ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
63
Г
.
С
.
Исмаилова
Юридик
фанлар
номзоди
ДАВЛАТ
ВА
ФУҚАРОЛАР
ЎЗИНИ
ЎЗИ
БОШҚАРУВИ
МУНОСАБАТЛАРИНИНГ
НАЗАРИЙ
АСОСЛАРИ
Бугунги
кунда
маҳаллий
ҳокимият
ва
жамиятимиз
миллийлигининг
тикланишидаги
долзарб
масалалардан
бири
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқаруви
институтининг
илмий
асосланган
тушунча
ва
моҳиятини
давлат
ва
жамиятни
ривожлантиришдаги
мақсад
ва
вазифалари
билан
боғлиқ
ҳолда
ишлаб
чиқиш
ҳисобланади
.
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқаруви
”
ибораси
аниқ
мазмун
билан
бойитилиб
,
жамиятнинг
кенг
қатламларига
кириб
бормоқда
.
Аммо
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
институтининг
давлат
қурилишидаги
ўрни
ва
ролига
оид
муносабатлар
доираси
кундалик
ҳаётда
бирдай
тушуниб
қабул
қилинмоқда
,
деб
бўлмайди
.
Инсоният
тўпланган
ижтимоий
тажриба
кўрсатишича
,
жойлардаги
кундалик
масалаларни
ҳал
қилишда
ўзини
ўзи
ташкил
этиш
шакли
давлат
ривожланиши
билан
боғлиқ
босқичларнинг
барчасида
ҳам
кузатилмаган
.
Демак
,
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқаруви
аҳолининг
ўзини
ўзи
ташкил
этиш
шакли
сифатида
ҳамиша
мавжуд
бўлмаган
.
Агар
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқарувини
ташкил
этиш
принциплари
ва
шакллари
тўғрисида
мулоҳаза
юритадиган
бўлсак
,
бунда
уларнинг
,
айрим
адабиётларда
тўғри
таъкидланганидек
,
жамият
ва
давлатнинг
узоқ
давом
этган
кўп
асрлик
диалектик
қарама
-
қаршиликлари
жараёнида
шаклланганлиги
ва
сиёсий
курашлар
натижасида
вужудга
келганлигига
ишонч
ҳосил
қиламиз
.
Фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқарувининг
замонавий
принцип
ва
шакллари
–
бу
ҳудудий
жамоа
ва
давлат
орасидаги
ўзаро
муроса
доирасини
излашнинг
мураккаб
жараёни
ва
жамият
манфаатини
кўзлаган
ҳолда
келишиш
натижаси
ҳисобланади
.
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқаруви
давлатчиликнинг
ривожланишида
ўзига
хос
туртки
бўлган
кучга
эга
тузилмадир
,
деган
фикрлар
ҳам
мавжуддир
.
Ибтидоий
ҳаёт
ва
онгни
ҳаракатга
келтирувчи
етакчи
омиллардан
бири
жамоа
бўлиб
яшашдир
,
бу
айни
вақтда
ҳаёт
ва
дунёқарашнинг
универсал
принципи
бўлиб
хизмат
қилади
.
Ибтидоий
тузум
шароитида
яшаётган
инсонга
жамоа
-
уруғдошлик
муносабатлари
тушунарли
ва
анча
яқин
бўлган
.
У
мазкур
тушунча
асосида
табиат
,
жамият
ва
дунёдаги
барча
нарсалар
ҳақида
мушоҳада
юритган
...
Шунинг
учун
ҳам
осмон
,
ҳаво
,
ер
,
денгиз
,
ер
ости
дунёси
–
бутун
табиат
ўзаро
боғлиқ
бўлиб
,
инсон
қиёфасидаги
мавжудот
яшаётган
улкан
жамоа
сифатида
намоён
бўлган
.
Уларнинг
у
ёки
бу
даражадаги
қариндошлик
муносабатлари
мавжуд
бўлиб
,
илк
ижтимоий
-
иқтисодий
тузумда
ибтидоий
-
тарихий
жамоа
фаолият
кўрсатган
.
Қадим
замонларда
мамлакатимиз
ҳудудида
ўзини
ўзи
бошқариш
тизими
маҳалла
тарзида
амалга
оширилган
.
Осиё
қитъаси
ва
мусулмон
Шарқида
давлат
қурилиши
ва
бошқарув
тажрибаси
муайян
хусусиятларга
ва
ўзига
хос
анъаналарга
эга
.
Араблар
истилоси
ва
ислом
дини
қабул
қилинишидан
анча
илгари
пайдо
бўлган
маҳалла
муайян
кичик
ҳудудда
истиқомат
қилувчи
одамлар
бирлашмаси
бўлиб
,
унда
кишилар
фақат
қўшничилик
ришталари
билан
эмас
,
балки
юз
йиллар
давомида
яратилган
ички
тартиб
-
қоида
,
маънавий
-
аҳлоқий
нормалар
,
урф
-
одатлар
ва
анъаналар
билан
боғланган
1
.
Аҳолининг
ижтимоий
-
иқтисодий
жиҳатдан
уюшишининг
бу
шакли
тарихий
ривожланиш
жараёнида
ўзгариб
борди
2
.
Ижтимоий
-
сиёсий
,
иқтисодий
-
маданий
ҳаётни
ислоҳ
қилувчи
турли
йўналишдаги
ислоҳотлар
аксарият
анъанавий
ўзбек
оилаларига
маҳалла
орқали
кириб
келди
3
.
Бу
институтнинг
асосий
маъноси
–
аҳолининг
турмуш
фаолиятини
қўшни
жамоа
доирасида
ижтимоий
-
ҳудудий
жиҳатдан
ташкил
этишдан
иборат
бўлган
.
Инсон
жамоасига
бўлган
эҳтиёж
одамларнинг
кўпайиши
оқибатида
пайдо
бўлганлиги
тўғрисида
,
дастлаб
Форобийнинг
“
Фозил
шаҳар
аҳолисининг
маслаги
”
асарида
4
,
кейинчалик
эса
Абу
Али
ибн
Синонинг
“
Уй
хўжалиги
тўғрисида
”
ги
трактатида
“
инсонлар
жамоа
бўлиб
яшашлари
учун
ўзаро
мулоқотда
,
турли
муносабатда
бўлишлари
,
бир
-
бирларининг
эҳтиёжларини
қондириш
учун
хизмат
қилишлари
ва
умумий
интилиш
,
мақсадга
эга
бўлишлари
лозим
”
ифодасидаги
фикри
орқали
ривожлантирилди
5
.
Шу
билан
бирга
мутафаккир
жамиятда
инсонлар
ўзаро
ёрдам
асосида
яшашлари
керак
,
деб
алоҳида
таъкидлайди
.
Абу
Райхон
Берунийнинг
фикрича
,
инсон
ўз
эҳтиёжларини
тушуниб
,
ўзига
ўхшаш
кишилар
билан
бирга
жамоа
бўлиб
яшашнинг
зарурлигини
англай
бошлаши
ўзига
хос
келишувчанлик
шартномасига
оид
муносабатларнинг
келиб
чиқишига
6
,
шунингдек
маҳалла
тушунчасининг
пайдо
бўлишига
асос
яратди
.
“
Маҳалла
”
атамаси
Махмуд
Қашғарийнинг
“
Девону
луғатит
турк
”
асарида
савдо
-
ҳунармандчилик
мавзеларини
ифодаловчи
арабий
калима
сифатида
илк
бор
қайд
этилди
7
.
Маҳалла
институтининг
янги
ривожланиш
босқичи
Амир
Темур
давридан
бошланди
.
Бу
даврда
маҳаллалар
шаҳарликларнинг
ҳунармандчилик
йўналиши
ва
ижтимоий
мақоми
бўйича
ташкил
этила
бошланди
.
Амир
Темур
давлатнинг
равнақи
маҳалла
асосларидан
бошланади
,
деб
ҳисоблаган
8
.
Жамият
ҳаёти
такомиллашиб
,
давлат
ва
ҳуқуқнинг
ривожланиши
жараёнида
қонун
,
маъмурий
фармойиш
,
суд
прецеденти
,
ҳуқуқий
одатлар
кўринишидаги
позитив
ҳуқуқий
тизим
шакллантирилди
.
Давлат
жамият
манфаатининг
вакили
сифатида
,
айни
вақтда
,
жамият
устида
турган
куч
сифатида
вужудга
келиб
,
ўз
таркибини
белгилаб
олади
.
Шу
билан
бирга
,
давлат
ривожланишининг
дастлабки
босқичларида
бир
одамнинг
иккинчи
одам
устидан
ташкилий
ва
сиёсий
жиҳатдан
ҳукмронлик
қилиши
1
Ваҳобов
А
.
Давлат
ҳокимиятининг
маҳаллий
бошқарув
ва
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
//
Ўзбекистон
Республикаси
мустақил
давлат
.
Тошкент
:
Адолат
, 1995. 142 – 143-
бетлар
.
2
Олламов
Я
.
Й
.,
Саидова
Х
.
А
.
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
ҳуқуқи
:
назария
ва
амалиёт
масалалари
.
Тошкент
,
2006. 62-
б
.
3
Гаюпова
Ш
.
О
.
Ўзбек
анъанавий
маҳаллаларида
демократик
жараёнлар
//
Ўзбекистон
Фанлар
академиясининг
60
йиллигига
бағишланган
республика
ёш
олимлар
илмий
конференцияси
материаллари
.
Тошкент
, 2003. 142-
б
.
4
Маънавият
юлдузлари
.
Тошкент
, 1999. 67 – 68-
бетлар
.
5
Ўзбекистонда
ижтимоий
-
фалсафий
фикрлар
тарихидан
.
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1995. 67-
б
.
6
Маънавият
юлдузлари
.
Тошкент
, 1999. 97-
б
.
7
Ғуломов
М
.
Маҳалла
–
фуқаролик
жамиятининг
асоси
.
Тош
-
кент
:
Адолат
, 2003. 23-
б
.
8
Олламов
Я
.
Й
.,
Саидова
Х
.
А
.
Кўрсат
.
асар
. 70-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
64
эътироф
этилган
.
Давлатлар
ҳақиқий
жамоа
манфаатларини
,
давлат
шакллари
қандай
бўлишидан
қатьий
назар
,
авваллари
ҳам
,
ундан
кейин
ҳам
камдан
-
кам
эътиборга
олган
.
Турли
даврларда
давлатни
халққа
бўйсунишидан
иборат
демократик
назария
кенг
тарқалган
бўлиб
,
бугунги
кунда
ҳам
ушбу
масала
ўз
долзарблиги
йўқотмаяпти
.
Мазкур
назарияларда
ўзини
ўзи
бошқаришнинг
турли
шакллари
,
шу
жумладан
,
демократиянинг
бевосита
ва
билвосита
шакллари
,
мансабдор
шахсни
сайлаб
қўйиш
ва
унинг
масъулияти
кабилар
асослаб
берилади
.
Ушбу
назарияларнинг
асосий
талаби
–
давлатнинг
жамиятга
бўйсинувидир
.
Демократик
назариялар
билан
ёнма
-
ён
,
баъзан
улар
билан
уйғунликда
давлатни
ҳуқуққа
бўйсуниш
ғояси
ривожланди
.
Бу
ғоянинг
моҳияти
шундан
иборатки
,
одамларни
давлат
бошқармай
,
балки
ҳамма
учун
тенг
бўлган
қонун
бошқариши
керак
.
Ибн
Сино
ҳам
жамият
кишиларнинг
ўзаро
келишуви
асосида
қабул
қилинадиган
адолатли
қонунлар
ёрдамида
бошқарилиши
лозимлигини
таъкидлайди
1
.
Жамият
аъзоларининг
ҳаммаси
бу
қонунга
итоат
этишлари
,
қонунни
бузиш
ва
адолатсизлик
жазоланиши
лозимлигини
ифода
этади
.
Давлатнинг
қонунга
бўйсуниш
ғоясининг
ривожланиши
жараёнида
либерал
назария
вужудга
келди
,
мазкур
назария
инсон
ҳуқуқи
муаммосини
кун
тартибига
қўйди
ва
бу
ҳуқуқни
ҳимоя
қилиш
кафолати
тизимини
ишлаб
чиқди
.
Фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
институти
тушунчаси
тўғрисида
тўхталар
эканмиз
,
шуни
ҳам
таъкидлаши
керакки
,
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқаруви
–
жамият
ҳаётининг
объектив
ходисаси
,
ўзини
ўзи
ташкил
этиш
шаклларидан
бири
сифатида
намоён
бўлмоқда
.
Давлат
ҳам
худди
ўзини
ўзи
бошқариш
тузилмаси
каби
ўз
табиатига
мувофиқ
ижтимоий
ҳаётнинг
муайян
шаклини
ўзида
ифода
этган
ижтимоий
институт
бўлиб
,
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқарувига
нисбатан
минг
карра
мураккаб
тизимни
ташкил
этади
.
Бизнинг
фикримизча
,
ҳозирги
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
тушунчаси
,
аҳолининг
маҳаллий
даражада
,
яъни
маълум
бир
истиқомат
қилиш
ҳудудида
ташкил
этилиши
мумкин
бўлган
шакллардан
биридир
.
Замонавий
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
институтининг
вужудга
келиши
ва
ривожланиш
жараёни
–
маълум
маънода
объектив
ва
муқаррар
жараёндир
.
Чунки
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқарувини
ташкил
этишнинг
ҳозирги
принципи
–
барча
ижтимоий
тизимларнинг
ажралмас
фундаментал
хоссасининг
аниқ
бир
шаклини
,
яъни
ўзини
ўзи
ташкил
этиш
хоссасини
ифода
этади
.
Жамият
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқарувининг
ривожланишидаги
дастлабки
босқичларда
ҳозирги
замон
моделларига
яқин
бўлган
принцип
асосида
ўзини
ўзи
бошқариш
шаклида
фаолият
кўрсатган
,
яъни
давлат
ташкил
бўлгунга
қадар
ўзини
ўзи
бошқариш
жамиятнинг
ўзини
ўзи
ташкил
этишнинг
дастлабки
шаклларидан
бўлган
.
Ўзини
ўзи
бошқаришни
ташкил
этиш
ва
унинг
тарихи
юзасидан
олиб
борилган
тадқиқотлар
бу
ҳақда
очиқ
-
равшан
далолат
беради
.
Ўзини
ўзи
бошқаришнинг
илк
кўринишлари
ижтимоий
фойдали
меҳнатни
тақсимлаш
натижасида
вужудга
келди
:
бунда
қабила
,
уруғ
,
жамоа
каби
тузилмаларнинг
ҳамма
аъзолари
ҳам
бажара
олмаган
ишлар
доираси
,
1
Маънавият
юлдузлари
.
Тошкент
, 1999. 92-
б
.
жамоанинг
алоҳида
аъзоларига
топширилган
,
ўзини
ўзи
бошқаришнинг
оддий
шакли
шу
тариқа
пайдо
бўлган
.
Бу
фикрни
давом
эттириб
Беруний
“
инсоннинг
қадр
-
қиммати
ўз
вазифасини
аъло
даражада
бажаришдан
иборат
:
шунинг
учун
инсоннинг
энг
асосий
вазифаси
ва
ўрни
меҳнат
билан
белгиланади
,
инсон
ўз
хоҳишига
меҳнат
туфайли
эришади
”, -
деб
ёзган
эди
.
2
Ижтимоий
ҳаёт
мураккаблашгач
давлат
ташкил
топа
бошлади
.
Давлат
ўзини
ўзи
бошқариш
уюшмаларининг
бирлашуви
ва
қайта
ташкил
этилиши
асосида
вужудга
келди
,
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Бошқача
айтганда
,
ижтимоий
ва
хўжалик
жараёнларини
тартибга
солишнинг
ижтимоий
характерига
асосланган
ўзини
ўзи
ташкил
этишнинг
оддий
шакли
бошланғич
босқичларидаёқ
ҳозирги
давлат
тузилмаси
белгиларини
ўзида
ифода
этган
эди
.
Булардан
қуйидаги
хулосани
чиқариш
мумкин
,
ҳудудий
ўзини
ўзи
бошқаришнинг
оддий
шакли
эволюцияси
кейинчалик
ижтимоий
муносабатлар
мураккаблашганлиги
натижасида
объектив
равишда
давлатни
ташкил
бўлишига
олиб
келди
,
бунда
ҳокимият
институти
жамоат
институтларига
тенглаштирилди
.
Мазкур
масалага
оид
тадқиқотнинг
тарихий
жиҳатлари
,
аввало
,
давлат
ва
ўзини
ўзи
бошқариш
тузилмалари
ўзаро
муносабатининг
асосий
параметрлари
аниқлаб
олиниши
,
давлатнинг
вужудга
келиши
ва
ривожланиши
жараёнидаги
уларнинг
ўзаро
таъсири
,
давлатни
жамоа
тузилмасидан
алоҳида
ажралиб
чиқиши
,
уни
нисбатан
кўп
қиррали
мустақил
ижтимоий
ҳодиса
сифатида
ишлаб
туриши
ва
бошқаларга
бевосита
боғлиқдир
.
Давлатни
вужудга
келиш
муаммоси
билан
боғлиқ
равишда
юқорида
келтирилган
тузилмалар
нисбатига
оид
дастлабки
маълумотларга
тўхталар
эканмиз
,
кейинги
йилларда
илмий
адабиётларда
давлатнинг
келиб
чиқиши
назарияси
қизғин
муҳокама
қилинмоқда
.
Бунда
қарама
-
қарши
синфларнинг
кураши
,
шунингдек
бошқа
омиллар
билан
бир
қаторда
,
бошқарув
вазифаларига
доир
масалалар
кўлами
таҳлил
этилмоқда
.
Шу
муносабат
билан
тарих
,
этнография
,
археология
маълумотларига
ва
А
.
И
.
Ковлер
фикрларига
таяниб
айтиш
мумкинки
,
“
давлат
институтлари
томонидан
ўзини
ўзи
бошқаришга
асосланган
жамоа
-
қабиладошликни
ютиб
юбориш
содир
бўлган
эмас
,
балки
ўзини
ўзи
бошқариш
институтлари
ўз
заминида
янада
ривожлана
бориб
давлат
бошқаруви
институтлари
даражасигача
етди
,
яъни
босқичма
-
босқич
давлатлаштириш
жараёни
юз
берди
”.
Бундай
“
давлатлаштириш
”
катталашиб
борган
қабила
,
этник
гуруҳ
,
элатлар
жамоалари
бошқаруви
вазифаларини
янада
қийинлаштирарди
.
Бошқарув
ва
ҳукмдорлик
функцияларида
ўзига
хос
томонлар
пайдо
бўла
бошлайди
.
Бунда
бошқарув
соҳасига
табиий
равишда
жамоа
-
қабилачиликка
асосланган
ўзини
ўзи
бошқариш
институтлари
ҳам
бевосита
кириб
бора
бошлайди
,
бир
ҳолатда
кичикроқ
ҳудудни
эгаллаган
ва
аҳолиси
зич
жойлашган
ўхшаш
жамоалар
мавжуд
бўлса
,
бошқа
бир
ҳолатда
катта
ҳудудни
эгаллаган
ва
аҳоли
сони
кўп
бўлган
жамоалар
бўлиб
,
унда
бошқарув
умумий
тизим
доирасида
автоном
тарзда
амалга
оширилган
.
Аммо
ҳар
икки
ҳолатда
ҳам
ўзини
ўзи
бошқариш
мустақиллигини
йўқотади
ва
сиёсий
2
Ўша
жойда
. 97-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
65
ҳукмдор
мақсад
ва
вазифаларига
бўйсунишга
мажбур
бўлади
.
Шундай
қилиб
,
ташкилий
-
давлат
жамияти
вужудга
келиб
,
ўзини
ўзи
бошқариш
дастлабки
мустақиллигини
йўқотади
ва
давлат
тузилмасидаги
қўшимча
қисмга
айланади
,
ёки
маҳаллий
даражадаги
давлат
ҳокимиятининг
давоми
ёхуд
давлатдан
алоҳида
бўлган
фуқаролик
жамиятининг
институти
сифатида
мустақил
ҳаракат
қилади
,
аммо
ҳамма
ҳолатда
ҳам
буйруқ
берадиган
ҳуқуқий
давлат
доирасида
фаолият
кўрсатади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
ин
-
ститут
самоуправления
в
обществе
.
В
основной
части
рассматриваются
вопросы
самоуправления
граждан
и
их
органов
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
ин
-
ститут
самоуправления
в
стране
требует
дальнейшего
развития
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes institute of self-management in a society.
In the basic part questions of self-management of
citizens and their bodies are considered.
In the conclusion the author comes opinion, that the
institute of self-management in the country demands the
further development.
Ш
.
Ю
.
Жўраев
ТДЮИ
аспиранти
ЭКОЛОГИК
ХАВФСИЗЛИКНИ
ТАЪМИНЛАШ
ДАВЛАТНИНГ
МУСТАҚИЛ
ФУНКЦИЯСИ
СИФАТИДА
Юридик
адабиётларда
доимий
равишда
«
давлат
функциялари
»
ва
уларнинг
таснифи
тўғрисида
янги
фикрлар
билдирилади
.
Чунки
давлатлар
ривожланиш
мобайнида
янгидан
янги
вазифа
ва
фаолиятларни
бажарганлиги
учун
ҳам
,
тадқиқотчилар
янги
функцияларни
ажратиб
кўрсатишда
давом
этмоқдалар
1
.
Демак
,
давлат
функциянинг
ўзи
объектив
реаллик
бўлиб
,
уларни
тавсифлаш
субъектив
ёндошиш
асосида
амалга
оширилади
.
Шу
боис
бундай
мунозараларда
иштирок
этиш
ва
давлат
функциялари
тўғрисидаги
тадқиқотларни
янада
давом
эттиришга
ҳар
бир
тадқиқотчининг
маънавий
ҳуқуқи
бор
деб
ҳисоблаймиз
.
Эндиликда
жамият
ва
атроф
табиий
муҳит
ўртасидаги
алоқадорликни
иккита
мустақил
муносабатларга
ажратсак
бўлади
:
биринчиси
–
табиат
бойликларидан
фойдаланиш
,
муҳофаза
қилиш
ва
унинг
сифатини
қайта
тиклаш
бўйича
алоқалар
(
экологик
муносабатлар
);
иккинчиси
–
табиатнинг
ўзидаги
фавқулодда
ҳодисалар
(
фалокатлар
)
ва
атроф
табиий
муҳитга
техноген
фавқулодда
таъсир
(
ҳалокат
)
нинг
олдини
олиш
ва
бартараф
этиш
борасидаги
муносабатлар
(
экологик
хавфсизлик
муносабатлари
).
Жамият
ва
атроф
табиий
муҳит
ўртасидаги
экологик
муносабатлар
аллақачон
«
тан
»
олинган
.
Бироқ
,
экологик
хавфсизликни
таъминлаш
бўйича
муносабатлар
жамият
ва
табиат
ўртасидаги
узаро
муносабатларнинг
янги
шакли
деб
таърифланмоқда
2
.
Давлатнинг
мана
шу
иккита
йўналиш
бўйича
олиб
борадиган
фаолиятларини
икки
хил
функцияларни
бажариши
деб
тушиниши
керак
.
Биринчи
йўналиш
бўйича
муносабатларни
тартибга
солишни
экологик
функция
,
иккинчисини
эса
–
экологик
хавфсизликни
таъминлаш
функцияси
.
Юридик
адабиётларда
давлатнинг
экологик
функцияси
мавжудлиги
тўғрисида
деярлик
мунозалар
йўқ
.
Таниқли
ҳуқуқшунос
олим
М
.
Нажимовнинг
таъкидлашича
,
эндиликда
давлат
экология
функциясининг
мустақиллигини
барча
ҳуқуқшунос
олимлар
тан
олганлар
.
Аммо
экология
функциясининг
амал
қилиш
доираси
ва
мазмунини
аниқлаш
масаласида
барча
олимларнинг
бир
хил
фикрга
келишишга
эришилмаган
3
.
Бироқ
,
давлатнинг
экологик
хавфсизликни
таъминлаш
функциясини
тан
олиш
,
тавсифлаш
ва
ўзига
хос
томонларини
кўрсатиб
бериш
масаласи
бўйича
олимлар
орасида
якдиллик
йўқ
.
Айниқса
юрист
-
эколог
олимларнинг
аксарияти
давлатнинг
бундай
мустақил
функцияси
борлигини
тан
олмайди
.
Хусусан
,
экологик
хавфсизликни
таъминлашни
алоҳида
мустақиллигини
тан
олмасдан
уни
атроф
та
-
1
Исламов
З
.
Общество
,
государство
,
право
.
Ташкент
,
С
.223;
Чиркин
В
.
Е
.
Современное
государство
.
М
.:
Междунароные
отношения
, 2001.
С
.200;
Нажимов
М
.
Давлатнинг
экологик
функцияси
.
Тошкент
: 2006. 8-
б
;
ва
бошқалар
.
2
Серов
Г
.
П
.
Экологическая
безопасность
населения
и
терри
-
торий
Российской
Федерации
(
Правовые
основы
,
экологиче
-
ское
страхование
и
экологический
аудит
):
Учебное
пособие
.
М
.:
Изд
.
Центр
“
Анкил
”, 1998.
С
.1
З
.
3
Нажимов
М
.
Кўрсат
.
асар
. 19-
б
.
