37
QIYOSIY VA CHOG’ISHTIRMA TILSHUNOSLIK MASALALARI
Ismoilova Maftuna Toxir qizi
Termiz davlat pedagogika instituti
Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 2- bosqich 202- guruh talabasi.
Ilmiy rahbar:
Xurramova Sanobar
https://doi.org/10.5281/zenodo.15696549
Annotatsiya:
Mazkur maqolada qiyosiy va chog‘ishtirma tilshunoslikning nazariy
asoslari, ularning farqli va umumiy jihatlari, shuningdek, lingvistik tadqiqotlar uchun
ahamiyati tahlil qilinadi. Qiyosiy tilshunoslik turli tillarning genealogik va tipologik
o‘xshashliklarini aniqlashga xizmat qilsa, chog‘ishtirma tilshunoslik ularning strukturaviy va
funksional jihatlarini o‘zaro taqqoslash orqali tadqiq qiladi. Maqolada ushbu
yondashuvlarning ilmiy-epistemologik asoslari va ularning zamonaviy tilshunoslikdagi o‘rni
yoritib beriladi.
Kalit so‘zlar:
qiyosiy tilshunoslik, chog‘ishtirma tilshunoslik, til tahlili, genealogik tahlil,
tipologik tadqiqot.
Mamlakatimizda chet tillarini o‘qitishni rivojlantirish, ta’lim sifatini yuksaltirish,
o‘quvchi yoshlarning chet tillarni o‘rganish bo‘yicha ko‘nikma va malakalarini oshirish
ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining chet tillarni
o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qarorini amalga
oshirishda boshqa fanlar bilan bir qatorda adabiyotshunoslik, tilshunoslik va
tarjimashunoslikning ham o’z maqsadi va vazifalari mavjud. Til murakkab muloqot tizimi
hisoblanadi. Xalqlar muloqoti uchun, ijtimoiysiyosiy munosabatlar uchun ham til asosiy
vositadir. Har bir xalqning rivojlanishida adabiy-aloqalar ham muhim o’rin tutadi. Adabiy
aloqalarni rivojlantirish esa xalqlar o’rtasidagi ma'naviy-ma'rifiy munosabatlarni
mustahkamlashga xizmat qiladi. Tarjimashunoslik bo’lsa barcha xalqlar urf-odatlari va ilmiy
ishlari bilan yaqindan tanishishga imkon beradi. Ko’rinib turibdikiy, adabiyotshunoslik,
tilshunoslik va tarjimashunoslik kabi fanlar yurtimiz ravnaqida muhim ahamiyat kasb etadi.
Qiyosiy tipologiyaning predmeti va maqsadi. Tillar tipologiyasi tillar tuzilishining
umumiy qonunlarini o‘rganuvchi tilshunoslikning alohida bo‘limi. Lingvistik tipologiyaning
rivojlanishi. Lingvistik tipologiya rivojlanishining asosiy faktorlari. Lingvistik tipologiya va
uning predmeti. Tillar tipologiyasi bo‘limlari: tipologiya, genetik tipologiya, (qiyosiy-tarixiy
tilshunoslik), areal tipologiya (areal tilshunoslik). Xorijiy va ona tilining qiyosiy tipologiyasi
fanning tarjima va chet tilini o‘qitish metodikasi fanlar bilan aloqasi. Bu fanning kelib chiqishi
va rivoji. Strukturaviy tipologiya. Til birliklarining semantik, strukturaviy rivojlanishi. Qiyosiy-
tarixiy tilshunoslik namoyandalari va ularning bu fanga qo‘shgan hissalari. Tilda mikro va
makrokategoriyalar va ularni qiyoslash. Makrokategoriyalar: grammatik kategoriyalar,
semantik maydon, leksik – semantik guruh, sintaktik kategoriya, so‘z yasash maydoni, so‘z
turkumi, sintaktik maydon va boshqalar. Makrokategoriyalar: tushuncha kategoriyasi (I.I.
Meshchaninov), funktsional semantik maydon, (А.V. Bondarko), grammatik-leksik maydon,
(E.V. Guliga, Ye.I. Shendels), tipologik kategoriya (J. Bo‘ronov). Tipologik va milliy
kategoriyalar.
Funktsional-semantik,
grammatik-leksik
va
tipologik
kategoriya
nazariyalarining bir-biriga yaqinligi va ular tildagi aynan bir til hodisasiga turlicha
yondashishning natijasi ekanligi. Lingvistik tipologiyadagi asosiy parametrlar klassifikatsiyasi.
38
Lingvistik tipologiyaning asosiy rivojlanish omillari. Lingvistik tipologiyaning til yaruslariga
ko‘ra bo‘limlari. Chog‘ishtirma tilshunoslik va tipologiya. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va
tipologiya. Ko‘plik tipologik kategoriyasi. Tipologiyaning segment yarusi. N.Xomskiy tipologik
qarashlari. Lingvistik universaliyalar. Turkiy tillar tipologiyasi, mayl tipologik kategoriyalar.
Semantik tipologiya. Tillarning tovush tuzilishidagi tipologik farqlari. So‘z tartibi tipologiyasi:
qatʼiy va erkin so‘z tartibi. Maxmud Qoshg‘ariyning “Devoni lugʼatit turk” asarida tipologik
qarashlar. Qiyosiy tipologiya va lugʼat turlari. So‘z boyligini boyishining tahlili. А.Navoiyning
“Muxokamat-ul lugʼatayn” asaridagi tipologik qarashlar. Tipologiyada allomorfizm
tushunchasi. Qiyosiy tipologiya, chog‘ishtirma tilshunoslik va semasiologiya. Porroyal
grammatikasi. Qiyosiy tipologiya va leksik-stilistik usullar. Lingvokulturologiya va dunyoni
qurish nazariyalari. Chog‘ishtirma tilshunoslik predmeti. Qardosh va qardosh bo‘lmagan
tillarni qiyoslash. Kontrastiv lingvistika. Chog‘ishtirma tilshunoslik metodlari. Kognitiv
tilshunoslik va chog‘ishtirma tilshunoslik. Qiyosiy tilshunoslik va lingvokulturologiya.
Chog‘ishtirma tilshunoslik va pragmalingvistika.
Qiyosiy tipologiyaning predmeti va maqsadi. Tillar tipologiyasi tillar tuzilishining
umumiy qonunlarini o‘rganuvchi tilshunoslikning alohida bo‘limi. Lingvistik tipologiyaning
rivojlanishi. Lingvistik tipologiya rivojlanishining asosiy faktorlari. Lingvistik tipologiya va
uning predmeti. Tillar tipologiyasi bo‘limlari: tipologiya, genetik tipologiya, (qiyosiy-tarixiy
tilshunoslik), areal tipologiya (areal tilshunoslik). Xorijiy va ona tilining qiyosiy tipologiyasi
fanning tarjima va chet tilini o‘qitish metodikasi fanlar bilan aloqasi. Bu fanning kelib chiqishi
va rivoji. Strukturaviy tipologiya. Til birliklarining semantik, strukturaviy rivojlanishi. Qiyosiy-
tarixiy tilshunoslik namoyandalari va ularning bu fanga qo‘shgan hissalari. Tilda mikro va
makrokategoriyalar va ularni qiyoslash. Makrokategoriyalar: grammatik kategoriyalar,
semantik maydon, leksik – semantik guruh, sintaktik kategoriya, so‘z yasash maydoni, so‘z
turkumi, sintaktik maydon va boshqalar. Makrokategoriyalar: tushuncha kategoriyasi (I.I.
Meshchaninov), funktsional semantik maydon, (А.V. Bondarko), grammatik-leksik maydon,
(E.V. Guliga, Ye.I. Shendels), tipologik kategoriya (J. Bo‘ronov). Tipologik va milliy
kategoriyalar.
Funktsional-semantik,
grammatik-leksik
va
tipologik
kategoriya
nazariyalarining bir-biriga yaqinligi va ular tildagi aynan bir til hodisasiga turlicha
yondashishning natijasi ekanligi. Lingvistik tipologiyadagi asosiy parametrlar klassifikatsiyasi.
Lingvistik tipologiyaning asosiy rivojlanish omillari. Lingvistik tipologiyaning til yaruslariga
ko‘ra bo‘limlari. Chog‘ishtirma tilshunoslik va tipologiya. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va
tipologiya. Ko‘plik tipologik kategoriyasi. Tipologiyaning segment yarusi. N.Xomskiy tipologik
qarashlari. Lingvistik universaliyalar. Turkiy tillar tipologiyasi, mayl tipologik kategoriyalar.
Semantik tipologiya. Tillarning tovush tuzilishidagi tipologik farqlari. So‘z tartibi tipologiyasi:
qatʼiy va erkin so‘z tartibi. Maxmud Qoshg‘ariyning “Devoni lugʼatit turk” asarida tipologik
qarashlar. Qiyosiy tipologiya va lugʼat turlari. So‘z boyligini boyishining tahlili. А.Navoiyning
“Muxokamat-ul lugʼatayn” asaridagi tipologik qarashlar. Tipologiyada allomorfizm
tushunchasi. Qiyosiy tipologiya, chog‘ishtirma tilshunoslik va semasiologiya. Porroyal
grammatikasi. Qiyosiy tipologiya va leksik-stilistik usullar. Lingvokulturologiya va dunyoni
qurish nazariyalari. Chog‘ishtirma tilshunoslik predmeti. Qardosh va qardosh bo‘lmagan
tillarni qiyoslash. Kontrastiv lingvistika. Chog‘ishtirma tilshunoslik metodlari. Kognitiv
tilshunoslik va chog‘ishtirma tilshunoslik. Qiyosiy tilshunoslik va lingvokulturologiya.
Chog‘ishtirma tilshunoslik va pragmalingvistika.o'ynadi, chunki bu olimlarga dunyo
39
aholisining madaniy va lingvistik xilma-xilligini tushunishga yordam berdi. Qiyosiy
tilshunoslik natijasida umumiy ajdodlari bo'lgan tillar guruhlari bo'lgan til oilalari aniqlandi.
Turli tillarning so'z boyligi, grammatikasi va sintaksisini taqqoslab, tilshunoslar Hind-Evropa,
Afro-Osiyo va Xitoy-Tibet oilalari kabi bir nechta til oilalarini aniqlashga muvaffaq bo'lishdi.
Qiyosiy tilshunoslik, shuningdek, bir-biriga yaqin tillar guruhining umumiy ajdodi deb
hisoblangan faraziy tillar bo'lgan proto-tillarni qayta tiklashga olib keldi. Qiyosiy
tilshunoslikning tillarni tarixiy aloqalari va rivojlanishini tushunish uchun ularni taqqoslash
va qayta tiklashga qaratilgan. Qiyosiy tilshunoslik tilshunoslikning sintaksis, fonologiya va
semantika kabi boshqa sohalari bilan ba'zi o'xshashliklarga ega bo'lsa-da, uni ajratib
turadigan bir necha jihatlar mavjud. Mana ba'zi asosiy farqlar: 1. Tarixiy istiqbol: qiyosiy
tilshunoslik birinchi navbatda tillarning tarixiy rivojlanishi bilan bog'liq bo'lsa,
tilshunoslikning boshqa sohalari ko'pincha tillarning hozirgi holatiga qaratilgan. Qiyosiy
tilshunoslar tillarning vaqt o'tishi bilan qanday o'zgarganligini va ularning umumiy ajdod
orqali bir-biri bilan qanday bog'liqligini tekshiradilar. 2. Tipologiya: qiyosiy tilshunoslik
ko'pincha dunyoning turli oilalari va mintaqalaridagi tillarni taqqoslashni o'z ichiga oladi, bu
esa lingvistik tipologiyani keng tushunishni talab qiladi. Lingvistik tipologiya tillarning
fonologik, morfologik va sintaktik xususiyatlari kabi tarkibiy o'xshashliklari va farqlarini
o'rganishni anglatadi. 3. Qayta qurish: qiyosiy tilshunoslikning asosiy maqsadlaridan biri
prototillar deb nomlanuvchi tillarning ajdodlar shakllarini ularning avlodlari tillari o'rtasidagi
o'xshashlik va farqlarga asoslanib tiklashdir. Bu tovush o'zgarishlari, grammatik siljishlar va
leksik qarz olishni chuqur tushunishni talab qiladi. 4. Til oilalari: qiyosiy tilshunoslik tillarni
tarixiy munosabatlariga qarab til oilalariga ajratish bilan bog'liq. Bunga o`xshash yoki umumiy
kelib chiqishi bo'lgan so'zlarni aniqlash va ularning evolyutsiyasini turli tillarda kuzatish
kiradi. Umuman olganda, qiyosiy tilshunoslik tillarning tarixiy rivojlanishi va ularning bir-biri
bilan munosabatlarini chuqur tushunishni, shuningdek, lingvistik tipologiya va tovush
o'zgarishini keng bilishni talab qiladi. Ushbu jihatlar uni tilshunoslikning boshqa tillaridan
ajratib turadi, ular ko'proq tillarning hozirgi holatiga yoki o'ziga xos til hodisalariga qaratilgan.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Z. Xolmanova.TILSHUNOSLIK NAZARIYASI Toshkent 2022 y 258.b
2.
Абдурасулов Ё. Туркий тилларнинг киёсий-тарихий грамматикаси.-Тошкент:Фан,
2009
3.
Дадабоев Х.А. Тилшунослик назарияси ва методологияси. - Toshkent, 2004
4.
Исмоилов Б. Дунёни билишда тил ва тафаккур бирлиги. - Тошкент, 1966.
5.
YoidoshevI. vaboshqaiar. Tilshunoslikkaasoslari (darslik). - Toshkent, 2013.
6.
Oxford companion to English literature. Margaret Drabble. Oxford University press.
2000.
7.
Shunqing 79The Variation Theory of Comparative Literature. Сhuan University China.
Springer. – Verlag Berlin Heidelberg, 2013.
8.
Theories of Comparative Literature. – South Valley University
9.
Raupova S. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining aniq va tabiiy fanlar bo ‘yicha
savodxonligini shakllantirishda ilg’or xorijiy tajribalar //Interpretation and researches. –
40
2024. – Т. 1. – №. 1.
10. Sojida R., Maftuna I. On the skills of preparing primary school students for the tests of
the timss international control program //International journal of scientific researchers (IJSR)
INDEXING. – 2024. – Т. 6. – №. 1. – С. 313-315.
11. Nigora X., Sojida R. Timss xalqaro baholash dasturida to ‘rtinchi va sakkizinchi sinflar
o‘rtasida matematika fanini bilish sohalarini shakllantirish //International journal of scientific
researchers (IJSR) INDEXING. – 2024. – Т. 6. – №. 1. – С. 316-319.
12. Raupova S. A. Requirements for completing timss tasks //World of Scientific news in
Science. – 2024. – Т. 2. – №. 6. – С. 132-136.
13. Raupova, S. (2024). TIMSS-2023 xalqaro baholash dasturida 4-sinf o‘quvchilarining
tabiatshunoslik fani bo ‘yicha natijalari.
" Science Shine" International scientific journal
.
14. Raupova, S. A. (2024). Forming elements of ecological education in primary class
students by using timss sample tasks.
Modern Scientific Research International Scientific
Journal
,
2
(6), 65-68.
15. Raupova, S. A. (2024). Tabiiy fanlarni o ‘qitishda o ‘quvchilarda tabiiy-ilmiy savodxonlik
va amaliy kompetensiyalarni shakllantirish.
Inter education & global study
, (9), 33-37.
16. Abduvaitovna R. S. Kvant mexanikasi ba’zi masalalarini kompleks sonning trigonometrik
shaklidan foydalanib yechish //journal of innovations in scientific and educational research. –
2023. – Т. 6. – №. 3. – С. 447-449.
17. Xidirovich, X. J., & Jumageldiyevich, S. B. (2019). METHODOLOGY FOR HELIOTECHNICAL
PROBLEMS IN SCHOOL.
European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences
Vol
,
7
(12).
18. Xidirovich, X. J. (2023). O ‘QUVCHILARDA ZAMONAVIY ENERGIYA MANBALARIGA OID
TUSHUNCHALARNI
FAN-TA’LIM-ISHLAB
CHIQARISH
INTEGRATSIYASI
ORQALI
SHAKLLANTIRISH.
Science and innovation
,
2
(Special Issue 5), 295-298.
19. Xidirovich K. J., Saidumarovich M. B. USE OF INTERACTIVE METHODS IN PROBLEM
SOLVING LESSONS //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol.
– 2020. – Т. 8. – №. 12.
