167
KOMPYUTER TARMOQLARI VA ULARNING TURLARI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti “Matematika va ta’limda axborot texnologiyasi
kafedrasi mudiri, Ilmiy rahbar
Husanova Husniya Abdurahmon qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti matematika va informatika yo’nalishi
2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15117938
Annotatsiya.
Mazkur maqolada kompyuter tarmoqlari va ularning turlari haqida
ma’lumot beriladi. Tarmoqlarning asosiy turlari geografik qamroviga (LAN, MAN, WAN, PAN),
tuzilishiga (mijoz-server va peer-to-peer) hamda topologiyasiga (yulduzsimon, shakarsimon,
halqasimon va to‘liq bog‘langan) qarab tasniflanadi. Shuningdek, kompyuter tarmoqlarining
ishlash prinsiplari, afzalliklari va kamchiliklari ham yoritib berilgan.
Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish muammosi hisoblash
texnikasi paydo bо'lgandan beri mavjuddir. Axborotlarni bunday uzatish alohida
foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir necha
kompyuter yordamida hal qilish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni
ma‘lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan birgalikda
foydalanish, hamda kо'pgina boshqa muammolarni ham hal qilish mumkin bо'ladi.
Kalit so‘zlar
: Kompyuter tarmoqlari, LAN, WAN, MAN, PAN, tarmoq topologiyasi, mijoz-
server, peer-to-peer, TCP/IP, IP-manzil, axborot almashinuvi, tarmoq xavfsizligi, tarmoq
protokollari, resurslarni almashish.
Kirish
. Zamonaviy jamiyatda kompyuter tarmoqlari axborot almashinuvi va
resurslardan birgalikda foydalanishning asosiy vositalaridan biriga aylandi. Ular ish
jarayonlarini avtomatlashtirish, tezkor ma’lumot almashish va masofaviy xizmatlarni
ta’minlash imkonini beradi. Bugungi kunda internet global tarmoq sifatida butun dunyoni
birlashtirib, insonlarning hayot tarziga katta ta’sir ko‘rsatmoqda.
Kompyuter tarmoqlari turli mezonlarga qarab tasniflanadi, jumladan, geografik
qamrovi, tuzilishi va ishlash prinsipiga ko‘ra farqlanadi.
Kо'pincha ―mahalliy tarmoqla (lokalniye seti, LAN, Local Area Network) atamasini
aynan, katta bо'lmagan, mahalliy о'lchamli, yaqin joylashgan kompyuterlar ulangan tarmoq,
ya‘ni, mahalliy tarmoq deb tushiniladi. Lekin ba‘zi mahalliy tarmoqlarning texnik
kо'rsatgichlariga nazar solsak, bunday atama aniq emasligiga ishonch hosil qilish mumkin.
Misol uchun, ba‘zi bir lokal tarmoqlar bir necha kilometr yoki bir necha о'n kilometr
masofadan oson aloqani ta‘minlay olish imkonini beradi. Bu hol esa, bir xonaning, bir
binoning yoki bir-biriga yaqin joylashgan binolarninggina emas, balki bir shaxar doirasidagi
о'lchamdir. Boshqa bir tomondan olib qaraganimizda global tarmoq orqali (WAN, Wide Area
Network yoki GAN, Global Area Network) bir xonada joylashgan ikki yonma-yon stoldagi
kompyuterlar ham axborot almashinuvini amalga oshirishi mumkin, lekin negadir bunday
tashkil qilingan tarmoqni hech kim mahalliy tarmoq deb atamaydi. Ikkita yaqin joylashgan
kompyuterlarni interfeys orqali (RS232, Centronics) kabel yordamida bog'lash mumkin, yoki
hatto kabelsiz infraqizil kanal yordamida ham kompyuterlarni bog'lash mumkin. Lekin
bunday bog'lanish ham mahalliy tarmoq deb atalmaydi.
168
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili.
Kompyuter tarmoqlari bo‘yicha tadqiqotlar va
adabiyotlar tarmoq texnologiyalarining rivojlanishi bilan birga kengayib bormoqda. Quyida
ushbu sohada asosiy manbalar va ularning tahlili keltirilgan:
Tanenbaum A.S., Wetherall D.J. – "Computer Networks"
Ushbu kitob kompyuter tarmoqlarining nazariy va amaliy asoslarini batafsil yoritadi.
TCP/IP protokollari, marshrutlash, xavfsizlik va tarmoq arxitekturasi haqida keng
ma’lumot beradi.
Forouzan B.A. – "Data Communications and Networking"
Ma’lumotlar uzatish va tarmoq kommunikatsiyalariga oid asosiy tushunchalarni o‘z
ichiga oladi.
LAN, WAN, internet va simsiz tarmoqlar haqida chuqur tahlillar taqdim etiladi.
Tarmoq protokollari va xavfsizlik masalalarini yoritadi.
Stallings W. – "Computer Networking with Internet Protocols"
Internet protokollari va ularning ishlash mexanizmlarini ko‘rib chiqadi.
Zamonaviy tarmoq texnologiyalarining rivojlanishi va tarmoqlarni optimallashtirish
usullari haqida ma’lumot beradi.
Mahalliy va xalqaro ilmiy maqolalar
IEEE Xplore, ACM Digital Library kabi ilmiy ma’lumotlar bazasida chop etilgan
maqolalar kompyuter tarmoqlari, IoT (Internet of Things), bulutli hisoblash va tarmoq
xavfsizligi kabi mavzularni qamrab oladi.
O‘zbekistonda kompyuter tarmoqlari bo‘yicha mahalliy manbalar:
O‘zbekiston universitetlari va ilmiy markazlari tomonidan tayyorlangan darsliklar va
qo‘llanmalar mavjud.
Masalan, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti (TATU) tomonidan nashr etilgan
materiallar O‘zbekistondagi tarmoq texnologiyalarining rivojlanishiga oid tahlillarni o‘z ichiga
oladi.
Natija va muhokama.
Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, kompyuter tarmoqlari zamonaviy
axborot texnologiyalarining ajralmas qismi bo‘lib, ularning samarali ishlashi turli omillarga
bog‘liq. Ushbu maqolada tarmoqlarning turlari, ishlash prinsiplari va ularning afzalliklari
ko‘rib chiqildi.
Tarmoqlarni tasniflash.
Geografik qamroviga ko‘ra (LAN, MAN, WAN, PAN)
farqlanadigan tarmoqlar turli maqsadlar uchun mos keladi. Tuzilishiga ko‘ra mijoz-server va
peer-to-peer tarmoqlari o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega. Topologiyalar (yulduzsimon,
halqasimon, shakarsimon va to‘liq bog‘langan) tarmoqning tezligi, ishonchliligi va narxiga
ta’sir ko‘rsatadi.
Afzalliklar: ma’lumotlarni tez almashish, resurslarni samarali ishlatish, masofaviy
ishlash imkoniyati, biznes jarayonlarini optimallashtirish.
Kamchiliklar: xavfsizlik muammolari, dastlabki xarajatlarning yuqoriligi va texnik
xizmat ko‘rsatish ehtiyoji.
Zamonaviy tendensiyalar: Bulutli hisoblash va IoT (Internet of Things) texnologiyalari
tarmoqlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda.
5G va simsiz texnologiyalar yuqori tezlikda ma’lumot uzatishni ta’minlaydi.
Kiberxavfsizlik muammolari tarmoq himoyasini mustahkamlashni talab qiladi.
169
Xulosa va takliflar.
Kompyuter tarmoqlari hozirgi zamonaviy axborot
texnologiyalarining ajralmas qismi bo‘lib, ular axborot almashinuvi, resurslarni birgalikda
ishlatish va samarali boshqaruv imkoniyatlarini yaratadi. Ushbu tadqiqotda tarmoqlarning
turlari, ishlash prinsiplari, afzalliklari va kamchiliklari tahlil qilindi. Tarmoqlarni to‘g‘ri
loyihalash va optimallashtirish ularning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Zamonaviy tendensiyalar shuni ko‘rsatadiki, bulutli hisoblash, 5G texnologiyasi va IoT
(Internet of Things) kabi innovatsiyalar tarmoqlarning rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, tarmoq xavfsizligi muhim masala bo‘lib, kiberhujumlardan
himoyalanish strategiyalarini ishlab chiqish talab etiladi.
1. Tarmoq xavfsizligini oshirish: Ma’lumotlarni himoya qilish uchun kuchli shifrlash va
autentifikatsiya mexanizmlarini joriy etish. Antivirus dasturlaridan va xavfsizlik devorlaridan
(firewall) foydalanish.
2. Yangi texnologiyalarni joriy etish: Bulutli texnologiyalar va 5G tarmoqlaridan samarali
foydalanish. IoT qurilmalarining xavfsizligini oshirish.
3. Tarmoq infratuzilmasini optimallashtirish: Ishonchli va samarali tarmoq
topologiyalarini tanlash. Ma’lumotlar uzatish tezligini oshirish uchun ilg‘or protokollardan
foydalanish.
4. Mutaxassislarni tayyorlash va bilimlarni oshirish: IT-mutaxassislar va muhandislar
uchun maxsus o‘quv kurslarini tashkil qilish. Kompyuter tarmoqlari sohasidagi yangi
tendensiyalarni muntazam o‘rganish va amaliyotga tadbiq etish.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Berdiyev Sardor Sobir o’g’li. "DEVELOPMENT OF
MATHEMATICAL APPLICATIONS IN THE PROGRAM OF EXISTING SCRIPT LANGUAGE."
2.
Qodirov, F. E., S. S. Jo'rayev, and V. N. Qalandarov. "INFORMATION ARCHITECTURE IN
SITE
DESIGN." НАУКА
И
НАУЧНЫЙ
ПОТЕНЦИАЛ-ОСНОВА
УСТОЙЧИВОГО
ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА. 2019.
3.
Qodirov, F. E., et al. "FEATURES OF INTEL CORE i9 X-SERIES PROCESSORS AND ITS
ADVANTAGE FROM OTHER PROCESSORS." ПУТИ ПОВЫШЕНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНОСТИ
СОВРЕМЕННЫХ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ. 2019.
4.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE." Ответственный редактор (2020): 6.
5.
Qodirov, F. E. "Methodological aspects and importance of development of medical
services through econometric modeling and forecasting options." academy. uz/index. php/yo.
6.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda har bir
hududning о ‘ziga xos xususiyatlari." Scientific Journal of Actuarial Finance and
Accounting 4.09 (2024): 178-183.
7.
Qodirov, F. E., O. D. Doniyorov, and H. Shokirov Sh. "Basic concepts of information
security in information systems. Wide threats and their consequences." концепции
устойчивого развития науки в современных условиях (2021): 153-155.
8.
Қодиров, Ф. "ЗАМОНАВИЙ КОМПЬЮ ТЕР УЙИНЛАРИ ВА УЛАРНИНГ
СИНФЛАНИШИ." МУХАММАД
АЛ-ХОРАЗМИЙ
НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ
АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ КАРШИ ФИЛИАЛИ (2019).
9.
Qodirov, F. "YOSHLAR MA’NAVIYATINI YUKSALTIRISHDA MILLIY ONLAYN KITOB
170
DO’KONINI ISHLAB CHIQISH VA TADBIQ ETISH." МУХАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ КАРШИ ФИЛИАЛИ (2019).
10.
Qodirov,
F.
"MASOFAVIY
TA’LIMDA
O’QISHNING
QULAYLIKLARI
VA
KAMCHILIKLARI." МУҲАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ ҚАРШИ ФИЛИАЛИ (2020).
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION." Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities 2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Кодиров, Ф. "АНАЛИЗ БИОСИГНАЛОВ В ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФИИ И МЕТОДЫ ИХ
ОБРАБОТКИ." МУҲАММАД
АЛ-ХОРАЗМИЙ
НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ
АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ ҚАРШИ ФИЛИАЛИ (2020).
13.
Қодиров, Ф. "СОЗДАНИЕ ПРОГРАММНОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ И АППАРАТА
ЭЛЕКТРОННОЙ
БИБЛИОТЕЧНОЙ
СИСТЕМЫ
НА
ОСНОВЕ
QR-КОДОВОЙ
ТЕХНОЛОГИИ." Kokand University (2020).
14.
Bozorova, Irina Jumanazarovna, and Dilfuzaxon Mamasharipovna Karayeva. "Modern
programming technologies and their role." интеллектуальный капитал xxi века. 2020.
15.
Qodirov, F. "Aholiga tibbiy xizmat ko ‘rsatish sohasining kelgusi holatini
bashoratlash." Samarqand iqtisodiѐt va servis instituti (2022).
16.
Qodirov, F. "QR-kod texnologiyasi asosida elektron kutubxona tizimini dasturiy va
apparat taminotini yaratish." Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot
texnologiyalari universiteti Qarshi filiali (2021).
17.
Қодиров, Фаррух, and X. Мухитдинов. "АҲОЛИГА ТИББИЙ ХИЗМАТ КЎРСАТИШДАН
ОЛИНГАН ДАРОМАД ВА ХАРАЖАТЛАРНИ БИЗНЕС ИННОВАЦИОН МОДЕЛИ." Raqamli
iqtisodiyot va axborot texnologiyalari 2.3 (2022): 136-141.
18.
Qodirov, F. "Optimum solutions for the development of medical services in private
clinics." Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Qarshi filiali (2022).
19.
Qodirov, F. "Қашқадарё ҳудуди аҳолисига хизмат кўрсатиш тармоқлари ва уларга
таъсир этувчи омиллар." O ‘zbekiston Qishloq Va Suv xo ‘jaligi” Jurnali (2022).
20.
Қодиров, Ф. "Вилоят аҳолисига соғлиқни сақлаш хизматлари кўрсатиш
тармоқлари ривожланиш механизмининг статистик таҳлили." Andijon Mashinasozlik
Instituti (2022).
21.
Қодиров, Ф. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси ҳолатини
башоратлаш." Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти (2022).
22.
Қодиров, Фаррух, and X. Мухитдинов. "АҲОЛИГА ТИББИЙ ХИЗМАТ КЎРСАТИШДАН
ОЛИНГАН ДАРОМАД ВА ХАРАЖАТЛАРНИ БИЗНЕС ИННОВАЦИОН МОДЕЛИ." Raqamli
iqtisodiyot va axborot texnologiyalari 2.3 (2022): 136-141.
23.
Қодиров, Ф. "Қашқадарё вилояти аҳолисига тиббий хизмат кўрсатиш
тармоқларини ривожлантиришнинг истиқболлари." o ‘zbekiston qishloq va suv xo ‘jaligi»
âà «Agro ilm (2022).
24.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Создание программного обеспечения
электронной библиотечной системы на основе QR-кодовой технологии." Теория и
практика современной науки. 2020.
25.
Zoxidov, J. B., F. E. Qodirov, and I. J. Bozorova. "QUARTUS II PROJECT CONCEPT AND ITS
171
OPPORTUNITIES AND PROBLEMS." АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕХНИЧЕСКОГО И
ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ. 2019.
26.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ И
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ
ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ." Инновации в
технологиях и образовании. 2019.
27.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE." Ответственный редактор (2020): 6.
