
ундириш
тартибига
оид
қонунчиликни
такомиллаштириш
мақсадида
ҳавола
нормаларга
янгича
ёндошувни
ишлаб
чиқиш
талаб
этилаётганлигини
таъкидлашади
.
Зеро
,
ҳавола
нормалар
уни
амалиётда
қўллашни
ҳам
мураккаблаштиради
.
Юридик
адабиётларда
ҳам
миллий
қонунчиликнинг
“
тўғридан
-
тўғри
”
амалда
бўлишини
таъминлаш
мақсадида
уни
тизимлаштириш
ва
ҳуқуқий
тартибга
солиш
объекти
доирасида
нормаларнинг
амалда
бўлиши
чегарасини
белгилаш
муҳим
аҳамият
касб
этиши
таъкидлаб
келинади
.
Хусусан
,
М
.
Ю
.
Гасановнинг
фикрича
,
Меҳнат
кодекси
,
бир
томондан
,
ҳозирги
вақтда
умумий
ҳуқуқий
тартибга
солиш
соҳасига
кирмаган
бир
қанча
қоидалар
билан
,
иккинчи
томондан
–
турли
даражалардаги
қонуности
ҳужжатларида
қайд
этилганига
қарамай
,
уларнинг
аҳамияти
катталигини
ҳисобга
олиб
,
бевосита
Кодексда
белгилаб
қўйилиши
зарур
бўлган
меъёрлар
билан
тўлдирилиши
керак
1
.
Шу
ўринда
М
.
М
.
Мамасиддиқовнинг
мазкур
масалага
оид
фикрларини
қайд
этиш
ўринлидир
.
Унинг
таъкидлашича
,
жамиятни
янгилаш
,
мамлакатни
модернизация
қилишнинг
ҳуқуқий
асосларини
илмий
-
назарий
ва
амалий
тадқиқ
этиш
талаб
этилаётган
бир
даврда
ходимларнинг
ҳаёти
ва
соғлиғини
муҳофаза
қилиш
,
уларга
нисбатан
етказилган
моддий
ва
маънавий
зарарни
ундириш
тартибини
белгиловчи
қонун
ва
қонуности
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
тизимли
таҳлил
қилиш
ва
ушбу
соҳани
ҳуқуқий
1
Гасанов
М
.
Ю
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодекси
:
янада
такомиллаштириш
масалалари
//
Кадрлар
масалалари
бўйича
маълумотнома
, 2007. 3-
сон
, 28-
бет
.
тартибга
солишда
асосий
устуворликни
қонунларга
бериш
билан
боғлиқ
илмий
муаммоларни
ўрганиш
шу
тарзда
миллий
қонунчилигимизни
янада
такомиллаштиришга
қаратилган
илмий
хулосалар
,
таклиф
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқиш
долзарб
масалалардан
ҳисобланади
2
.
Хулоса
ўрнида
ходимнинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
етказилган
зарарни
қоплаш
бўйича
миллий
қонунчиликни
таҳлил
қилиш
асосида
,
уни
ривожлантиришнинг
қуйидаги
истиқболлари
кўрсатиб
берилади
:
1)
Зарарни
қоплашга
оид
амалдаги
қонун
ҳужжатларини
мониторинг
қилиш
.
2)
Зарарни
қоплаш
назарияси
ва
амалиёти
ривожланиш
тенденцияларининг
бир
-
бирига
мослигини
кўриб
чиқиш
.
3)
Кўплаб
ҳавола
нормаларга
барҳам
бериш
.
4)
Зарарни
қоплаш
миқдорини
қонун
ва
шартномалар
орқали
кенгайтириш
имкониятини
белгилаб
бериш
.
5)
Зарарни
қоплашни
таъминловчи
нормаларнинг
барқарорлигига
эришиш
.
6)
Зарарни
қоплашни
тартибга
солувчи
турли
қонунчилик
нормалари
ўртасидаги
номувофиқликни
бартараф
этиш
.
7)
Қонун
ҳужжатларининг
тизимлилигини
таъминлаш
.
Зарарни
қоплашга
оид
хорижий
давлатлардаги
илғор
қоида
ва
ғояларни
миллий
қонунчиликка
тадбиқ
этиш
.
2
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Меҳнатга
оид
етказилган
моддий
ва
маънавий
зарарни
судда
ундиришнинг
назарий
ва
амалий
муаммолари
./ -
Т
.:
АҚҲМИ
. 2008. 23-
бет
.
