YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
14
NAVOIY IJODIDA JANRLARNING O‘RNI
Olimova Ruxshona Ravshan qizi
Navoiy davlat universiteti Oʻzbek tili va adabiyoti yoʻnalishi, 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15554238
Annotatsiya:
Ushbu maqolada, Alisher Navoiy ijodida adabiy janrlarning tutgan o‘rni va
badiiy imkoniyatlari tahlil etiladi. Lirik janrlar (g‘azal, ruboiy, tuyuq, fard), epik janrlar
(masnaviy, doston), didaktik hamda ilmiy-publitsistik janrlar doirasidagi asarlar ko‘rib
chiqiladi. Ayniqsa, Navoiy tomonidan janrlar imkoniyatlarining kengaytirilgani, ularga falsafiy,
tasavvufiy va axloqiy g‘oyalarning singdirilgani alohida ta’kidlanadi. Maqolada janrlar orqali
Navoiy badiiy fikrning shakli va mazmunini mukammal ifoda etgani, adabiy an’anaga ulkan
ta’sir ko‘rsatgani asoslab beriladi.
Kalit so‘zlar:
Navoiy, adabiy janrlar, g‘azal, masnaviy, ruboiy, didaktik adabiyot, tasavvuf,
poetika, turkiy adabiyot.
Annotation
. This article explores the role and diversity of literary genres in the works of
Alisher Navoi. It analyzes lyrical, epic, didactic, and scientific-publicistic genres found in his
works. Special attention is given to his use of ghazal, masnavi, rubai, and symbolic-didactic
forms in expressing themes of love, wisdom, mysticism, and national identity. Navoi’s genre
mastery demonstrates his literary innovation and deep intellectual legacy within Turkic
literature.
Keywords:
Navoi, genres, ghazal, masnavi, didactic literature, Sufism, poetics, Turkic
classical literature.
Kirish
Alisher Navoiy turkiy adabiyot tarixida beqiyos ijodiy meros qoldirgan, nafaqat o‘z
davrining, balki keyingi asrlarning ham estetik mezonlarini belgilab bergan ulug‘ shoir,
mutafakkir va davlat arbobidir. Uning adabiy faoliyatida janrlar xilma-xilligi va badiiy
uslubning kengligi e’tiborga molik jihatlardandir. Navoiy lirika, epik, didaktik hamda tarixiy-
publitsistik janrlarda o‘zining chuqur bilim va tajribasini namoyon etgan. Ayniqsa, turkiy
she’riyatda ilgari mavjud bo‘lmagan ayrim janrlarning asoschisi bo‘lgan.
Adabiyotga doir umumiy ma’lumot (nazariy asoslar
). Janr bu adabiy asarning shakliy-
tarkibiy belgilar majmui bo‘lib, u muayyan badiiy ifoda vositalari, kompozitsiya va mazmunni
ifodalash uslubiga ega. Sharq she’riyatida, ayniqsa fors-tojik va turkiy adabiyotda janrlar
muayyan ijtimoiy-ma’naviy ehtiyoj va estetik talab asosida rivojlangan. G‘azal, qasida, ruboiy,
masnaviy, tuyuq, fard kabi janrlar Sharq she’riyatining eng keng tarqalgan shakllari bo‘lib,
Navoiy ijodida ular har biri o‘ziga xos shakl, mazmun va funksiyaga ega holda mujassam topgan.
Lirik janrlar: G‘azal, ruboiy, tuyuq va fard.
Navoiy lirikasi, avvalo, g‘azallar bilan
mashhur. Uning “G‘aroyib us-sig‘ar”, “Navodir ush-shabob”, “Badoyi‘ ul-vasat”, “Favoyid ul-
kibar” devonlari lirik she’riyatining to‘rt bosqichini tashkil etadi. Har bir devon muayyan yosh
davrini aks ettiradi. Navoiy g‘azallarida muhabbat, ma’naviy kamolot, tasavvufiy tafakkur
asosiy g‘oya bo‘lib xizmat qiladi. Navoiy ruboiy janrida ham benazir namunalar yaratgan.
Ruboiylarda ko‘pincha hikmat, ibrat, hayotga falsafiy munosabat mujassam. Masalan:
“Har kimki ne dedi, elga menga, sanga yo‘qdur, Dardingni o‘zing ayla, unga, bunga
yo‘qdur...”
Shuningdek, tuyuq va fard janrlari ham Navoiyning lirikasida uchraydi. Tuyuqda kalom
o‘yini, so‘z ustaligi va qisqa, lo‘nda fikr asosiy o‘rinni egallaydi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
15
Epik janrlar: Masnaviy va doston.
Epik janrlar Navoiy ijodining yuksak cho‘qqisidir.
“Xamsa” turk adabiyotidagi birinchi mukammal beshlik bo‘lib, unda quyidagi asarlar
jamlangan:
“Hayrat ul-abror” – didaktik qahramonlik dostoni;
“Farhod va Shirin” – ishqiy-qahramonlik dostoni;
“Layli va Majnun” – ishqiy-falsafiy dostoni;
“Sab’ai Sayyor” – ramziy-fantastik qahramonlik dostoni;
“Saddi Iskandariy” – tarixiy-didaktik doston.
Bu asarlar orqali Navoiy nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki butun turkiy she’riyatda epik
janrning yuksak namunalarini yaratdi. Ayniqsa, “Farhod va Shirin” dostonida ishq, mehnat va
fidoyilik singari tushunchalar badiiy mujassamlangan.
Didaktik janrlar: Nasriy va nazmiy asarlar.
Navoiy “Mahbub ul-qulub”, “Nasoyim ul-
muhabbat”, “Mezon ul-avzon”, “Muhokamat ul-lug‘atayn” kabi asarlarida didaktik janrni
rivojlantiradi. Ayniqsa, “Mahbub ul-qulub” – axloqiy-falsafiy hikmatlar to‘plami sifatida ajralib
turadi. Ushbu asarda shoir hayot, inson, jamiyat, axloq haqida chuqur fikr yuritadi.
Ilmiy-publitsistik janrlar.
Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asari turkiy tilni
maqom jihatidan fors tiliga teng qo‘yish istagining mahsuli bo‘lib, ilmiy-publitsistik janrda
yozilgan. U bu asarda til siyosati, tilning badiiy salohiyati, leksik boylik va ifoda imkoniyatlarini
tahlil qiladi.
Tasavvufiy janrlar.
Navoiy tasavvufga oid asarlarida ham janrga sadoqat bilan
yondashgan. Xususan, “Lison ut-tayr” nomli asarida Attorning “Mantiq ut-tayr”iga ergashgan
holda ramziy shaklda ma’rifiy g‘oyalarni ilgari suradi. Bu asar janr jihatidan falsafiy-masnaviy
janrga mansub bo‘lib, ruhiy kamolot, ilohiy muhabbat g‘oyalari asosida qurilgan.
Navoiy o‘z davrida mavjud barcha janrlarni mukammal o‘zlashtiribgina qolmay, ularga
yangi mazmun va badiiy qirralar olib kirdi. Masalan, g‘azal janrida faqat ishq emas, balki
tasavvufiy va falsafiy g‘oyalar mujassam etildi. Epik janrda esa voqeabandlik bilan birga ramz
va ishoralarga boy mazmun kiritildi. U har bir janrning badiiy imkoniyatlarini maksimal
darajada ishga solib, uni yangi bosqichga olib chiqdi.
Xulosa
Alisher Navoiyning adabiy merosida janrlar xilma-xilligi uning ijodiy qudratini namoyon
etadi. U har bir janrga o‘ziga xos ma’naviy-falsafiy mazmun, badiiy uslub va estetik go‘zallik olib
kirgan. Navoiy uchun janr bu faqat shakl emas, balki fikr va hissiyotning mujassam ifodasidir.
Uning lirikasida yurak ohangi, epik asarlarida xalq taqdiri, didaktik asarlarida donishmandlik,
publitsistik asarlarida esa til va millat masalalari ko‘tarilgan. Shuning uchun ham Navoiy janrlar
orqali butun bir davr tafakkurini, estetik dunyoqarashini aks ettirgan ijodkordir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Navoiy, A. “Xamsa” – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2014.
2.
Navoiy, A. “Mahbub ul-qulub” – Toshkent: Sharq, 1998.
3.
Karimov, I. “Buyuk siymolar – buyuk meros” – Toshkent: O‘zbekiston, 2001.
4.
G‘ulomov, A. “Alisher Navoiy va adabiy janrlar” – Toshkent, 1990.
5.
Komilov, N. “Tasavvuf va Navoiy” – Toshkent: Fan, 1996.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
16
6.
Abdulhay, Sh. “Alisher Navoiy she’riyati poetikasi” – Toshkent, 2008.
7.
Bertels, E.E. “Navoiy va uning davri” – Moskva, 1965.
