ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
16
пользования
(
манфаат
),
право
владения
(
кабз
),
право
распоряжения
и
право
извлечения
доходов
(
тамлик
).
Важно
указать
,
что
Коран
закреплял
гарантии
за
-
щиты
института
собственности
.
Так
,
сказано
: "
Воисти
-
ну
,
ваша
кровь
,
ваше
имущество
и
ваша
честь
–
за
-
претны
"
1
.
Схожие
принципы
содержатся
в
трудах
мно
-
гих
правоведов
: "
приказ
,
предусматривающий
распо
-
ряжение
собственностью
другого
лица
,
недействите
-
лен
", "
никто
не
может
распоряжаться
собственностью
другого
лица
без
его
разрешения
", "
никто
не
может
овладевать
чьим
-
либо
имуществом
без
правового
ос
-
нования
2
.
Нельзя
забывать
,
что
шариатом
оборот
отдельных
видов
имущества
был
ограничен
.
Так
,
в
частной
соб
-
ственности
не
могли
находиться
объекты
,
напрямую
служащие
публичным
интересам
(
например
,
дороги
,
водоемы
и
пр
.).
При
этом
заслуживающей
наибольше
-
го
интереса
группой
ограничений
являются
правила
относительно
пределов
пользования
и
распоряжения
имуществом
.
Несколько
иначе
дело
обстоит
с
ограничениями
относительно
ростовщичества
.
Как
известно
,
шариат
запрещает
мусульманам
приобретение
доходов
по
-
средством
ростовщичества
(
рибы
)
3
.
Ростовщичество
квалифицировалось
суннитскими
и
шиитскими
бого
-
словами
как
великий
грех
.
В
иерархии
грехов
риба
занимает
третье
место
–
после
неверия
в
Аллаха
и
дружбы
с
его
врагами
.
Соответственно
,
исходя
из
за
-
прета
рибы
,
банковский
процент
также
осуждается
шариатом
.
Вместе
с
тем
,
в
Коране
и
Сунне
нет
четкого
определения
понятия
"
ростовщичество
",
что
позволи
-
ло
последующим
поколениям
мусульман
по
-
разному
толковать
его
содержание
.
Так
,
некоторые
правоведы
утверждают
,
что
запрещена
не
процентная
ставка
как
таковая
,
а
чрезмерно
завышенный
процент
.
Учитывая
то
обстоятельство
,
что
залоговые
кон
-
струкции
призваны
опосредовать
прежде
всего
усло
-
вия
получения
кредита
,
в
мусульманском
праве
на
начальных
этапах
соответственно
данные
отношения
не
имели
широкого
распространения
.
В
последующем
с
развитием
гражданского
оборота
,
а
также
с
адапта
-
цией
норм
мусульманского
права
к
потребностям
рас
-
ширения
коммерческих
отношений
,
инструменты
зало
-
га
начинают
активно
внедряться
в
сферу
внимания
догматики
мусульманского
права
.
1
Аль
-
Бухари
.
Сахих
.-
Эр
-
Рияд
, 1999. –
С
.27.
2
Антология
мировой
правовой
мысли
:
В
5
т
.
Т
. I.
Античность
и
восточные
цивилизации
. –
М
.: 1999. –
С
.688.
3
"
Те
,
кто
пожирают
рост
,
восстанут
только
такими
же
,
как
восстанет
тот
,
кого
повергает
сатана
своим
прикосновением
.
Это
за
то
,
что
они
говорили
:
ведь
торговля
-
то
же
,
что
рост
.
А
Аллах
разрешил
торговлю
и
запретил
рост
" (
Коран
II, 276). "
О
вы
,
которые
уверовали
!
Не
пожирайте
роста
,
удвоенного
вдвойне
,
и
бойтесь
Аллаха
,
может
быть
,
вы
окажетесь
счаст
-
ливыми
" (
Коран
III, 125).
А
.
Б
.
Ганибаев
ТДЮИ
стажер
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ФУҚАРОЛАРНИНГ
СУДГА
МУРОЖААТ
ҚИЛИШ
КАФОЛАТЛАРИ
Мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотларининг
натижаси
Ўзбекистон
Республикасининг
қонунчилик
базасининг
такомиллашуви
билан
бир
қаторда
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
ҳимоя
қилишни
таъминлаш
даражасининг
кўтарилишига
олиб
келмоқда
.
Президентимиз
И
.
А
.
Каримовнинг
2010
йил
12
ноябрда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
мавзусидаги
маърузасида
“
Мамлакатимизни
демократик
янгилашнинг
бугунги
босқичдаги
энг
муҳим
йўналишларидан
бири
бу
–
қонун
устуворлиги
ва
қонунийликни
мустаҳкамлаш
,
шахс
ҳуқуқи
ва
манфаатларини
ишончли
ҳимоя
қилишга
қаратилган
суд
-
ҳуқуқ
тизимини
изчил
демократлаштириш
ва
либераллаштиришдан
иборатдир
4
”
деган
ғояси
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлар
олдига
ҳам
муҳим
вазифаларни
қўя
олди
ва
натижада
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатларнинг
қонуний
ва
адолатли
амалга
оширилишига
пухта
замин
яратди
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
ҳимоя
қилишнинг
асосий
омилларидан
бири
–
бу
уларнинг
судга
мурожаат
этиш
ҳуқуқидир
.
Судга
мурожаат
этиш
ҳуқуқи
–
бу
процессуал
характердаги
юридик
фактни
юзага
келтирадиган
омил
ҳисобланади
.
Умуман
олганда
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Фуқароларнинг
мурожаати
тўғрисида
”
ги
Қонуни
3-
моддасига
мувофиқ
,
Ўзбекистон
Республикаси
фуқароси
,
шунингдек
хорижий
давлатларнинг
фуқароси
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
давлат
органларига
ариза
,
таклифлар
ва
шикоят
билан
мурожаат
этиш
ҳуқуқига
эгадирлар
деб
белгиланган
.
Ушбу
шахсларнинг
судга
мурожаат
этишининг
процессуал
томони
Ўзбекистон
Республикаси
ФПКнинг
1-
моддасида
кўрсатилганидек
,
ҳар
қандай
манфаатдор
шахс
бузилган
ёки
низолашаётган
ҳуқуқи
ёхуд
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатини
ҳимоя
қилиш
учун
қонунда
белгиланган
тартибда
судга
мурожаат
қилишга
ҳақли
.
Манфаатдор
шахс
ушбу
ҳуқуқдан
фойдаланган
ҳолда
конкрет
иш
бўйича
процессни
қўзғатади
,
унинг
процессни
қўзғатишга
қаратилган
ҳаракати
судга
мурожаат
қилиш
ҳисобланади
,
яъни
юқорида
айтиб
ўтган
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатнинг
асоси
сифатидаги
юридик
факт
ҳисобланади
.
Судга
мурожаат
қилиш
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
44-
моддаси
,
шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
“
Судлар
тўғрисида
”
ги
қонунининг
2-
моддасида
назарда
тутилганидек
,
ҳар
бир
шахс
(
жисмоний
ва
юридик
шахслар
)
га
ўз
ҳуқуқ
ва
4
Каримов
И
.
А
.
Демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
шакллантириш
–
мамлакатимиз
тараққиётининг
асосий
мезонидир
.
Т
. 19. –
Тошкент
. – 2011. – 53
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
17
эркинликларини
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
,
давлат
органлари
,
мансабдор
шахслар
,
жамоат
бирлашмаларининг
ғайриқонуний
хатти
-
ҳаракатлари
устидан
судга
шикоят
қилиш
ҳуқуқларидан
фойдаланишлари
мумкин
.
Лекин
келтириб
ўтилган
ҳуқуқлардан
фойдаланиш
судга
мурожаат
этиш
ҳуқуқидан
фойдаланиш
дегани
эмас
.
Чунки
ушбу
нормаларнинг
мазмунига
кўра
бузилган
ёки
низолашаётган
ҳуқуқи
ёҳуд
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
даъвонинг
ўзи
мавжуд
бўлиши
керак
.
Судга
мурожаат
этиш
ҳуқуқи
мазмунида
манфаатдор
шахснинг
ўзи
бўлиши
;
даъво
предмети
ва
даъво
асоси
;
даъвогарнинг
субъектив
ҳуқуқи
ёки
бошқа
манфаатларнинг
бузилиши
ҳолатининг
мавжудлиги
талаб
этади
.
Шу
ўринда
С
.
А
.
Якубовнинг
фикрини
келтириш
жоиз
,
хусусан
,
судда
фуқаролик
ишларини
кўришда
барча
инстанцияларнинг
мақсади
битта
–
фуқароларнинг
шахсий
,
сиёсий
,
иқтисодий
ва
ижтимоий
ҳуқуқлари
,
эркинликлари
ва
манфаатларини
,
шунингдек
,
ташкилотларнинг
қонун
билан
ҳимоя
қилинадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
деб
ҳисоблайди
1
.
Э
.
Эгамбердиев
эса
уни
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатларнинг
асосий
омили
сифатида
“
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатлар
”
га
таъриф
беришида
қўлланилади
.
Хусусан
,
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатлар
–
бу
шахсларнинг
бузилган
шахсий
ва
мулкий
характердаги
субъектив
ҳуқуқлари
ва
уларнинг
қонун
билан
қўриқланадиган
қонуний
манфаатларини
процессуал
қонунчиликда
белгилаб
қўйилган
тартибда
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
борасида
судга
мурожаат
қилган
шахснинг
талаби
ва
бу
талаб
бўйича
фуқаролик
ишини
судда
кўриб
ҳал
қилиш
юзасидан
суднинг
иш
қўзғатиши
натижасида
суд
билан
процесснинг
барча
иштирокчилари
ўртасида
ҳуқуқ
нормаларига
асосланган
ҳолда
вужудга
келадиган
моддий
ва
процессуал
ҳуқуқ
нормаларини
ҳаётга
тадбиқ
этишга
қаратилган
ва
суд
ишларини
юритишнинг
олдида
турган
мақсадга
эришишга
йўналтирилган
процесснинг
босқичларига
қараб
бир
-
бири
билан
узвий
равишда
боғлиқ
ҳолда
ривожланиб
борадиган
бир
қатор
оддий
ҳуқуқий
муносабатлар
тизимидан
иборат
муносабатлардир
”
2
.
Назаримизда
судга
мурожаат
қилиш
ҳуқуқи
деганда
манфаатдор
шахснинг
субъектив
ҳуқуқи
ёки
бошқа
юридик
манфаатнинг
мавжудлиги
,
шунингдек
улар
жавобгар
томонидан
бузилган
ёки
низолашаётган
ҳуқуқнинг
мавжудлиги
ҳамда
улар
бўйича
суд
ҳимоясига
бўлган
ҳуқуқ
тўғрисидаги
даъвони
тушунишимиз
керак
.
Чунки
,
агар
ҳуқуқбузарлик
тўғрисидаги
фактнинг
ўзи
бўлмаса
,
даъвогарнинг
жавобгар
устидан
берган
шикояти
ўринсиз
ҳисобланади
.
Зеро
,
Ўзбекистон
Республикасининг
ФПКси
266-
моддасида
фуқаронинг
ҳуқуқлари
ва
эркинликлари
бузилишига
,
фуқаронинг
ўз
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
амалга
ошириши
йўлида
тўсқинликлар
вужудга
келишига
,
фуқаро
зиммасига
бирорта
ғайриқонуний
мажбурият
юклатилишига
ёки
унинг
ғайриқонуний
равишда
бирор
-
бир
жавобгарликка
тортилишига
сабаб
бўлган
хатти
-
ҳаракатлари
1
Якубов
С
.
А
.
Предмет
судебной
деятельности
по
гражданским
делам
. –
Т
., 2009. –
С
. 48.
2
Эгамбердиев
Э
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатлар
(
ўқув
қўлланма
) –
Т
., 2000. “
Адолат
”. – 28-29
б
.
(
қарорлари
)
судга
шикоят
қилиниши
мумкин
бўлган
сабаблар
келтирилади
.
Қолаверса
,
ҳуқуқ
тўғрисидаги
даъвони
ҳал
қилиш
тўғрисидаги
судга
мурожаатнинг
процессуал
воситаси
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқида
даъво
аризаси
деб
юритилади
.
Шунингдек
,
фуқаролик
суд
ишларини
юритишда
қуйидаги
ишлар
бўйича
шикоят
ва
аризалар
берилади
:
1)
фуқаронинг
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
бузувчи
хатти
-
ҳаракатлар
ва
қарорлар
устидан
берилган
шикоятлар
;
2)
нотариуснинг
,
фуқаролик
ҳолати
актларини
қайд
қилиш
органларининг
ҳаракатларни
бажаришни
рад
этганлиги
устидан
берилган
шикоятлар
;
3)
прокурорнинг
ҳуқуқий
актни
ғайриқонуний
деб
топиш
тўғрисидаги
аризаси
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатлар
мазмунида
судга
мурожаат
қилиш
энг
асосий
ва
муҳим
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
факт
саналади
.
Жумладан
,
ушбу
ҳолат
қуйидаги
хусусиятларда
кўринади
:
Биринчидан
,
судга
мурожаат
қилишда
муайян
асос
бўлиши
керак
(
низо
,
факт
,
ҳаракат
,
ҳуқуқнинг
бузилиши
ҳолати
ва
ҳоказо
).
Иккинчидан
,
судга
мурожаат
бўлмаса
,
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабат
ҳам
вужудга
келмайди
.
Учинчидан
,
судга
мурожаат
қилиш
тегишли
процессуал
тартибга
риоя
қилган
ҳолда
амалга
оширилиши
лозим
.
Тўртинчидан
,
судга
мурожаат
қилиш
фуқаролик
процессуал
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
талабларга
мувофиқ
суд
томонидан
қабул
қилиниши
ҳамда
иш
қўзғатишга
асос
бўлиши
зарур
.
Юқорида
таъкидланган
ҳолатларни
ҳақли
равишда
судга
мурожаат
қилишнинг
ҳаракат
шакли
десак
тўғри
бўлади
,
чунки
ушбу
хусусиятлар
орқали
судга
мурожаат
қилиш
мақсади
амалга
оширилади
,
тарафларнинг
даъво
талаби
судда
мазмунан
кўриб
чиқилади
ва
натижада
фуқароларнинг
одил
судловни
амалга
оширишга
бўлган
ишончи
кучаяди
,
давлатимизда
суднинг
обрўси
ва
мавқеи
янада
ошиб
бораверади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
фуқароларнинг
судга
мурожаат
қилиш
ҳуқуқининг
мавжудлиги
кўрсатиб
ўтилган
қатор
қонун
ҳужжатларида
белгилаб
қўйилган
бўлиб
,
ушбу
ҳуқуқ
фуқароларнинг
объектив
ҳуқуқлари
тоифасига
киради
.
Судга
мурожаат
қилиш
ҳуқуқи
фуқаролар
томонидан
судга
мурожаат
қилиниб
,
судда
иш
қўзғатиш
масаласи
кўтарилгач
ва
тегишли
процессуал
ҳаракатлар
амалга
оширилгач
,
у
субъектив
ҳуқуқий
аҳамиятга
эга
бўлади
.
Шу
маънода
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатлари
ҳимояси
таъминланишига
эришилади
.