АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ҲУҚУҚИ
♦
INFORMATION TECHNOLOGIES LAW
♦
ПРАВО
ИНФОРМАЦИОННЫХ
ТЕХНОЛОГИЙ
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
88
А
.
Ў
.
Муҳаммадиев
ТДЮИ
ўқитувчиси
,
доцент
ОММАВИЙ
АХБОРОТ
ВОСИТАЛАРИНИНГ
ҲУҚУҚ
ВА
МАЖБУРИЯТЛАРИ
ҲАҚИДА
Оммавий
ахборот
воситалари
(
ахборот
-
коммуникация
технологиялари
)
нинг
жадал
ривожла
-
ниши
ва
кенг
қўлланиши
мазкур
технологияларга
мил
-
лий
инфратузилмаларнинг
ўзаро
боғлиқлигини
шакл
-
лантирди
ва
янги
хавф
-
хатарларнинг
юзага
келишини
белгилаб
берди
.
Бу
хавф
-
хатарлар
энг
аввало
омма
-
вий
ахборот
воситаларидан
халқаро
барқарорлик
ва
хавфсизликни
таъминлаш
,
давлатларнинг
ички
ишла
-
рига
аралашмаслик
,
инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳурмат
қилиш
вазифаларига
мос
келмайдиган
мақсадларда
фойдаланиш
имконияти
билан
боғлиқ
.
Бу
нуқтаи
назардан
ахборот
қуролларининг
ишлаб
чиқилиши
,
қўлланиши
ва
тарқалиши
имконияти
ҳамда
шу
муносабат
билан
юзага
келувчи
ахборот
урушлари
ва
ахборот
терроризми
хавфи
айниқса
жиддий
ташвиш
уйғотади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Оммавий
ахборот
воситалари
тўғрисида
”
ги
1
қонунининг
асосий
вазифа
-
ларидан
бири
оммавий
ахборот
эркинлигини
таъмин
-
лашдан
иборат
бўлиб
,
унга
мувофиқ
оммавий
ахбо
-
ротни
излаш
,
олиш
,
ишлаб
чиқариш
ва
тарқатиш
чек
-
ланиши
мумкин
эмас
.
Оммавий
ахборот
воситалари
-
дан
Ўзбекистон
Республикасининг
мавжуд
конститу
-
циявий
тузумини
,
ҳудудий
яхлитлигини
зўрлик
билан
ўзгартиришга
даъват
қилиш
,
уруш
ва
зўравонликни
,
шафқатсизликни
,
миллий
,
ирқий
ва
диний
адоватни
тарғиб
этиш
,
давлат
сирини
ёки
қонун
билан
қўриқланадиган
ўзга
сирни
ошкор
этиш
,
жиноий
жавоб
-
гарликка
сабаб
бўладиган
бошқа
ҳатти
-
ҳаракатларни
содир
қилиш
мақсадида
фойдаланилишига
йўл
қўйилмайди
2
,
шунингдек
,
оммавий
ахборот
воситалари
орқали
фуқароларнинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
таҳқирлаш
,
уларнинг
шахсий
ҳаётига
аралашиш
тақиқланади
3
.
Ахборот
соҳасига
Ўзбекистон
Республикаси
хав
-
фсизлигининг
сиёсий
,
иқтисодий
,
мудофаа
ва
бошқа
жиҳатларига
фаол
таъсир
кўрсатадиган
жамият
тур
-
мушининг
тизим
ҳосил
қиладиган
омили
сифатида
қаралади
.
Бундан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республикаси
-
нинг
миллий
хавфсизлиги
ахборот
хавфсизлигининг
таъминланишига
жиддий
боғлиқ
бўлиб
,
техник
тараққиётнинг
ўсиши
билан
бу
боғликлик
ортиб
бора
-
ди
.
Давлатнинг
ахборот
соҳасидаги
манфаатлари
Ўзбекистонда
ахборот
инфратузилмасининг
уйғун
ри
-
вожланиши
,
инсон
ва
фуқаронинг
Ўзбекистон
Ресубли
-
каси
конституциявий
тузуми
,
мустақиллиги
ва
ҳудудий
яхлитлигининг
дахлсизлигини
таъминлаш
мақсадида
ахборот
олиш
ва
ундан
фойдаланиш
борасидаги
кон
-
ституцион
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
амалга
ошириш
учун
шарт
-
шароитлар
яратиш
,
қонунийлик
ва
қатъий
ҳуқуқий
тартибни
таъминлаш
,
тенг
ҳуқуқли
ўзаро
фой
-
дали
ҳалқаро
ҳамкорликни
ривожлантиришдан
ибо
-
ратдир
.
Ўзбекистон
Республикасида
оммавий
ахборот
1
Ўзбекистон
Республикасининг
"
Оммавий
ахборот
воситала
-
ри
тўғрисида
"
ги
қонуни
. (26.12.1997
й
. N 541-I.
Мазкур
Қонунга
ЎзР
30.08.2002
й
.
Қонунига
мувофиқ
ўзгартиришлар
киритил
-
ган
) //
АҲТ
"Norma".
2
Ўзбекистон
Республикасининг
"
Оммавий
ахборот
воситала
-
ри
тўғрисида
"
ги
қонуни
. 6-
модда
//
АҲТ
"Norma".
3
Ўша
жойда
.
воситалари
эркиндир
ва
қонунга
мувофиқ
ишлайди
.
Улар
ахборотнинг
тўғрилиги
учун
белгиланган
тартиб
-
да
жавобгардирлар
.
Цензурага
йўл
қўйилмайди
4
.
Ўзбекистон
Республикасининг
ахборот
хавфсизли
-
гини
таъминлаш
тизими
мамлакат
миллий
хавсизлигини
таъминлаш
тизимининг
бир
қисмидир
.
Афсуски
,
ахборот
йиғиш
ва
тарқатиш
билан
миллий
хавфсизлик
ўртасидаги
мувозанатнинг
мукаммаллиги
ҳам
фақат
идеал
аҳвол
ҳақидаги
тасаввур
,
холос
.
Ҳозирги
замон
жаҳон
ҳамжамиятида
очиқ
ва
эркин
матбуот
билан
миллий
хавфсизликни
таъминлаш
за
-
рурати
ўртасида
қандай
қилиб
мукаммал
мувозанат
ўрнатиш
мумкинлиги
юзасидан
якдил
фикр
мавжуд
эмас
.
Маълумки
,
АҚШ
етакчи
демократик
мамлакатлар
жумласига
киради
.
АҚШ
Конституциясига
киритилган
Биринчи
тузатишга
мувофиқ
АҚШ
Конгресси
сўз
эр
-
кинлигига
дахл
этувчи
қонунларни
таклиф
қилиши
мумкин
эмас
.
Аммо
,
айниқса
,
миллий
хавфсизлик
соҳасида
айни
ҳолда
"
сўз
"
деганда
нимани
тушуниш
кераклиги
ҳақида
ҳар
хил
фикрлар
мавжуд
.
Давлат
ахборотлари
ёки
аниқроқ
айтганда
,
давлат
хокимияти
органларининг
ахборотлари
билан
танишиш
эркинлиги
ахборот
эркинлигининг
муҳим
масалалари
-
дан
биридир
.
Давлат
ахборотлари
билан
танишиш
ҳақидаги
қонун
ҳужжатлари
оммавий
ахборот
восита
-
ларининг
табиати
билан
ўзаро
боғлиқ
.
Оммавий
ахбо
-
рот
воситаларининг
фаолияти
кўп
жиҳатдан
давлат
ишлари
билан
боғлиқ
,
давлат
ишларини
эса
ҳукумат
қарорлари
ва
ҳукумат
фаолияти
ҳақида
ахборотларга
эга
бўлмасдан
ёритиш
мумкин
эмас
.
Ҳукумат
ахборот
олиш
имкониятини
тўлиқ
назорат
қилса
,
у
бу
билан
оммавий
ахборот
воситалари
ҳукумат
ҳақида
нимани
ёзиши
ёки
гапириши
мумкинлигини
ҳам
назорат
қилади
.
Масалан
,
АҚШда
ҳам
,
ғарбий
Европада
ҳам
ҳукумат
ахборотлари
билан
танишишга
маълум
юри
-
дик
ҳуқуқлар
берилган
.
АҚШда
бу
ҳуқуқ
Ахборот
эр
-
кинлиги
тўғрисидаги
Қонунда
ва
деярли
ҳар
бир
штат
-
нинг
шундай
статутларида
белгилаб
қўйилган
5
.
Шве
-
цияда
бу
ҳуқуқ
Конституция
билан
кафолатланади
.
Аммо
мамлакатларнинг
ахборот
олиш
ҳақидаги
қонун
ҳужжатлари
давлат
ўзининг
қонуний
манфаат
-
лари
масалаларида
гап
кетган
ҳолларда
айрим
турда
-
ги
ахборотлар
билан
танишишни
рад
этиш
ҳуқуқига
эга
эканлигини
эътироф
этади
.
АҚШнинг
Ахборот
эркинлиги
тўғрисидаги
қонунига
мувофиқ
,
қуйидаги
ахборот
турлари
ошкор
этилиши
мумкин
эмас
:
–
миллий
хавфсизлик
ҳақидаги
ахборотлар
;
–
фақат
мазкур
давлат
идорасининг
хизматчилари
-
гагина
тааллуқли
бўлган
ички
қоида
ва
тартиблар
;
–
шахсий
ҳаёт
дахлсизлигини
бузувчи
ахборотлар
;
–
тижорат
сирига
мансуб
ахборотлар
;
–
ижро
этувчи
ҳокимият
ошкор
этмасликка
ҳақли
бўлган
,
ошкор
этилиши
ички
кенгаш
ва
маслаҳатларни
қийинлаштириши
мумкин
бўлган
расмий
ахборотлар
;
–
бошқа
қонунларга
мувофиқ
ошкор
этиш
тақиқланган
ахборотлар
;
–
жиноят
ишини
тергов
қилиш
ёки
айблов
жараёни
-
га
зиён
етказиши
мумкин
бўлган
ахборотлар
;
–
молия
муассасаларининг
аҳволи
ҳақидаги
ахбо
-
4
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
. 67-
модда
.
5
Концептуальный
доклад
о
законодательстве
США
о
средст
-
вах
массовой
информации
/
Под
ред
.
А
.
Рихтера
.
Американ
-
ская
ассоциация
юристов
.
Правовая
инициатива
а
Централь
-
ной
и
Восточной
Европе
.
Центр
права
и
средств
массовой
информации
.
Сер
. "
Журналистика
и
права
".
Вып
. 8.
АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ҲУҚУҚИ
♦
INFORMATION TECHNOLOGIES LAW
♦
ПРАВО
ИНФОРМАЦИОННЫХ
ТЕХНОЛОГИЙ
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
89
ротлар
;
–
жўғрофий
ва
жўғрофий
-
физик
йўсиндаги
ахбо
-
ротлар
.
Миллий
хавфсизлик
ва
жамиятдаги
тотувликка
зид
бўлган
фикрлар
тўқнашувини
қай
даражада
чеклаш
ло
-
зимлиги
масаласи
сўз
эркинлигига
доир
энг
жиддий
ма
-
салалар
жумласига
киради
.
Ҳатто
кўпчиликнинг
иродаси
ҳукмронлик
қиладиган
демократия
шароитларида
ҳам
камчиликнинг
ўзгача
фикрлаш
ҳуқуқини
ва
қарама
-
қарши
фикрларни
ҳимоя
қилиш
талаб
этилади
.
Вазифа
хавф
-
хатарни
бартараф
этишдан
эмас
,
балки
сиёсий
қарашларни
хавфсиз
билдириш
ҳуқуқини
кафолатлаш
-
дан
иборат
.
Сўз
эркинлигига
асосланган
демократик
жамиятда
матбуот
олдиндан
тақиқлаб
қўйилиши
мумкин
эмас
.
Ҳукумат
томонидан
цензура
ўрнатилишига
йўл
қўйилмайди
.
Ўзининг
қонуний
эътирозларини
қондириш
учун
ўз
фикрини
билдириш
ҳуқуқини
олдин
-
дан
тақиқлаш
мумкин
эмас
;
бундай
фикрни
билдириш
натижасида
етказилган
зарарни
қонуний
йўл
билан
ундириш
лозим
.
Матбуотни
олдиндан
тақиқлашнинг
ғай
-
риконституциявийлиги
презумпциясини
фақат
фавқулодда
вазиятлардагина
енгиб
ўтиш
мумкин
.
Фақат
назорат
қилинмайдиган
фикр
-
мулоҳазалар
жамоат
тартибига
анъанавий
ҳимоя
воситалари
етар
-
ли
бўлмайдиган
даражада
зарар
етказишга
қодир
бўлган
фавқулодда
ҳоллардагина
матбуотга
нисбатан
тақиқловчи
нормалар
ёки
цензура
ўрнатилиши
мумкин
.
Номақбул
оқибатларга
олиб
келиши
мумкин
деган
баҳонада
сўз
эркинлиги
ёки
матбуот
эркинлиги
тақиқланиши
мумкин
эмас
.
Шунга
қарамай
,
АҚШ
Конституциясига
киритилган
Биринчи
тузатиш
сўз
ва
эътиқод
эркинлигининг
барча
шаклларини
ҳам
ҳимоя
қилавермайди
.
Ҳукумат
у
ёки
бу
фикр
-
мулоҳазаларга
барча
конституциявий
қонун
-
қоидаларга
мувофиқ
тақиқ
ёки
чеклаш
белгилаши
учун
бу
тақиқни
қатъий
асослаб
,
мазкур
фикр
-
мулоҳазалар
мазмунан
ғайриконституциявий
хусусиятга
эга
эканли
-
гини
исботлаб
бериш
лозим
.
Ҳатто
очиқ
-
ойдин
ҳақоратомуз
фикр
-
мулоҳазалар
ҳам
тақиқланиши
мумкин
эмас
.
Жамият
-
даги
тотувликни
бузишга
даъват
қилувчи
фикр
-
мулоҳазалар
бундан
мустаснодир
.
Одатда
бундай
даъват
қилиш
Биринчи
тузатишнинг
манфаатларига
зид
ҳисобланади
:
у
моҳият
эътибори
билан
жамиятда
-
ги
тинчлик
ва
тотувликнинг
бузилишига
олиб
келади
.
Бундай
даъватлар
қилиш
тақиқланиши
лозим
,
чунки
уларнинг
ижтимоий
қиммати
жамиятнинг
тинчлик
-
то
-
тувлигини
сақлаш
манфаатларидан
паст
туради
.
Аммо
конституциявийлик
"
чиғириғи
"
дан
ўтиши
учун
бундай
тақиқловчи
қонунда
юқорида
зикр
этилган
"
даъватлар
"
нинг
муайян
мазмунига
ҳеч
қандай
ишоралар
бўлмаслиги
,
бундай
қонун
фикр
-
мулоҳазанинг
у
ёки
бу
предметлари
юзасидан
ҳимоя
қилинувчи
қарашларга
дахл
қилмаслиги
лозим
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясида
ах
-
боротга
эга
бўлиш
ҳуқуқий
марказий
ўринни
эгалайди
.
Конституциянинг
29-
моддасига
мувофиқ
“
Ҳар
ким
фикрлаш
,
сўз
ва
эътиқод
эркинлиги
ҳуқуқига
эга
.
Ҳар
ким
ўзи
истаган
ахборотни
излаш
,
олиш
ва
уни
тарқатиш
ҳуқуқига
эга
,
амалдаги
конституциявий
ту
-
зумга
қарши
қаратилган
ахборот
ва
қонун
билан
бел
-
гиланган
бошқа
чеклашлар
бундан
мустанодир
”
1
.
Ушбу
норма
бошқа
нормалар
учун
негиз
бўлиб
1
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
. 29-
модда
.
хизмат
қилади
.
У
конституциявий
миқёсдаги
бош
ин
-
формацион
нормадир
.
“
Ҳар
ким
”
атамаси
фуқароларнигина
эмас
,
бошқа
субъектларни
ҳам
ўз
ичига
олади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
17-
моддаси
2-
бандида
назарда
тутилган
ҳуқуқлардан
фойдаланиш
алоҳида
мажбуриятлар
ва
алоҳида
масъулиятларни
юклайди
2
.
Шундан
келиб
чиққан
ҳолда
,
у
баъзи
бир
чеклашлар
билан
боғланган
бўлиши
мумкин
,
лекин
бу
чеклашлар
қонун
билан
бел
-
гиланган
ва
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқлари
ва
обрўсини
ҳурмат
қилиш
;
давлат
хавфсизлигини
қўриқлаш
,
жамо
-
атчилик
тартиби
–
аҳолининг
соғлиги
ёки
аҳлоқини
қўриқлаши
лозим
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
юқорида
зикр
этилган
юри
-
дик
манбалар
фуқароларнинг
ахборот
олиш
,
излаш
ва
тарқатиш
борасидаги
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
кафолатлашга
қаратилган
миллий
қонунларни
яратиш
-
га
асос
бўлиб
хизмат
қилиб
келмоқда
.
Оммавий
ахборот
воситаларининг
замонавий
усул
-
лари
ва
воситаларини
амалда
қўллашга
нисбатан
ба
-
ён
этилган
тизимли
ёндашув
миллий
хавфсизлик
бўйича
норматив
негизни
такомиллаштириш
ва
ривож
-
лантириш
муаммосини
ҳал
қилиш
имконини
беради
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
значе
-
ние
информации
в
СМИ
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
права
и
обязанности
СМИ
в
деле
достоверности
информа
-
ции
и
обеспечения
информационной
безопасности
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
развивать
правовую
базу
в
сфере
информационной
безопасности
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes the value of information provided by mass-media.
In the basic part of the article the rights and duties of
mass-media in terms of reliability of the information and
provision of information security are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to develop legal base in sphere of information
security.
2
Ўша
жойда
. 17-
модда
.
