ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
25
М
.
Тожибоев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
СУД
ҲАЛ
ҚИЛУВ
ҚАРОРЛАРИНИНГ
ҚОНУНИЙ
,
АСОСЛИ
ВА
АДОЛАТЛИ
БЎЛИШИ
ҲАҚИДАГИ
ТАЛАБЛАР
Фуқаролик
ишларини
мазмунан
кўриш
ва
ҳал
қилиш
юзасидан
суднинг
фаолияти
суд
ҳал
қилув
қарорларининг
чиқарилиши
билан
якунланади
.
Суднинг
ҳал
қилув
қарори
низолашаётган
тарафларнинг
шахсий
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилишнинг
муҳим
ҳужжатидир
.
Бу
эса
судларга
ҳал
қилув
қарорларини
қабул
қилиш
масаласига
алоҳида
масъулият
ва
этибор
билан
ёндошиш
лозимлиги
мажбуриятини
юклайди
.
Одил
судловнинг
ҳуқуқий
ҳужжати
ҳисобланмиш
суд
қарорларининг
аҳамияти
ҳақида
Президентимиз
И
.
А
.
Каримов
ҳам
ўзларининг
қатор
асарларида
тўхталиб
, “
Давлатнинг
обрўси
,
жамиятнинг
обрўси
суд
органлари
ва
судьяларнинг
қонун
нормаларига
қанчалик
риоя
қилишига
,
улар
қабул
қилган
қарорларнинг
адолат
нормаларига
нечоғлик
мос
келишига
бевосита
боғлиқ
“
эканлигини
алоҳида
таъкидлаб
ўтади
.
1
Маълумки
,
мамлакатимизда
қонун
ижодкорлиги
жараёни
тобора
такомиллашиб
,
жамият
ҳаётида
юз
бераётган
турли
хил
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишга
қаратилган
қонун
ҳужжатлари
қабул
қилинмоқда
.
Бу
эса
ўз
навбатида
ушбу
муносабатларнинг
муҳим
субъекти
бўлмиш
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
айниқса
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
масалаларининг
долзарблигини
кўрсатмоқда
.
Ўз
навбатида
фуқаро
-
ларнинг
суд
ҳимоясига
бўлган
ҳуқуқларини
тўлақонли
амалга
оширилиши
эса
қачонки
одил
судлов
акти
бўлмиш
суд
ҳал
қилув
қарори
чиқарилиб
,
белгиланган
тартибда
ижро
этилгандагина
юз
беради
.
Зеро
,
фақатгина
суднинг
қонуний
кучга
кирган
ҳал
қилув
қароригина
бошқа
бирон
-
бир
давлат
органи
томонидан
қайта
кўрилиши
ёки
ўзгартирилишига
йўл
қўйилмайди
.
Ҳал
қилув
қарорлари
суд
томонидан
ҳал
этилган
фуқаролик
иши
бўйича
якуний
тўхтамга
келинган
ва
мазмунан
кўрилган
ишнинг
якунланган
натижаси
ҳисобланади
.
Шунинг
учун
ҳам
суд
ҳал
қилув
қарорларига
нисбатан
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
бўлиши
лозимлиги
ҳақидаги
талаблар
қўйилади
(
ФПКнинг
18-
моддаси
).
2
Суднинг
ҳал
қилув
қарорига
нисбатан
қўйилган
талаблар
ичида
унинг
қонуний
бўлиши
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Юридик
энциклопедияларда
қонунийлик
деганда
давлатнинг
барча
органлари
,
мансабдор
шахслари
ва
фуқаролар
томонидан
Конституция
,
қонунлар
ва
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
аниқ
ва
доимий
ижро
этилиши
тушунилади
.
3
Ўз
навбатида
давлат
ҳокимиятининг
таркибий
қисми
бўлмиш
фуқаролик
ишларини
кўраётган
судлар
ҳам
ишда
исботланиши
талаб
қилинаётган
ҳолатлардан
1
Каримов
И
.
А
.
Бунёдкорлик
йўлидан
.
Т
.4.-
Т
.:
Ўзбекистон
.
1996. –
Б
.185.
2
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодекси
.
Расмий
нашр
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Адлия
вазирлиги
. –
Тошкент
:
Адолат
, 2010
й
. –
Б
.356.
3
Ўзбекистон
юридик
энциклопедияси
/
Нашр
учун
масъул
Р
.
А
.
Мухитдинов
ва
бошқ
.;
масъул
муҳаррир
Н
.
Тойчиев
. –
Т
.:
Адолат
, 2010. –
Б
.615.
қатъи
назар
,
моддий
ҳуқуқ
нормасини
қўлаш
ёки
қўллашни
рад
этиш
ҳақида
қарор
чиқаради
,
ҳар
қандай
ҳолатда
ҳам
ҳуқуқий
норманинг
мазмунини
изоҳлайди
ва
уни
иш
ҳолатларига
нисбатан
тадбиқ
этади
.
Моддий
ёки
процессуал
ҳуқуқ
нормалари
қўлланилаётганда
суд
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
,
қонунлари
,
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларига
асосланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституция
-
сининг
15-
моддасида
Ўзбекистон
Республикасида
Ўзбекистон
Республика
-
сининг
Конституцияси
устунлиги
сўзсиз
тан
олиниши
ўз
ифодасини
топган
. 2000
йил
14
декабрдаги
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонунининг
7-
моддасига
кўра
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
олий
юридик
кучга
эга
ва
Ўзбекистон
Республикасининг
бутун
ҳудудида
қўлланилади
.
Ўзбекистон
Республикасида
қонунлар
ва
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
Ўзбекистон
Республикаси
-
нинг
Конституцияси
асосида
ва
уни
ижро
этиш
учун
қабул
қилинади
ҳамда
унинг
нормалари
ва
принципларига
зид
келиши
мумкин
эмас
.
Фуқаролик
процессида
қонунийликнинг
муҳимлиги
ва
ўзига
хос
хусусиятларини
эътиборга
олган
ҳолда
юридик
адабиётларда
айрим
олимлар
Ўзбекистон
Ре
-
спубликаси
ФПКда
“
Қонунийлик
тамойили
”
деб
номла
-
нган
алоҳида
модда
киритилишини
,
унга
кўра
,
судья
,
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
ва
одил
судловни
ама
-
лга
оширишга
кўмаклашувчи
шахслар
,
шунингдек
фуқаролик
суд
ишларини
юритишда
иштирок
этаётган
барча
шахслар
Ўзбекистон
Республикаси
Конституци
-
яси
,
Фуқаролик
процессуал
кодекси
ва
Ўзбекистон
Ре
-
спубликаси
бошқа
қонунларига
аниқ
риоя
этишлари
ва
уларнинг
талабларини
бажаришлари
шартлиги
назар
-
да
тутилишини
таклиф
қилади
.
4
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
1998
йил
17
апрелдаги
“
Суднинг
ҳал
қилув
қарори
ҳақида
”
ги
13-
сонли
қарорида
ҳал
қилув
қарорининг
қонуний
бўлиши
ҳақидаги
талаблар
ҳақида
тегишли
тушунтиришлар
берилади
.
Унга
кўра
,
ҳал
қилув
қарори
процессуал
ҳуқуқ
меъёрларига
қатъий
риоя
қилинган
ва
шу
ҳуқуқий
муносабатларга
татбиқ
қилиниши
лозим
бўлган
моддий
ҳуқуқ
меъёрларига
тўлиқ
риоя
қилинган
ҳолда
чиқарилгандагина
қонуний
бўлиб
ҳисобланишини
судлар
назарда
тутмоқлари
лозим
.
Ҳал
қилув
қарори
зарур
ҳолларда
ўхшаш
муносабатларни
тартибга
солувчи
иш
муомаласи
одатлари
,
маҳаллий
одат
ва
анъаналарда
вужудга
келган
қонун
меъёрлари
ёхуд
фуқаролик
қонунчилигининг
умумий
асослари
ва
маъносидан
келиб
чиққан
ҳолда
асосланиши
мумкин
(
ФКнинг
5, 6-
моддалари
,
ФПКнинг
12-
моддаси
).
Фуқароларнинг
ҳуқуқларини
чеклайдиган
ва
жавобгарлик
белгилайдиган
меъёрларнинг
ўхшашлик
бўйича
қўлланишига
йўл
қўйилмайди
(
Пленум
қарорининг
3-
банди
).
Ҳал
қилув
қарорига
нисбатан
қўйилган
навбатдаги
талаб
-
унинг
асосли
бўлишидир
.
ФПКнинг
18-
моддаси
иккинчи
қисмида
асослилик
тушунчаси
берилган
бўлиб
,
унга
кўра
,
суд
ҳал
қилув
қарорини
фақат
суд
4
Хабибуллаев
Д
.
Ю
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқининг
тамойиллари
ва
уларни
суд
амалиётида
татбиқ
этиш
муаммолари
.
Юрид
.
фанлари
номзоди
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзилган
автореферат
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
. 2007, –
Б
.18.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
26
мажлисида
текширилган
материаллар
билан
асослаши
белгиланган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Суднинг
ҳал
қилув
қарори
ҳақида
”
ги
13-
сонли
қарорида
ҳал
қилув
қарорининг
асосли
бўлиши
ҳақидаги
талаблар
ҳақида
тегишли
тушунтиришлар
берилади
.
Унга
кўра
,
суд
иш
бўйича
ҳақиқатни
аниқлаш
учун
қонунда
кўрсатилган
барча
чораларни
кўрилиши
мажбур
,
ҳал
қилув
қарорида
ишнинг
ҳолатлари
ҳақида
баён
этилган
суднинг
хулосалари
,
тарафларнинг
ҳақиқий
ўзаро
муносабатларига
тўғри
келмоғи
лозим
.
Ҳал
қилув
қарорида
иш
учун
ҳуқуқий
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳамма
ҳолатлар
баён
этилган
,
тегишли
далиллар
келтирилган
ва
иш
бўйича
аниқланган
ҳолатлар
ҳамда
тарафларнинг
ҳуқуқ
ва
бурчлари
бўйича
тўғри
хулосага
келинган
тақдирдагина
,
у
асосли
бўлиб
ҳисобланади
.
Ишнинг
ҳақиқий
ҳолатлари
тўғрисидаги
суднинг
хулосаси
ҳал
қилув
қарорида
ФПКнинг
56-
моддасида
кўзда
тутилган
исботлаш
воситаларига
кўра
асослантирилади
.
Ҳал
қилув
қарори
ФПКнинг
58,
59-
моддаларида
белгиланган
далилларнинг
дахлдорлиги
ва
исботлаш
воситаларига
йўл
қўйилиши
ҳақидаги
қоидалар
эътиборга
олинган
ҳолда
асослантирилади
(
Пленум
қарорининг
4-
банди
).
Юридик
адабиётларда
,
ҳал
қилув
қарорининг
асослилиги
унинг
қону
-
нийлиги
билан
узвий
боғлиқ
эканлиги
,
агар
суд
ҳал
қилув
қарорига
нисбатан
қўйилган
биринчи
талаб
,
яъни
унинг
қонуний
бўлиши
ҳал
қилув
қарорининг
ҳуқуқий
томони
бўлса
,
асослилик
эса
унинг
фактологик
томони
ҳисобланиши
ҳақида
фикр
-
мулоҳазалар
илгари
суриб
келинади
.
1
Дарҳақиқат
,
моддий
ҳуқуқ
нормаларини
тўғри
тадбиқ
этиш
учун
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
фактларни
аниқлаб
олиш
талаб
этилади
.
Ҳал
қилув
қарорида
суд
муҳокамасида
иштирок
этган
тарафлар
томонидан
тўлиқ
баён
қилинган
,
ишни
ҳал
этишда
муҳим
аҳамият
касб
этган
ҳолатларнинг
барчаси
баён
этилса
ҳамда
тарафларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
белгиловчи
ҳолатларни
тасдиқловчи
далиллар
келтирилса
асосли
,
деб
ҳисобланади
.
Исботлаш
учун
исботлаш
предметини
ташкил
қилувчи
фактлар
тегишли
бўлиб
,
улар
охир
оқибат
тегишли
моддий
ҳуқуқ
нормаларини
қўллаш
билан
аниқланади
.
Агар
иш
бўйича
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
фактлар
белгиланмаса
,
қарор
асосли
эмас
,
деб
топилади
ва
юқори
инстанция
судлари
томонидан
бекор
қилинади
.
Шунинг
учун
ҳам
суд
ҳал
қилув
қарорида
қарор
билан
белгиланган
фактларни
тасдиқловчи
далиллар
кўрсатилмоғи
лозим
.
Фактларни
исботланмаслиги
қарорнинг
асосли
эмаслигидан
дарак
беради
.
Суд
ҳал
қилув
қарори
билан
тан
олинган
ҳолатлар
агар
белгиланган
тартибда
тасдиқланган
ва
исботлаш
воситалари
орқали
тасдиқланган
бўлса
,
у
исботланган
,
дейилади
.
Агар
жавобгар
арз
қилинган
талабни
тан
олса
,
суд
ҳал
қилув
қарорининг
асослантириш
қисмида
фақат
арз
қилинган
талабнинг
тан
олинганлиги
ва
унинг
суд
томонидан
қабул
қилинганлиги
кўрсатилиш
билан
чекланади
.
Арз
қилинган
талаблар
тан
олинса
,
бошқа
1
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
/
Олий
ўқув
юрти
талабалари
учун
дарслик
.
Масъул
муҳаррир
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
О
.
Оқюлов
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
нашр
.
2010. –
Б
. 495.
ҳолатлар
қайд
этилмайди
(
ФПКнинг
206-
моддаси
тўртинчи
қисми
).
Биринчи
инстанция
суди
ҳал
қилув
қарорларининг
адолатли
бўлиши
ҳақидаги
талабга
тўхталиб
ўтишдан
аввал
,
МДҲга
аъзо
давлатларнинг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
суд
ҳал
қилув
қарорларига
нисбатан
қўйилган
талабларга
эътибор
қаратсак
.
Хусусан
,
Россия
Федерацияси
ФПКнинг
195-
моддасида
суд
ҳал
қилув
қарорлари
қонуний
ва
асосли
бўлиши
ҳақида
махсус
норма
белгиланган
.
Украина
ГПКнинг
213-
моддасида
ҳам
суд
ҳал
қилув
қарорлари
қонуний
ва
асосли
бўлиши
ҳақида
норма
мавжуд
бўлиб
,
ушбу
моддада
суд
ҳал
қилув
қарорининг
қонуний
ва
асосли
эканлиги
нималарда
намоён
бўлиши
белгиланган
.
Унга
кўра
,
суд
фуқаролик
суд
ишларини
юритишнинг
барча
талабларини
бажариб
,
фуқаролик
ишини
қонунга
мувофиқ
ҳал
этиши
иш
бўйича
чиқарилган
ҳал
қилув
қарорининг
қонунийлигини
белгилаб
беради
.
Тарафларнинг
ўз
талаб
ва
эътирозларига
асос
қилиб
кўрсатган
ҳолатлар
суд
мажлисида
текширилган
далиллар
орқали
тўлиқ
ва
ҳар
томонлама
аниқлаш
асосида
қабул
қилинган
суд
ҳал
қилув
қарори
асосли
ҳисобланади
.
2
Озарбайжон
Республикаси
ФПКнинг
217-
моддасида
ҳам
суд
ҳал
қилув
қарорлари
қонуни
ва
асоли
бўлиши
каби
талаблар
белгиланган
бўлиб
,
ҳал
қилув
қарори
ишни
судда
кўриш
ва
ҳал
этиш
вақтида
амалда
бўлган
моддий
ва
процессуал
ҳуқуқ
нормалари
асосида
чиқарилиши
каби
талаблар
белгиланган
.
Шунингдек
,
мазкур
моддада
суд
ҳал
қилув
қарори
суд
томонидан
ишнинг
ҳақиқий
ҳолати
ва
тарафлар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабат
аниқланиши
асосида
чиқарилиши
каби
талаблар
назарда
тутилган
.
3
Беларусь
Республикаси
ГПКнинг
297-
моддасига
кўра
ҳам
суд
қарорлари
қонуний
ва
асосли
бўлиши
,
суд
ўз
ҳал
қилув
қарори
ва
ажримини
чиқаришда
суд
мажлисида
текширилган
далилларга
асосланиши
ҳақидаги
норма
белгилаб
қўйилган
.
4
Худди
шунга
ўхшаш
норма
Арманистон
Республикаси
ФПКнинг
130-
моддасида
ҳам
мустаҳкамланган
.
5
Кўриб
турганимиздек
,
Ҳамдўстликка
аъзо
бўлган
давлатларнинг
фуқа
-
ролик
процессуал
қонунчилигида
суд
ҳал
қилув
қарорларининг
қонуний
ва
сосли
бўлиши
ҳақидаги
талаблар
белгиланган
.
Бироқ
уларада
суд
қарорла
-
рининг
асосли
бўлиши
билан
боғлиқ
талаблар
назарда
тутилмаган
.
Бу
эса
фуқаролик
ишлари
бўйича
қабул
қилинаётган
суд
қарорларининг
адолатли
бўлиши
ҳақида
талабларни
чуқур
таҳлил
қилиш
,
ўрганиш
ва
унинг
мезонларини
ишлаб
чиқишни
тақозо
этади
.
Юридик
адабиётларда
таъкидланишича
,
адолатлиликни
ҳуқуқдан
ажратиб
бўлмайди
.
О
.
Э
.
Лейстнинг
фикрича
,
адолатлилик
ахлоқ
учун
ҳам
,
2
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федера
-
ции
.
Собрание
законодательства
Российской
Федерации
,
2002, N 46,
ст
.4532.
3
Гражданский
процессуальный
кодекс
Азербайджанской
Республики
.
Утвержден
Законом
от
28
декабря
1999
года
№
780-I
Г
.
В
соответствии
с
Законом
от
26
мая
2000
года
№
886-I
Г
.
Собрание
законодательства
Азербайджанской
Рес
-
публики
, 2000
год
,
№
1,
статья
17.
4
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
от
11
января
1999
года
,
Национальный
реестр
правовых
актов
Республики
Беларусь
, 1999
г
.,
№
18-19, 2/13.
5
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Армения
от
7
августа
1998
года
. -
Ер
. 2003. –
С
.88.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
ҳуқуқ
учун
ҳам
асосий
ва
умумий
тоифа
ҳисобланади
.
1
Шунинг
учун
ҳам
адабиётларда
адолатлилик
тамойили
ҳуқуқ
тамойили
тизимида
муҳим
ўрин
тутиши
таъкидланади
.
2
Шу
ўринда
принциплар
ҳуқуқ
соҳасининг
ўзига
хос
хусусиятларини
ва
бошқа
ҳуқуқ
соҳаларидан
мустақиллигини
белгилаб
бериши
баробарида
адабиётларда
қайд
этилганидек
,
улар
ҳуқуқ
соҳасини
тартибга
солувчи
предмет
ва
усулларга
тенглаштирилади
,
муайян
ҳуқуқ
соҳасининг
мазмунини
ташкил
этади
.
3
Шундай
экан
,
адолатлилик
тамойили
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқининг
алоҳида
тамойили
сифатида
фуқаролик
ишларини
судларда
ҳал
қилишда
қонунчиликни
таъминлайди
,
ишларни
адолатли
ҳал
қилиш
ва
кўрилган
фуқаролик
иши
юзасидан
одил
судлов
ҳужжатларини
қабул
қилишни
кафолатлашга
хизмат
қилади
.
Мазкур
тамойил
ҳуқуқнинг
умумҳуқуқий
мазмунини
ўзида
акс
эттириб
,
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабат
субъектлари
ўртасидаги
зиддиятларни
олдини
олади
.
Суд
ҳал
қилув
қарорининг
адолатлилиги
эса
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқининг
адолатлилик
тамойилининг
таркибий
қисми
ҳисобланади
.
Суд
ҳал
қилув
қарори
қонунга
қатъий
амал
қилган
ҳолда
чиқарилгангина
адолатли
бўлиши
мумкин
.
Бироқ
адолалилик
ўз
мазмун
-
моҳиятига
кўра
қонунийлик
билан
бир
хил
эмас
.
Масалан
,
шундай
ҳолатлар
бўладики
,
суд
қонунга
қатъий
амал
қилиб
ҳал
қилув
қарори
қабул
қилгани
билан
ишда
иштирок
этаётган
тарафлар
таркибининг
ўзига
хос
хусусиятларини
эътиборга
оладиган
бўлсак
,
иш
юзасидан
чиарилган
ҳал
қилув
қарори
адолат
тамойилларига
тўғри
келмаслиги
ҳам
мумкин
.
Шунинг
учун
ҳам
адолатлилик
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётида
ҳам
ўзига
хос
ўрин
тутади
.
Суд
қонун
доирасида
энг
маъқул
,
оқилона
ва
инсонпарвар
қарор
қабул
қилгандагина
унинг
қарори
адолатли
деб
топилиши
мумкин
.
Ўз
навбатида
энг
маъқул
,
оқилона
ва
инсонпарвар
қарор
қабул
қилишга
иш
ҳолатларини
тўғри
аниқлаш
,
унга
тўғри
ҳуқуқий
ва
ижтимоий
баҳо
бериш
орқали
эришилади
.
А
.
Т
.
Боннернинг
ёзишича
,
ҳақиқат
ва
адолатлилик
суд
қарорининг
муҳим
сифатларидан
бири
ҳисобланади
.
Унинг
фикрича
,
фақат
ҳақиқатни
аниқлабгина
айбдорга
адолатли
жазо
бериш
мумкин
.
Бу
ўринда
айбдорни
жазолаш
адолатлиликнинг
бир
томони
бўлса
,
иккинчи
томони
эса
жазонинг
ҳуқуқбузар
содир
этган
ножўя
хатти
-
ҳаракатнинг
оғирлиги
ва
шахсига
тўла
мос
келишидир
.
4
Суд
ҳал
қилув
қарорига
нисбатан
қўйилган
талаблар
борасида
А
.
Т
.
Боннер
ҳуқуқшунос
олимлар
Н
.
А
.
Чечина
ва
А
.
И
.
Экимовлар
билан
баҳс
-
мунозарага
киришиб
,
улар
томонидан
илгари
сурилган
“
ноқонуний
ва
асослантирилмаган
ҳал
қилув
қарори
бу
адолатсиз
ҳал
қилув
қароридир
”,
деган
фикрга
қўшилмайди
.
Унинг
фикрича
,
асослантирилган
ва
қонуний
қабул
қилинган
суд
ҳал
қилув
қарорларини
ҳам
агар
улар
одоб
-
аҳлоқ
талабларига
жавоб
бермаса
адолатли
,
деб
ҳисоблаб
бўлмайди
.
1
Лейст
О
.
Э
.
Сущность
права
:
Проблемы
теории
и
филосо
-
фии
права
.
М
.:
Зерцало
, 2002. –
С
.169.
2
Головистикова
А
.,
Дмитриев
Ю
.
Теория
государства
и
права
.
М
.:
Эксмо
, 2005. –
С
. 330, 331.
3
Гражданский
процесс
/
Учебник
.
Отв
.
ред
.
проф
.
В
.
В
.
Ярков
.
-
М
.:
Волтерс
Клувер
, 2004. –
С
.24.
4
Боннер
А
.
Т
.
Законность
и
справедливость
в
правопримени
-
тельной
деятельности
.
М
., 1992, –
С
..76.
Суд
ҳал
қилув
қарорининг
адолатли
бўлиши
ҳақидаги
талаблар
юридик
адабиётларда
турлича
талқин
қилиб
келинади
.
Масалан
,
ҳуқуқшунос
олим
О
.
Оқюлов
судлар
томонидан
маънавий
зарарни
ундириш
тўғрисидаги
масалани
ҳал
этиш
жараёнида
қабул
қиладиган
ҳал
қилув
қарорларига
қўйилган
адолатлилик
ва
маънавий
зарар
миқдорини
белгилашдаги
оқилоналик
тамойиллари
бўйича
ўзининг
фикр
мулоҳазаларини
билдиради
.
Унга
кўра
,
ва
маънавий
зарар
миқдорини
белгилашда
адолатлилик
деганда
товон
пули
миқдорини
белгилашда
унинг
маънавий
зарар
ҳажмига
,
оқибатларига
мутаносиблиги
,
жабрланувчига
нисбатан
компенсация
(
қоплаш
)
функциясини
бажара
олиш
хусусиятларида
намоён
бўлишини
,
оқилоналик
деганда
эса
,
ушбу
ҳолатда
белгиланадиган
товон
пули
миқ
-
дорини
ҳуқуқбузарнинг
мулкий
ҳолатига
,
унинг
имкониятларига
қай
даражада
мослиги
нуқтаи
назаридан
талқин
этиш
мақсадга
мувофиқлигини
таъкидлайди
.
5
Бошқа
бир
олим
М
.
М
.
Мамасиддиқовнинг
фикрича
,
Фуқаролик
кодекси
-
нинг
1022-
моддаси
иккинчи
қисмида
белгиланган
маънавий
зарарни
қоплаш
миқдорини
аниқлашда
оқилоналик
ва
адолатлилик
талаблари
эътиборга
олиниши
лозимлиги
ҳақидаги
қоида
охир
-
оқибат
суд
ҳал
қилув
қарор
-
ларининг
асослантирувчи
қисмини
заиф
,
суд
хулосаларига
асос
бўлган
далилларнинг
кўрсатилмаслиги
каби
ҳолатларга
сабаб
бўлаётганлигини
,
бу
эса
суд
ҳал
қилув
қарорларининг
асосли
ва
адолатли
бўлиши
каби
талабларнинг
қўпол
равишда
бузилишига
олиб
келаётганлигини
баён
қилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
ФПКнинг
18-
моддаси
учинчи
қисмига
мувофиқ
,
суднинг
ҳал
қилув
қарорига
қўйилган
навбатдаги
талаб
унинг
адолатли
бўлиши
ҳисобланади
.
Бироқ
суд
ҳал
қилув
қарорларига
нисбатан
адолатли
бўлиш
талабини
қўйган
қонунчилик
ҳал
қилув
қарорининг
адолатли
бўлиши
деганда
нима
тушунилиши
тўғрисида
махсус
нормани
белгиламайди
.
Қолаверса
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
-
нинг
1998
йил
17
апрелдаги
“
Суднинг
ҳал
қилув
қарори
ҳақида
”
ги
13-
сонли
қарорида
ҳам
мазкур
талаб
ҳақида
ҳеч
қандай
тушунтириш
берилмаган
.
Лекин
шундай
бўлса
-
да
,
таҳлиллар
шуни
кўрсатадики
,
суд
ҳал
қилув
қарорларининг
адолатли
бўлиши
бир
қатор
шартларга
асосланади
.
Биринчидан
,
суд
ҳал
қилув
қарорлари
ҳақида
манфаатдор
шахсларда
ахборот
олиш
имкониятининг
яратилиши
адолатли
суд
ҳал
қилув
қарорлари
қабул
қилишга
туртки
бўлади
.
Дарҳақиқат
,
суд
фаолиятининг
очиқлиги
,
суднинг
айрим
тоифадаги
ишлар
бўйича
қонуний
кучга
кирган
ҳал
қилув
қарорларининг
жамоатчиликка
маълум
қилиб
борилиши
демократик
ҳуқуқий
давлатнинг
ажралмас
қисми
ва
муҳим
талабларидан
,
десак
муболаға
бўлмайди
.
Д
.
Ю
.
Хабибуллаевнинг
фикрича
ҳам
,
суд
-
ҳуқуқ
соҳасидаги
ислоҳотларни
изчил
амалга
оширишда
,
судларнинг
инсонпарвар
демократик
ҳуқуқий
давлат
ва
кучли
фуқаролик
жамиятини
барпо
этишдаги
ролини
кучайтиришда
ошкоралик
тамойилининг
ўрни
беқиёсдир
.
6
5
Оқюлов
О
.
Интеллектуал
мулк
ҳуқуқий
мақомининг
назарий
ва
амалий
муаммолари
/
Масъул
муҳаррир
акад
.
Ҳ
.
Р
.
Раҳмонқулов
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2004. –
Б
.307–308.
6
Хабибуллаев
Д
.
Ю
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқининг
тамойиллари
ва
уларни
суд
амалиётида
татбиқ
этиш
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
Суд
ҳал
қилув
қарорларининг
жамоатчилик
учун
очиқлиги
бўйича
хорижий
давлатлар
тажрибаси
шуни
кўрсатадики
,
масалан
,
Германия
ва
Францияда
суд
ҳал
қилув
қарорлари
жамоатчилик
учун
очиқ
бўлиб
,
айрим
ҳолларда
жиддий
асослар
мавжуд
бўлганида
тарафларнинг
номлари
ошкор
қилинмайди
.
Айниқса
,
Францияда
олий
суд
инстанцияларининг
ва
маъмурий
судларнинг
қарорларини
тарқатишнинг
самарали
механизлари
яратилган
ва
бу
борада
“Legifrance.gov.fr”
номли
Интернетдаги
ҳуқуқий
ахборот
сайтининг
алоҳида
ўрни
мавжуд
.
Мазкур
ҳуқуқий
ахборот
сайтида
ҳуқуқнинг
барча
манбаларидан
,
шу
жумладан
,
Франциянинг
олий
суд
инстанцияларининг
қарорлари
билан
бемалол
танишиш
мумкин
.
1
Буюк
Британияда
ҳам
худди
шунга
ўхшаш
ҳолатлар
мавжуд
бўлиб
,
қизиқарли
бўлган
суд
қарорларини
оммавий
ахборот
воситалари
орқали
мунтазам
равишда
чоп
этиб
бориш
анъана
тусига
кирган
.
Масалан
, “
Лондон
Таймс
”
газетаси
деярли
ҳар
куни
сўнгги
вақтларда
бирмунча
қизиқарли
бўлган
суд
ишлари
бўйича
қабул
қилинган
қарорларнинг
қисқача
ахборотини
чоп
этиб
боради
.
Ҳар
чоршанба
куни
нашрга
чиқадиган
“
Лоу
Таймс
”
газетасида
эса
бутун
бир
боб
қонунчилик
ва
суд
амалиётига
бағишланган
.
Шунингдек
,
лордлар
Палатасининг
махсус
сайтида
.
parlament.uk/pa/Id)
Бирлашган
Қиролликнинг
барча
ҳудудидаги
олий
суд
инстанцияларининг
қарорларини
,
иш
муҳокамасига
доир
бошқа
маълумотларни
олиш
мумкин
.
Мазкур
сайтда
муқаддам
,
яъни
1966
йилдан
бошлаб
қабул
қилинган
суд
қарорлари
ҳақидаги
маълумотлар
билан
ҳам
танишиш
мумкин
.
2
Суд
қарорларининг
очиқлиги
бўйича
АҚШ
тажрибасига
тўхталадиган
бўлсак
,
судлар
томонидан
қабул
қилинган
ва
рўйхатдан
ўтган
барча
ҳужжатлар
билан
аҳоли
суд
клерки
офиси
орқали
танишиб
бориш
имкониятига
эга
.
Суд
ҳал
қилув
қарорларини
нафақат
электрон
шаклда
,
балки
чоп
этилган
шаклда
ҳам
олиш
имконияти
мавжуд
.
Хусусан
,
АҚШнинг
барча
судлари
қарорлари
шу
судларга
тегишли
бўлган
нашрларда
тўплам
сифатида
чоп
этиб
борилади
ва
мазкур
нашрлар
барча
юридик
кутубхоналарга
жойлаштирилган
.
3
Суд
фаолиятининг
очиқлиги
охир
-
оқибат
суд
ҳал
қилув
қарорининг
адолатли
бўлишини
таъминлашда
муҳим
аҳамият
касб
этишини
эътиборга
олган
ҳолда
2008
йил
22
декабрда
Россия
Федерациясининг
“
Фуқаролар
ва
ташкилотларнинг
Россия
Федерацияси
умумий
юрисдикция
судлари
фаолияти
ҳақида
ахборот
олиш
”
ҳуқуқини
таъминлаш
тўғрисида
”
ги
қонуни
қабул
қилинди
.
4
муаммолари
.
Юрид
.
фанлари
номзоди
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзилган
автореферат
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
. 2007. –
С
.9.
1
Барнар
К
.
Пути
и
способы
распространения
информации
о
судебных
решениях
в
Великобритании
/
В
сб
.:
Судебная
практика
как
источник
права
. –
М
., 2000. –
С
.71.
2
Барнар
К
.
Пути
и
способы
распространения
информации
о
судебных
решениях
в
Великобритании
/
В
сб
.:
Судебная
практика
как
источник
права
. –
М
., 2000. –
С
. 71–72.
3
Власихин
В
.
Виртуальное
путешествие
российского
читателья
п
о
американским
судам
//
Российская
юстиция
.
2001.
№
3. –
С
. 60–63.
4
Федеральный
закон
Российской
Федерации
от
22
декабря
2008
г
. N 262-
ФЗ
«
Об
обес
-
печении
доступа
к
информации
о
Таъкидлаш
керакки
,
мамлакатимизда
ҳам
суд
ҳал
қилув
қарорларининг
очиқлиги
ва
барчага
танишиш
учун
қулай
бўлишини
таъминловчи
процессуал
механизмларни
яратиш
ҳозирги
кунда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Шу
мақсадда
,
бизнинг
фикримизча
,
биринчидан
,
суд
амалиётини
умумлаштириш
натижалари
ва
судлар
фаолиятига
доир
бошқа
маълумотлар
мунтазам
равишда
чоп
этиб
борилишини
ташкил
этиш
керак
.
Иккинчидан
,
айрим
тоифадаги
ишлар
бўйича
қабул
қилинган
суд
ҳал
қилув
қарорларини
чоп
этиб
бориш
амалиёти
йўлга
қўйилиши
лозим
.
Ҳозирги
кунда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Ахборотномасида
фуқаролик
ишлари
бўйича
суд
амалиёти
материаллари
қуйи
судларнинг
ҳал
қилув
қарорларида
йўл
қўйилган
камчиликлар
кўрсатилган
ҳолда
мунтазам
равишда
чоп
этиб
борилмоқда
.
Мазкур
шаклда
суд
ҳал
қилув
қарорлари
ҳақидаги
маълумотларнинг
бериб
борилиши
судлар
фаолиятида
йўл
қўйилаётган
камчиликларни
ўз
вақтида
бартараф
этиш
ва
уни
олдини
олишга
хизмат
қилиб
келмоқда
.
Учинчидан
,
мамлакатимизда
тадбиркорларнинг
иши
юзасидан
қабул
қилинган
хўжалик
судлари
қарорларини
мунтазам
равишда
нашр
этиб
борилиши
амалиётининг
йўлга
қўйилганлигини
қўллаб
-
қувватлаган
ҳолда
айрим
тоифадаги
фуқаролик
ишлари
бўйича
ҳам
қабул
қилинган
суд
ҳал
қилув
қарорларини
қонунчиликда
белгиланган
тартибда
махсус
нашрларда
ёки
Олий
суднинг
веб
-
сайтларида
нашр
этиб
бориш
амалиётини
жорий
этишни
йўлга
қўйиш
лозим
.
Шунингдек
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлар
фаолияти
ҳақида
аҳолини
мунтазам
равишда
ҳабардор
қилиб
боришни
ташкил
этиш
мақсадида
Қорақалпоғистон
Республикаси
фуқаролик
ишлари
бўйича
Олий
суди
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
вилоятлар
ва
Тошкент
шаҳар
судларининг
интернетда
веб
-
сайтларини
ташкил
этиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
деятельности
судов
в
Российской
Федерации
». «
Российская
газета
»
Федеральный
выпуск
№
482, 26
декабря
2008
г
.
Всту
-
пает
в
силу
1
июля
2010
г
.
Принят
Государственной
Думой
10
декабря
2008
года
,
Одобрен
Советом
Федерации
17
декабря
2008
года
