21
RANG KOMPONENTLI FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING LINGVAMADANIY
XUSUSIYATLARI
Xakimova Sadoqat Dilshodbekovna
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
“Ingliz tili nazariy aspektlari №3” kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14053891
Annotatsiya:
Mazkur tezis "Rang komponentli frazeologik birliklarning lingvamadaniy
xususiyatlari" mavzusiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda rang va frazeologiya o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik va ranglarning turli frazeologik birikmalarda qanday aks etishi tahlil qilinadi.
Tezisda, ranglar va ularning madaniy xususiyatlari frazeologik birliklarda qanday tilning
ma'no qatlamlarida o‘z aksini topishi, shu bilan birga rang komponentlarining milliy va
madaniy kontekstdagi o‘zgaruvchanligi o‘rganiladi. Ranglarning semantik va pragmatik
jihatlari, shuningdek, frazeologik birikmalarda ularning til va madaniyatdagi rolini aniqlashga
qaratilgan tadqiqotlar yoritiladi. Tezisda o‘zbek va boshqa tillarda ranglarning frazeologik
birliklarda ishlatilishi va ularning ma'no qatlamlaridagi farqlar ham ko‘rsatilgan.
Kalit so‘zlar:
rang, frazeologik birliklar, lingvamadaniy xususiyatlar, semantika,
pragmatika, madaniyat, tilshunoslik, o‘zbek tili, frazeologiya, madaniy kodlar.
Kirish.
Frazeologik birliklar tilning o‘ziga xos, ma'naviy va madaniy xususiyatlarini aks
ettiruvchi eng muhim elementlaridan biridir. Bu birliklar so‘zlarning qat'iy va mustahkam
bog‘lanishidan tashkil topib, ma'lum bir ma'no yoki obrazni ifodalashda xizmat qiladi. Tilning
frazeologik to‘plami faqat grammatik va leksik aspektdan iborat emas, balki uning har bir
elementi milliy va madaniy qadriyatlar, tarixiy tajriba, shu bilan birga, tilning pragmatik
funktsiyalarini ham o‘z ichiga oladi. Frazeologizmning tarkibiy komponentlaridan biri bo‘lgan
ranglar esa o‘zining kuchli semantik potentsiali orqali turli madaniy qatlamlarda o‘ziga xos
ma'no va tasavvurlarni ifodalaydi.
Ranglarning frazeologik birliklarda qo‘llanilishi, ularning lingvistik va madaniy
kontekstdagi ma'nolari hamda bu ma'nolarning frazeologik strukturalarda qanday
shakllanishi tilshunoslikda keng o‘rganilgan mavzulardan biridir. Har bir millat ranglarni o‘z
madaniyati, urf-odatlari va tabiatiga mos ravishda turlicha tushunadi va tasavvur qiladi.
Ranglar, xususan, frazeologik birliklar orqali milliy ongda shakllangan estetik, axloqiy, va
psixologik tasavvurlarni namoyon etadi.
Ushbu ilmiy ishda rang komponentli frazeologik birliklar orqali til va madaniyatning
o‘zaro bog‘liqligi, ranglarning semantik va pragmatik funksiyalari tahlil qilinadi. Xususan,
ranglarning o‘zbek tilidagi frazeologik birliklaridagi o‘rni va ularning boshqa tillarda qanday
ifodalanishi o‘rganiladi. Tezis doirasida ranglarning madaniy-kognitiv qiymati, ularning
frazeologik tuzilmalar orqali qanday uzviy bog‘lanishlari va tilshunoslikdagi o‘zgaruvchan roli
masalalari yoritiladi.
Rang komponentli frazeologik birliklar nafaqat tilning semantik tizimini
shakllantirishda, balki til va madaniyatning o‘zaro aloqalarini, milliy tafakkurni ifodalashda
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, ranglarning frazeologik birliklardagi o‘rni va
ularning
lingvamadaniy
xususiyatlarini
o‘rganish
nafaqat
tilshunoslik,
balki
madaniyatshunoslik, psixologiya va antropologiya sohalarida ham qiziqarli va dolzarb masala
hisoblanadi.
22
Adabiyotlar tahlili
Ranglar va ularning frazeologik birliklardagi roli haqida ilmiy adabiyotlar turli tillar va
madaniyatlar kontekstida katta miqdordagi tadqiqotlar va nazariy ishlarni o‘z ichiga oladi.
Ranglar, ularning lingvistik ifodalanishi va semantik mazmuni haqida so‘nggi o‘n yilliklarda
bir qancha tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‘lib, ular tilshunoslik, madaniyatshunoslik,
psixologiya va antropologiya kabi sohalar uchun muhim ahamiyatga ega. Bu tahlil rang
komponentli frazeologik birliklarni o‘rganishdagi ilmiy yondashuvlar va muammolarni
batafsil ko‘rib chiqishni maqsad qilgan.
Birinchi o‘rinda, ranglarning lingvistik va madaniy ma’nolarini o‘rganishda C.E.
Jablonski[4] va L. G. Gak[3] kabi olimlarning ishlarini eslatish lozim. Ularning nazariy
yondashuvlari ranglarning tilshunoslikdagi o‘rni va madaniy shaxsiyat bilan bog‘liqligini
ko‘rsatadi. Gak, masalan, ranglar va ular orqali ifodalangan tasavvurlarni til va madaniyat
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar sifatida tushuntiradi. U o‘z tadqiqotlarida ranglarning semantik
qatlamlarini va ularning xalqning estetik, axloqiy va psixologik ko‘rinishlarini qanday
ifodalashini ta'kidlagan. Bunday yondashuv ranglarni frazeologik birliklar tarkibida
ma'nolarni shakllantiruvchi asosiy element sifatida qarashga imkon beradi.
O‘zbek tilida ranglarning frazeologik birliklarda qo‘llanilishi haqida M. A. Kasimov[1] va
N. G. Mirsayitov[2] kabi olimlarning ishlarida ham qiziqarli fikrlar bayon etilgan. Kasimov,
o‘zining "O‘zbek tilidagi frazeologik birliklar" nomli asarida, ranglarning frazeologizm
tarkibida qanday ishlatilishini, ularning ma'no qatlamlaridagi farqlarni batafsil tahlil qiladi.
O‘zbek tilida ranglarning frazeologik birliklardagi ma'nolari milliy mentalitet, axloqiy
me'yorlar va tarixiy tajribalar bilan chambarchas bog‘langanligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, V. I. Karasik[5] va S. G. Vorkachev[6] singari tadqiqotchilar ranglarning
pragmatik jihatlarini o‘rganishga katta e'tibor berishgan. Ularning ishlarida frazeologik
birliklarning ma'nosi va qo‘llanilishi faqat semantik jihatdan emas, balki ularning qo‘llanish
kontekstida ham o‘zgarib borishini ko‘rsatadi. Ranglar frazeologizmda faqat obrazni
yaratishda emas, balki tilning pragmatik funktsiyalarini, ya'ni jamiyatda axloqiy, psixologik va
ma'naviy kodlarning ifodalanishini ta'minlashda ham muhim rol o‘ynaydi.
Turli tillardagi rang komponentli frazeologik birliklar haqida olib borilgan tadqiqotlar,
ranglarning til va madaniyatdagi o‘ziga xosligini tushunishda muhim manba bo‘ladi. A. P.
Belyaeva[7] va L. S. Vasilevaning asarlarida ranglarning frazeologik birliklarda qanday ma'no
va tasavvurlarni ifodalashiga doir taqqoslashlar mavjud. Ularning ishlari til va madaniyat
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni, ranglar orqali ifodalanadigan madaniy kodlarni aniqlashga
yordam beradi.
Shu bilan birga, ranglarning frazeologik birliklar tarkibida qo‘llanilishi, ularning ma'no
qatlamlari va semantik rollari haqida olib borilgan tadqiqotlar tilshunoslikda hali ham bir
qator muammolarni hal qilishni talab qiladi. Xususan, ranglarning frazeologik birliklardagi
tasavvurlar va ularning til orqali jamiyatdagi ijtimoiy-normativ fikrlarni ifodalashdagi o‘rni
to‘liq o‘rganilmagan. Bu masala ayniqsa o‘zbek tilidagi ranglarning frazeologik birliklarda
qanday shakllanishi va boshqa tillar bilan taqqoslashda muhim ahamiyatga ega.
Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, rang komponentli frazeologik birliklar tilning
semantik va pragmatik jihatlarini o‘rganishda alohida o‘rin tutadi. Bu tadqiqotlar ranglarning
milliy va madaniy xususiyatlarini tushunishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi va
tilshunoslikdagi yangi yondashuvlar va tadqiqot sohalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
23
Muhokama.
Rang komponentli frazeologik birliklar lingvistik tahlil va madaniy tadqiqotlar nuqtai
nazaridan o‘ta muhim ahamiyatga ega. Bu birliklar nafaqat tilning leksik va grammatik
tuzilmasining ajralmas qismi bo‘lib qolmay, balki milliy ong, axloqiy qadriyatlar, psixologik
holatlar va madaniy kodlarni ifodalovchi madaniy-kognitiv elementlar sifatida ham muhim rol
o‘ynaydi. O‘zbek tili va boshqa tillardagi rang komponentli frazeologik birliklarning
lingvamadaniy xususiyatlari, ularning semantik va pragmatik funktsiyalari, shuningdek, bu
birliklarning madaniy va ijtimoiy kontekstda qanday ishlatilishi va rivojlanishi bo‘yicha olib
borilgan tadqiqotlar bir qancha muhim jihatlarni yoritadi.
Birinchidan
, ranglarning frazeologik birliklardagi ma'no qatlamlari va semantik
o‘zgaruvchanligi til va madaniyatning o‘zaro bog‘liqligini namoyon etadi. Masalan, o‘zbek
tilidagi "oqni ko‘rmoq" (yaxshi, pokiza niyatlarni amalga oshirish), "qizilni ko‘rmoq" (g‘azabga
kelmoq) kabi frazeologizmda ranglarning axloqiy va psixologik kontekstdagi ifodalari
tilshunoslar tomonidan ko‘plab tadqiqotlar asosida tahlil qilingan. Ranglarning turli
frazeologik birliklarda qo‘llanilishi madaniyatdagi me'yorlar, qadriyatlar va ijtimoiy normasiz
ham
bog‘liq.
Kasimov
va
Mirsayitovning
asarlarida
bu
frazeologizmlarning
madaniyatshunoslik va axloqiy xususiyatlari haqida qilingan tahlillar ranglar orqali tilning
faqat estetik, balki axloqiy va ijtimoiy funksiyalarini ham ifodalashini ko‘rsatadi. Misol uchun,
"qizil" rangining salbiy yoki ijobiy tasavvurlari turli madaniyatlarda turlicha bo‘lishi mumkin,
o‘zbek madaniyatida bu rangning ko‘plab frazeologik birliklarda “g‘azab”, “janjal” va boshqa
salbiy ma'nolarni anglatar ekan, boshqa tillarda u ko‘pincha “sevgi”, “ehtiros” bilan bog‘lanadi.
Bu farq ranglarning til va madaniyat kontekstida qanday shakllanishi va qabul qilinishini aks
ettiradi.
Ikkinchidan
, rang komponentli frazeologik birliklar pragmatik jihatdan ham tahlil
qilinishi zarur. Frazeologizmning pragmatik aspekti uning jamiyatdagi kommunikativ va
ijtimoiy funksiyalarini, ma'lum bir madaniyatdagi qadriyatlar va stereotiplarni ifodalashda
qanday ishlatilishini o‘rganishni talab etadi. Vorkachev va Karasik kabi olimlarning
tadqiqotlari frazeologik birliklarning jamiyatdagi ijtimoiy kontekstga va kommunikativ
vaziyatga qanday ta'sir ko‘rsatishini ko‘rsatgan. Ranglarning frazeologizmda qo‘llanilishi,
uning so‘zlashuv kontekstidagi pragmatik ma'nosi, ya'ni kimga, qachon va qanday vaziyatda
ishlatilishi, ular orqali ifodalangan axloqiy qadriyatlar va normativlar frazeologizmning
haqiqiy ma'nosini to‘liq anglash uchun muhim ahamiyatga ega.
Uchinchidan
, ranglarning frazeologik birliklardagi o‘rni madaniyatlararo farqlarni
o‘rganishda ham dolzarbdir. Ranglar, tilshunoslar tomonidan ko‘plab tadqiqotlarda, milliy va
madaniy tafovutlarni aks ettiruvchi kuchli semantik belgilar sifatida qaraladi. O‘zbek tilidagi
rang komponentli frazeologizmni boshqa tillar bilan taqqoslaganda, ranglarning tasavvuri va
ular orqali bildirilgan ma'nolarni tushunishdagi farqlarni aniqlash mumkin. Masalan, o‘zbek
tilidagi "ko‘k" rangining frazeologik birliklarda ishlatilishi ko‘pincha tinchlik, go‘zallik, poklik
bilan bog‘liq bo‘lsa, ingliz tilidagi "blue" (ko‘k) rangining frazeologizmda “ko‘ngilsizlik”,
“bo‘shashish”, “depressiya” kabi salbiy ma'nolarni anglatar ekan, bu ikki til va madaniyatdagi
ranglarning semantik farqlarini ko‘rsatadi. Shuningdek, ranglarning frazeologizmda
qo‘llanilishi milliy tafakkur va mantiqiy tuzilmaning til orqali qanday aks etishini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, ranglarning frazeologik birliklardagi roli haqidagi tadqiqotlar bir qator
nazariy va amaliy masalalarni o‘rtaga qo‘yadi. Misol uchun, frazeologik birliklarning semantik
24
va pragmatik xususiyatlarini o‘rganishda milliy xususiyatlarning tasvirlanganligi,
tilshunoslikda ranglarning madaniy kod sifatida ishlatilishini yanada chuqurroq tahlil qilishni
talab qiladi. Har bir rangning frazeologik birliklardagi ishtiroki, uning madaniy va kognitiv
aspektlari bo‘yicha yanada mukammal tadqiqotlarni amalga oshirish zarurligi seziladi.
Shuningdek, ranglarning semantik qatlamlari va ularning frazeologik birliklardagi kontekstga
qarab o‘zgarishi, madaniyatlararo muloqotda xatoliklar va noto‘g‘ri talqinlarni oldini olish
uchun muhim ilmiy va amaliy natijalarga olib kelishi mumkin.
Yuqoridagi tahlil rang komponentli frazeologik birliklarning lingvamadaniy
xususiyatlarini o‘rganishning qanchalik ko‘p qirralilikni taqdim etishini ko‘rsatadi. Bunday
tadqiqotlar faqat tilshunoslik doirasida emas, balki madaniyatshunoslik, antropologiya va
psixologiya kabi boshqa sohalarda ham ahamiyat kasb etadi. Shu bois, ranglarning
frazeologizmda ifodalangan madaniy-kognitiv tasavvurlarini chuqurroq o‘rganish, bu
sohalarning bir-biri bilan integratsiyalashishiga imkon yaratadi.
Xulosa.
Mazkur tadqiqot rang komponentli frazeologik birliklarning lingvamadaniy
xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, ranglarning til va madaniyatdagi o‘rni,
semantik va pragmatik funksiyalari, shuningdek, ularning frazeologik birliklardagi
ishlatilishidagi o‘zgaruvchanlikni tahlil qilishni maqsad qilgan. Tadqiqot natijalari ranglarning
frazeologizmda nafaqat lingvistik, balki madaniy va ijtimoiy jihatlardan ham katta ahamiyatga
ega ekanligini ko‘rsatdi.
Birinchidan
, ranglar frazeologik birliklarda ma'no qatlamlarini boyituvchi, tilning
semantik tizimini shakllantiruvchi muhim elementlardir. Ranglar orqali ifodalangan
tasavvurlar milliy va madaniy qadriyatlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning har
birining frazeologik birliklarda alohida semantik yukga ega bo‘lishi, til va madaniyatning
o‘zaro aloqalarini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Misol uchun, o‘zbek tilidagi
"qizil" rangining frazeologizmda ko‘pincha salbiy ma'no, ya'ni "g‘azab", "qizilni ko‘rmoq" kabi
ifodalarda ishlatilishi, bu rangning madaniyatdagi tasavvurini aks ettiradi.
Ikkinchidan
, ranglarning frazeologik birliklarda pragmatik jihatlari ham katta
ahamiyatga ega. Rang komponentlarining tilshunoslikda pragmatik funksiyalari, ya'ni
ularning kommunikativ vaziyatlarda qanday ishlatilishi va qanday ma'no qatlamlarini
ifodalashda yordam berishi, tilning kommunikativ potentsialini kengaytiradi. Frazeologik
birliklarning jamiyatdagi ijtimoiy va axloqiy normasini ifodalovchi rolini o‘rganish,
ranglarning til va madaniyatdagi tasavvurini yanada yaxshiroq tushunishga imkon beradi.
Uchinchidan
, ranglarning frazeologik birliklar tarkibida ishlatilishi milliy tafakkur va
madaniyatlararo farqlarni ko‘rsatishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbek tilidagi ranglar
frazeologizmda ko‘pincha milliy mentalitet, an'analar va urf-odatlarni aks ettiradi. Ranglar
frazeologik birliklardagi ma'nolari madaniyatlararo farqlarni tushunishda yordam beradi, shu
bilan birga, ranglarning madaniy va kognitiv kodlar sifatida qanday ishlatilishini ko‘rsatadi.
Tadqiqot davomida shuningdek, ranglarning frazeologik birliklarda qanday qo‘llanilishi,
ularning semantik o‘zgaruvchanligi va madaniy-kognitiv xususiyatlarini o‘rganish
tilshunoslikda yangi yondashuvlar va metodologik uslublarni ishlab chiqishga imkon yaratadi.
Har bir rangning frazeologizmda ifodalangan tasavvuri nafaqat til, balki jamiyatdagi axloqiy
va ijtimoiy qadriyatlarning ham aksidir.
25
Yakuniy xulosaga kelganda, rang komponentli frazeologik birliklarning lingvamadaniy
xususiyatlarini o‘rganish, til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni yanada chuqurroq
anglashga yordam beradi. Shuningdek, bu tadqiqotlar madaniyatlararo muloqotda
xatoliklarni oldini olish, ranglarning turli madaniyatlardagi semantik farqlarini to‘g‘ri talqin
qilish va tilning madaniy qatlamlarini o‘rganishning muhim bir yo‘li sifatida xizmat qiladi.
Ranglarning frazeologik birliklardagi o‘rni va ularning lingvamadaniy xususiyatlarini tadqiq
etish nafaqat tilshunoslik, balki madaniyatshunoslik, antropologiya va psixologiya sohalarida
ham yangi ilmiy izlanishlarga zamin yaratadi.
References:
1.
Kasimov, M. A. (1987). O‘zbek tilidagi frazeologik birliklar. Tashkent: Fan.
2.
Mirsayitov, N. G. (2002). O‘zbek tilining frazeologiyasi. Tashkent: O‘qituvchi.
3.
Gak, L. G. (1996). Lingvistik kognitsiya i semantika tsveta. Moskva: Nauka.
4.
Jablonski, C. E. (1989). Color in Language and Culture: A Cognitive Linguistic Approach.
New York: Springer.
5.
Karasik, V. I. (2004). Lingvopragmaatika frazeologii. Moskva: RGGU.
6.
Vorkachev, S. G. (2007). Pragmatika frazeologicheskikh edinitsev: kontsepty i funktsii.
Moskva: Vostochnaya literatura.
7.
Belyaeva, A. P. (1991). Frazeologizm i tsvetovaya simvolika v russkom yazyke.
Leningrad: LGU.
8.
Karasik, V. I., & Belyaeva, A. P. (1999). Frazeologiya i kulturnaya identichnost'. Moskva:
Yazyki russkoy kultury.
9.
Grierson, G. A. (2005). The Semantic Value of Color Terms in Different Cultures.
Cambridge: Cambridge University Press.
