Военные термины в произведение «Бабурнаме»

inLibrary
Google Scholar
Журнал:
Выпуск:
CC BY f
136-142
23
6
Поделиться
Курганов, А. (2020). Военные термины в произведение «Бабурнаме». in Library, 20(1), 136–142. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/12392
Анвар Курганов, Академия МВД Республики Узбекистан

Начальник кафедры узбекского языка и иностранных языков МВД Республики Узбекистан

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Сегодня военные термины можно найти нс только в литературе, документах и кодексах или словарях, но также в копиях научных, исторических и художественных произведений, написанных нашими предками на иностранных языках, особенно на английском. Энциклопедический труд Захириддина Мухаммада Бабура «Бобурнома», который в свое время считался настоящей хроникой и до сих пор нс утратил своей научной и литературной ценности, был переведен на английский язык. Включая Джона Лейдна (1826), Ф.Г. Тэлбот (1909), Уильям Эрскин, Аннетта Сюзанна Бсвридж (1921) были среди них. В этой статье сравниваются военные термины, использованные в английском переводе Бобурномы Уилером Текстовом и Салманом Руджи, с терминами, приведенными на языке оригинала.


background image

СЎЗ

САНЪАТИ

ХАЛҚАРО

ЖУРНАЛИ

|

МЕЖДУНАРОДНЫЙ

ЖУРНАЛ

ИСКУССТВО

СЛОВА

| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART

1 | 2020

136

Курганов

Анвар

Мухторович

Ўзбекистон

Республикаси

ИИВ

Академияси

,

Тилларни

ўрганиш

кафедраси

бошлиғининг

ўринбосари

«

БОБУРНОМА

»

АСАРИДА

ҚЎЛЛАНИЛГАН

ҲАРБИЙ

ТЕРМИНЛАР

ХУСУСИДА

http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2020-1-20

АННОТАЦИЯ

Бугунги

кунда

соҳага

оид

адабиёт

,

ҳужжат

ва

кодексларда

ёхуд

луғатлардагина

эмас

,

балки

аждодларимиз

томонидан

ёзилган

илмий

,

тарихий

ва

бадиий

асарларнинг

чет

тиллар

,

хусусан

,

инглиз

тилига

ўгирилган

нусхаларида

ҳам

ҳарбий

терминларни

учратиш

мумкин

.

Ўз

даврида

ҳақиқий

солнома

ҳисобланган

,

ҳозирги

кунга

келиб

ҳам

ўзининг

илмий

-

адабий

қимматини

йўқотмаган

Заҳириддин

Муҳаммад

Бобурнинг

Бобурнома

қомусий

асари

бир

қатор

таржимонлар

томонидан

инглиз

тилига

таржима

қилинган

.

Жумладан

,

Жон

Лейдн

(1826),

Ф

.

Г

.

Талбот

(1909),

Уилям

Эрскин

,

Аннетта

Сюзанна

Бевридж

(1921)

лар

шулар

жумласидан

.

Ушбу

мақолада

Бобурнома

асарини

Уилер

Тэкстон

ва

Салман

Ружди

томонидан

инглиз

тилига

қилинган

таржимасида

қўлланилган

ҳарбий

терминларни

асл

тилда

берилган

терминларга

мувофиқлигини

қиёслаб

кўриб

чиқилган

.

Калит

сўзлар

:

Бобурнома

”,

ҳарбий

термин

,

тарих

,

этнография

,

тилшунослик

,

адабиётшунослик

,

ҳарб

илми

,

таржима

,

лашкар

,

қанот

,

қўшин

.

Курганов

Анвар

Мухтарович

Академия

МВД

Республики

Узбекистан

,

заместитель

начальника

кафедры

изучения

языков

ВОЕННЫЕ

ТЕРМИНЫ

В

ПРОИЗВЕДЕНИЕ

«

БАБУРНАМЕ

»

АННОТАЦИЯ

Сегодня

военные

термины

можно

найти

не

только

в

литературе

,

документах

и

кодексах

или

словарях

,

но

также

в

копиях

научных

,

исторических

и

художественных

произведений

,

написанных

нашими

предками

на

иностранных

языках

,

особенно

на

английском

.

Энциклопедический

труд

Захириддина

Мухаммада

Бабура

«

Бобурнома

»,

который

в

свое

время

считался

настоящей

хроникой

и

до

сих

пор

не

утратил

своей

научной

и

литературной

ценности

,

был

переведен

на

английский

язык

.

Включая

Джона

Лейдна

(1826),

Ф

.

Г

.

Тэлбот

(1909),

Уильям

Эрскин

,

Аннетта

Сюзанна

Бевридж

(1921)

были

среди

них

.

В

этой

статье

сравниваются

военные

термины

,

использованные

в

английском

переводе

Бобурномы

Уилером

Текстоном

и

Салманом

Руджи

,

с

терминами

,

приведенными

на

языке

оригинала

.

Ключевые

слова

:

«

Бабурнаме

»,

военный

термин

,

история

,

этнография

,

языкознание

,

литература

,

военное

дело

,

перевод

,

пехота

,

крыло

,

армия

.


background image

СЎЗ

САНЪАТИ

ХАЛҚАРО

ЖУРНАЛИ

|

МЕЖДУНАРОДНЫЙ

ЖУРНАЛ

ИСКУССТВО

СЛОВА

| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART

1 | 2020

137

Kurganov Anvar Mukhtarovich

Academy of the Ministry of Internal Affairs of the

Republic of Uzbekistan, deputy chief of the languages learning department.

MILITARY TERMS IN THE WORK OF «BABURNAME»

ANNOTATION

Today, military terms can be found not only in literature, documents and codes or

dictionaries, but in copies of scientific, historical and artistic works written by our ancestors in
foreign languages, especially in English as well. The encyclopedic work of Zakhiriddin Muhammad
Babur “Baburname”, which at one time was considered a real chronicle and still has not lost its
scientific and literary value and was translated into English. Including John Leydne (1826), F.G.
Talbot (1909), William Erskine, Annette Suzanne Bevridge (1921) were among them. The article
compares the military terms used in the English translation by Baburname Wheeler Thaxton and
Salman Rudzhi with those in the original language.

Key words:

«Baburname», military term, history, ethnography, linguistics, literature,

military affairs, translation, infantry, wing, army.

Кириш

Бугунги

кунда

ҳарбий

терминологиянинг

ўзига

хос

жиҳатларини

қиёсий

жиҳатдан

ўрганиш

билан

боғлиқ

масалалар

тобора

долзарб

бўлиб

бормоқда

.

Бу

бир

қатор

омиллар

билан

белгиланади

:

биринчидан

,

сўзларни

шакллантириш

,

семасиология

,

шунингдек

,

ҳарбий

терминологиянинг

структур

хусусиятларини

чуқурроқ

ўрганиш

зарурияти

;

иккинчидан

,

терминологияни

қиёсий

таҳлил

доирасида

тадқиқ

этишнинг

аҳамиятини

илгари

суради

ва

бу

,

ўз

навбатида

,

бизга

терминологияни

фаннинг

замонавий

ривожланиш

даражасига

мос

келадиган

ва

лингвистик

ҳодисалардан

алоҳида

бўлмаган

ҳолда

,

балки

бошқа

кўплаб

илм

-

фан

соҳалари

билан

(

ҳарбий

иш

,

тарих

,

сиёсатшунослик

кабилар

)

ўзаро

яқин

алоқада

бўлишга

йўналтирилган

замонавий

тадқиқот

тартиб

-

қоидаларига

жавоб

берадиган

изчил

тизим

сифатида

ёндашиш

имконини

беради

;

учинчидан

,

муаммоларни

илмий

ишлаб

чиқишнинг

етарли

эмаслиги

ва

шунга

мос

равишда

ҳар

томонлама

таҳлил

қилиш

зарурлигини

қайд

этилади

.

Шу

муносабат

билан

,

ушбу

мақоламизда

Заҳириддин

Муҳаммад

Бобурнинг

Бобурнома

асаридаги

ўзбек

ва

инглиз

тилларидаги

баъзи

тарихий

ҳарбий

терминлар

таҳлил

этилган

.

Тилшуносликда

тарихий

ҳарбий

терминлар

тизими

А

.

Матғозиев

,

Б

.

Аҳмедов

,

З

.

Чориев

,

Ҳ

.

Дадабоев

каби

олимлар

томонидан

анча

мукаммал

тадқиқ

қилинган

[1. 186].

Айнан

Бобурнома

асарининг

кишини

хайратга

солувчи

хусусиятларидан

бири

шуки

,

унда

Бобур

мирзонинг

кўп

қиррали

шахс

ва

турли

соҳалардан

мукаммал

билимларга

эга

бўлган

олим

эканлигини

кўрсатувчи

маълумотларнинг

келтирилганлигидир

. “

Бобурнома

асарини

ўрганган

деярли

барча

олимлар

унда

келтирилган

маълумотларнинг

тарих

,

жуғрофия

,

биология

,

тиббиёт

,

этнография

,

тилшунослик

,

адабиётшунослик

,

ҳарб

илми

ва

бошқа

турли

фан

ва

амалиёт

соҳалари

учун

бебаҳо

қийматга

эга

эканлигини

эътироф

этганлар

.

Бевосита

ҳарбий

соҳага

оид

терминлар

хусусида

тўхталадиган

бўлсак

ҳарбий

мақсадлар

ва

ҳаракатларни

баён

қилишда

Бобур

Мирзо

ҳарбий

қўмондон

сифатида

фикр

юритган

ва

ушбу

фикрларни

қоғозга

туширган

.

Ҳарбий

терминларнинг

қўлланиш

ўқтинлигига

келсак

Бобурнома

нинг

ҳарбга

оид

сўз

ва

иборалар

ишлатилмаган

саҳифаси

топилмаса

керак

.

Қуйида

Бобурнома

асари

бўйича

келтирилган

мисоллар

инглиз

ва

ўзбек

тилларида

таҳлил

қилинган

.

буронғор

,

жувонғор

,

ировул

/

ҳировул


background image

СЎЗ

САНЪАТИ

ХАЛҚАРО

ЖУРНАЛИ

|

МЕЖДУНАРОДНЫЙ

ЖУРНАЛ

ИСКУССТВО

СЛОВА

| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART

1 | 2020

138

Хусусан

,

қуйида

келтирилган

гапдаги

буронғор

,

жувонғор

,

ировул

сўзлари

ҳарбий

терминлар

бўлиб

,

қуйидагиларни

англатади

:

буронғор

қўшиннинг

ўнг

қаноти

,

жувонғор

қўшиннинг

чап

қаноти

,

ировул

лашкарнинг

олдинда

борувчи

қисми

;

авангард

:

Ғанимнинг

буронғори

бизнинг

жувонғоримизни

босиб

орқаға

эврулди

,

ировул

ҳам

ўнг

қўл

сари

қолиб

,

олимиз

яланг

бўлди

[2. 80].

Мазкур

гапнинг

инглизча

таржимасида

буронғор

– right,

жавонғор

– left,

ировул

– van

сўзлари

билан

таржима

қилинган

.

Инглиз

тилида

қўшиннинг

ўнг

ёки

чап

қаноти

тушунчаларининг

фақат

right

ва

left

сўзлари

билан

ифодаланиши

оддий

ҳолат

ҳисобланади

ва

бу

сўзлар

ҳозирги

инглиз

тилида

ҳам

ҳарбий

терминлар

сифатида

истифода

этилади

:

His right beat our left, then wheeled (again) to our rear. (As has been said), the front of our

centre was bare through our van’s being left to the right [3. 80].

Van

сўзи

хусусида

алоҳида

тўхталадиган

бўлсак

,

ушбу

сўз

ҳозирги

инглиз

тилида

илғор

ҳамда

ҳарбий

термин

сифатида

илғор

отряд

маъносида

қўлланади

.

У

XVII

асрнинг

бошларида

vanguard

сўзининг

қисқартирилган

шакли

сифатида

пайдо

бўлган

. Vanguard

сўзи

эса

инглиз

тилига

XIV-XV

асрларда

француз

тилидан

кириб

келган

.

Французча

avant –

олдин

, garde –

қоровул

. “

Бобурнома

да

ировул

сўзининг

ҳировул

шакли

ҳам

қўлланган

.

ясол

,

кежим

,

тўра

,

яёқ

Қўшиннинг

марказий

қисмини

Бобур

бир

неча

ўринда

ғул

сўзи

билан

ифодалаган

:

Эртасига

биз

ҳам

буронғор

,

жувонғор

,

ғул

,

ҳировулни

тартиб

қилиб

,

кежим

кийиб

,

яроғланиб

,

ясол

ясаб

,

тўра

кўтарган

яёқларни

олимизға

солиб

,

ғаним

устига

юрудук

[4. 64-

65].

Next day we moved out against him, formed up with right and left, centre and van, our horses

in their mail, our men in theirs, and with foot-soldiers, bearing mantelets, flung to the front [3. 113].

Мазкур

мисолдаги

жанговар

саф

ни

ифодаловчи

ясол

, “

отларга

ёпиладиган

зирхли

ёпинчиқ

маъносидаги

кежим

, “

одам

бўйи

баробар

қалқон

маъносидаги

тўра

ҳамда

пиёда

аскар

маъносидаги

яёқ

сўзлари

ҳам

ҳарбий

терминлар

сирасига

киради

.

Инглизча

таржимада

ясол

ясаб

феълини

таржима

қилишда

инглиз

тилида

ҳарбий

термин

сифатида

одатда

шу

ва

шунга

ўхшаш

маъноларда

фаол

истеъмолда

бўлган

to form

феъли

истифода

этилган

. “

Бобурнома

да

ишлатилган

кежим

сўзи

инглиз

тилига

тарихий

ҳисобланувчи

метал

ҳалқалар

ёки

япроқлардан

ясалган

кийим

ёки

ёпинчиқ

маъносидаги

mail

сўзи

билан

таржима

қилинган

.

Ушбу

инглизча

сўз

айнан

жанговар

отларга

кийдириладиган

зирхли

ёпинчиқни

англатмаганлиги

учун

таржимон

horses (

отлар

)

сўзини

қўллаб

аниқлик

киритган

.

Одам

бўйи

баробар

қалқон

маъносидаги

тўра

сўзи

учун

таржимон

mantelet

сўзини

танлаган

.

Ушбу

сўзнинг

ҳозирги

инглиз

тили

учун

бир

нечта

маънолари

қайд

этилган

.

Биринчиси

елкага

илиб

юриладиган

енгсиз

нимча

”,

иккинчиси

тарихий

бўлиб

асосан

ёғочдан

ясалган

катта

ўлчамдаги

қалқон

,

тўсиқ

ва

ҳозирда

фаол

бўлган

иккита

маъноси

ҳарбий

соҳага

алоқадор

бўлган

ўт

очиш

нуқтасини

ёпиб

турувчи

тўсиқ

ва

кузатувчи

яширинган

жой

маъноларини

англатади

. “

Бобурнома

нинг

инглизча

таржимасида

Бобур

пиёда

аскар

маъносида

қўллаган

яёқ

сўзини

таржима

қилишда

“foot-soldier”

сўзидан

фойдаланилган

,

бироқ

бу

ибора

ҳозирги

инглиз

тилида

ҳарбий

термин

хусусиятига

эга

эмас

ва

асосан

корхона

,

ташкилот

ва

шу

кабиларнинг

энг

паст

лавозимлардаги

оддий

ходимларига

нисбатан

ишлатилади

.

қўрғон

,

қоровул

,

чағдовул

Яна

бир

мисолга

эътиборни

қаратамиз

:

Ушбу

жиҳатлардин

Муҳаммад

Бурундуқнинг

маъқул

раъйи

била

амал

қилмай

,

не

қўрғон

ишини

мазбут

қилибтур

,

не

уруш

яроғин

марбут

,

не

қоровул

,

не

чиғдовулким

ёғий

келуридин

огоҳ

қилғай

,

не

ясолда

тартиб

ва

насақким

ёғий

келса

уруш

хотирхоҳ

қилғай

[2.

185].

Мазкур

гапда

келган

биринчи

ҳарбий

термин

қўрғон

бўлиб

,

у

қўшин

қишлайдиган

ва

юришларга

тайёргарлик

кўрадиган

ҳамда

мудофааланишга

мўлжалланган

комплекс

иншоот

”,

яъни

қалъа

ни

англатади

.

Қўрғон

сўзи

Урхун

-

Энасой

хатида

битилган

VIII

асрга

оид

ёзма

ёдгорликларда

шу

маънода

қайд

этилган

ва

ҳозиргача

ўзбек

тилида

қўлланади

,


background image

СЎЗ

САНЪАТИ

ХАЛҚАРО

ЖУРНАЛИ

|

МЕЖДУНАРОДНЫЙ

ЖУРНАЛ

ИСКУССТВО

СЛОВА

| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART

1 | 2020

139

бироқ

ҳарбий

терминлик

мақомини

йўқотган

.

Мисолдаги

қоровул

сўзи

ҳозирги

ўзбек

тилида

ҳарбий

термин

сифатида

қўлланилишдан

ташқари

,

касб

-

кор

турларидан

бирини

ҳам

ифодалайди

.

Қадимги

туркий

тил

ёзма

манбаларида

қарағу

шаклида

қайд

этилган

бу

сўз

XIII-

XIX

асрларга

оид

ёзма

манбаларда

қаравул

шаклида

битилган

бўлиб

, “

қўриқлаш

отряди

маъносини

ифодалаган

.

Амир

Темур

қўшини

тўғрисида

бизгача

етиб

келган

маълумотларга

кўра

,

қўриқлаш

хизматини

олиб

борувчи

енгил

отлиқлардан

иборат

қоровул

гуруҳи

биринчи

бўлиб

жангга

кирган

,

ундан

кейин

бошқа

кучлар

етиб

келган

[5. 41]. “

Асосий

кучлардан

орқада

жойлашган

қисм

ва

унинг

бошлиғи

маъносини

англатувчи

чағдовул

терминсига

келсак

,

у

илк

бор

XIV-XV

асрлар

ёзма

обидаларида

қайд

этилган

ва

ҳозирги

ўзбек

тилида

фаол

истеъмолда

эмас

.

Мазкур

терминлар

Бобурнома

нинг

инглиз

тилига

таржимасида

fort,

scout, rearward

сўзлари

орқали

берилган

:

It was through this he did not accept Muhammad Baranduq Beg’s sensible counsel, did not

strengthen the works (a

ī

sh) of the fort, get ready fighting equipment, set scout or rearward to warn

of the foe’s approach, or plan out such method of array that, should the foe appear, his men would
fight with ready heart [3. 327].

Инглизча

fort

сўзи

ҳам

қўрғон

сўзи

каби

қадимий

бўлиб

лотин

тилидаги

кучли

,

мустаҳкам

маъносига

эга

fortis

сўзидан

келиб

чиққан

.

Инглиз

тилида

қалъа

маъносида

XV

аср

ёзма

манбаларида

қайд

этилган

. “

Бобурнома

да

ишлатилган

қоровул

сўзи

ушбу

таржимада

scout

сўзи

билан

берилган

.

Бу

сўз

,

инглиз

тилининг

изоҳли

луғатида

қайд

этилишича

, “

душманнинг

жойлашуви

,

кучи

ёки

ҳаракатлари

тўғрисида

маълумот

тўплаш

учун

асосий

кучлардан

олдинга

юборилган

аскар

ёки

бошқа

шахс

маъносини

англатади

.

Мазкур

сўз

инглиз

тилига

XV

асрларда

француз

тилидаги

эшитмоқ

маъносини

ифодаловчи

escouter

сўзининг

ўзлаштирилиши

натижасида

кириб

келган

.

Мисолдан

ўрин

олган

навбатдаги

чағдовул

сўзининг

инглиз

тилидаги

муқобили

сифатида

танланган

rearward

сўзининг

луғавий

маъноси

орт

томон

,

орқа

қисм

дир

.

Бу

сўз

Ўрта

асрлар

бошида

инглиз

тилида

ҳарбий

термин

сифатида

қўшиннинг

орт

қисми

маъносида

қўлланила

бошлаган

.

Ҳозирги

инглиз

тилида

бирор

нарсанинг

орт

қисми

”, “

ортга

ўгирилган

каби

маънолари

билан

бир

қаторда

юқоридаги

маънода

ҳарбий

термин

сифатида

қўлланилади

.

қилич

тегур

-

Феъл

туркумига

мансуб

ҳарбий

терминларнинг

инглиз

тилига

ўгирилишини

кузатиш

ҳам

қизиқарли

натижаларни

берди

.

Масалан

, “

Бобурнома

учун

қисқача

изоҳли

луғат

да

қилич

урмоқ

,

қилич

солмоқ

деб

изоҳ

берилган

қилич

тегур

-

феъли

асарнинг

инглизча

таржимасида

бир

неча

ўринда

“work with his own sword”

тарзида

ўгирилган

бўлса

,

бошқа

ўринларда

“get in with his sword”

шаклида

ҳам

таржима

қилинган

.

Мазмун

нуқтаи

назаридан

“work with his own sword”

ибораси

ўз

қиличи

билан

ишламоқ

яъни

ўз

қўли

билан

қилич

чопмоқ

маъносини

ифодалайди

.

Ҳақиқатан

, “

Бобурнома

даги

қилич

тегур

-

ибораси

қуролли

жангда

бевосита

иштирок

этиб

ўз

қўли

билан

ёғийни

қилич

билан

яралаган

ёки

шаҳид

қилган

жангчига

нисбатан

ишлатилган

ва

А

.

С

.

Бевериж

хоним

ушбу

маънони

инглиз

ўқувчисига

етиб

борадиган

,

тушунарли

бўладиган

кўринишда

ифодалаш

учун

калом

шаклини

кенгайтиришни

,

яъни

икки

сўздан

(

от

ва

феъл

)

иборат

қўшма

феълни

бешта

сўздан

(

феъл

,

от

,

кўмакчи

ва

иккита

олмош

)

ташкил

топган

калом

воситасида

ифодалашни

лозим

топган

.

Икки

мартаба

ўзи

жамиъ

йигитлардин

ўзуб

қилич

тегурди

:

бир

мартаба

Ахси

эшигида

,

яна

бир

мартаба

Шоҳрухия

эшигида

[2. 10].

Twice out-distancing all his braves, he got to work with his own sword, once at the Gate of

Akhs

ī

, once at the Gate of Sh

ā

hrukhiya [3. 15-16].

Мазкур

феъл

таржимасининг

иккинчи

шакли

ҳам

эътиборга

лойиқ

.

Мазмун

нуқтаи

назаридан

“get in with his sword”

каломидаги

“get in”

ибораси

кенг

маънодаги

кирмоқ

ҳаракатини

ифодалайди

десак

,

иборанинг

сўзма

-

сўз

таржимаси

ўз

қиличи

билан

кирди

мазмунини

англатади

:

Қосим

эшик

оға

бу

кун

борчадин

яхшироқ

юруб

,

ўзуб

қилич

тегурди

[2. 30].

That day Sayyid Q

ā

sim, Lord of my Gate, outstripped the rest and got in with his sword [3.

53].


background image

СЎЗ

САНЪАТИ

ХАЛҚАРО

ЖУРНАЛИ

|

МЕЖДУНАРОДНЫЙ

ЖУРНАЛ

ИСКУССТВО

СЛОВА

| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART

1 | 2020

140

Ушбу

контекснинг

ўзида

яна

бир

бор

қайтарилган

қилич

тегур

қўшма

феълининг

таржимаси

қисқароқ

шаклга

эга

:

Sl. A

mad Tambal and Muhammad-dost Tagh

āī

got theirs in also [3. 53].

Бу

таржимадаги

“got theirs in”

бирикмасидаги

“theirs”

олмоши

ўзларининг

қиличлари

маъносини

ифодалаган

ва

бирикма

мазмун

нуқтаи

назаридан

ўз

қиличларини

киритдилар

жумласига

тўғри

келади

.

Қуйироқда

яна

бир

бор

такрорланган

қилич

тегур

бирикмаси

“get

in with his own sword”

шаклида

таржима

қилинган

ва

бунда

юқоридаги

“work with his own

sword”

каломидаги

каби

айнан

ўзи

эканлигига

алоҳида

урғу

бериш

мақсадида

“own”

олмоши

киритилган

:

Ҳар

тўй

ва

ош

бўлғонда

ҳар

кимки

элдин

ўзуб

қилич

тегургон

бўлса

,

ул

улушни

ул

олур

[2. 31].

Whoever outdistanced his tribe and got in with his own sword, took the portion at every feast

and entertainment [3. 53].

Бобурнома

ни

нашрга

тайёрлаган

Порсо

Шамсиев

ушбу

мисолдаги

тўй

ва

ош

сўзларини

уруш

,

маърака

деб

тушуниш

керак

,

деган

мазмунда

изоҳ

бериб

ўтган

,

лекин

мазкур

сўзлар

таклиф

этилган

маънода

қўлланилган

бирор

манбага

ҳавола

қилинмаган

.

чопмоқ

,

босмоқ

Қуйидаги

гапда

келган

талончилик

қилиш

ёки

душманни

ваҳимага

солиш

мақсадида

ҳужум

қилмоқ

маъносида

ишлатилган

чопмоқ

ва

тор

-

мор

келтирмоқ

;

ғалаба

қилмоқ

маъносидаги

босмоқ

феълларининг

инглизча

берилишига

эътиборни

қаратамиз

:

Яна

Туркистонда

Арс

суйи

ёқасида

,

Самарқанд

навоҳисини

чопиб

,

борадурғон

ўзбек

била

Арс

суйини

муз

била

кечиб

,

яхши

босиб

,

асир

ва

молни

айриб

,

тамом

эгаларига

ёндура

бериб

,

ҳеч

нима

тамаъ

қилмади

[2. 11].

His second battle was fought on the Ur

ū

s, in Turkist

ā

n, with A

ū

zbegs returning from a raid

near Samarkand. He crossed the river on the ice, gave them a good beating, separated off all their
prisoners and booty and, without coveting a single thing for himself, gave everything back to its
owners [3. 16].

Бобурнома

даги

чопмоқ

феъли

инглизчада

от

сўз

туркумига

мансуб

бўлган

raid c

ўзи

билан

берилган

.

Ўзбек

тилидаги

энг

қадимий

сўзлардан

бири

бўлган

чоп

-

ўзаги

қадимги

туркий

тилда

қамчиламоқ

”, “

уриб

кесмоқ

,

кесиб

узмоқ

маъноларида

қайд

этилган

[6. 111,

139]. XIV-XVIII

асрга

оид

ёзма

манбаларда

талончилик

ҳужуми

маъносида

чапқун

сўзи

ишлатилган

.

Бундан

ташқари

Бобурнома

нинг

ўзида

чопқунчи

сўзи

ҳам

ишлатилган

.

Инглиз

тилидаги

raid

сўзи

айнан

чапғун

сўзининг

муқобилидир

.

Мазкур

raid

сўзи

манбаларда

road

сўзининг

шотланд

диалектидаги

варианти

эканлиги

, XIII

асрларда

отда

юриш

,

сафар

қилиш

ва

юқоридаги

каби

маънода

ишлатила

бошланганлиги

қайд

этилган

.

Самарқанд

навоҳисини

чопиб

,

борадурғон

гапининг

инглизча

таржимасига

алоҳида

эътибор

берилса

ва

у

ўзбекчага

қайта

ўгирилса

,

Самарқанд

яқинидаги

чопқиндан

қайтаётган

деган

жумла

ҳосил

бўлади

ва

ушбу

таржима

хабарда

келтирилган

маънони

тўлиқ

акс

эттиради

,

яъни

таржимада

камчилик

мавжуд

эмас

деб

ҳисоблаш

мумкин

: returning from a raid near Samarkand.

Юқоридаги

мисолда

келган

ва

от

шаклида

инглиз

тилига

таржима

қилинган

иккинчи

сўз

босмоқ

бўлиб

,

бу

сўз

ҳам

энг

қадимий

туркий

ўзаклардан

бири

ҳисобланади

.

Равишдош

шаклидаги

босиб

сўзи

инглиз

тилига

gave beating

кўринишидаги

феъл

ва

сифатдошдан

(

ёки

отлашган

феълдан

)

иборат

бирикма

билан

таржима

қилинган

.

Қуйида

келтирилган

мисолдаги

чоп

-

сўзининг

таржимасига

ўзгачароқ

ёндошилганлигини

кўриш

мумкин

:

...

биз

ҳам

Ўзганд

устига

мутаважжуҳ

бўлдук

.

Ўзумиздин

илгаррак

Ўзганд

навоҳисини

чопқали

чопқунчи

ойирдук

[2. 62].

We, for our part, marched on as for A

ū

zk

ī

nt, detaching raiders ahead to over-run those parts

[3. 108].

Бу

гапда

ҳам

чоп

феъли

юқоридаги

каби

маънода

қўлланилган

,

унинг

бу

ўриндаги

инглизча

таржимаси

қадимий

сўзлардан

бири

бўлган

over-run

бўлиб

,

унга

луғатларда

қуйидагича

изоҳлар

берилган

: “

қисқа

вақт

ичида

босиб

олмоқ

”, “

босиб

олмоқ

”, “

тошиб


background image

СЎЗ

САНЪАТИ

ХАЛҚАРО

ЖУРНАЛИ

|

МЕЖДУНАРОДНЫЙ

ЖУРНАЛ

ИСКУССТВО

СЛОВА

| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART

1 | 2020

141

чиқмоқ

,

тошмоқ

ва

б

.

Инглиз

тили

изоҳли

луғатларидан

бирида

ушбу

феълнинг

қуйидаги

маъноларни

ифодалаши

қайд

этилган

:

1) If an army or an armed force overruns a place, area, or country, it succeeds in occupying it

very quickly.

2) If you say that a place is overrun with things that you consider undesirable, you mean that

there are a large number of them there.

3) If an event or meeting overruns by, for example, ten minutes, it continues for ten minutes

longer than it was intended to.

4) If costs overrun, they are higher than was planned or expected [7.].

Бошқа

бир

изоҳли

луғатда

overrun

феълининг

қуйидаги

икки

асосий

маънодан

келиб

чиқиб

изоҳлар

берилган

:

1) spread over or occupy (a place) in large numbers.
2) continue beyond or above an expected or allowed time or cost [8.].
Overrun

сўзининг

келиб

чиқиши

тўғрисида

қуйидаги

маълумот

мавжуд

:

қадимги

инглиз

тилида

(V-XI

асрлар

) oferyrnan

шаклига

эга

бўлиб

тасодифан

учратиб

қолмоқ

,

ўтиб

кетмоқ

маъносида

ишлатилган

,

ўрта

аср

инглиз

тилида

(XI-XV

асрлар

) overrennen

шаклини

олган

.

Белгиланган

вақтдан

ўтиб

кетмоқ

маъносида

XIV

аср

бошларидан

, “

яксон

қилмоқ

,

йўқ

қилмоқ

,

талончилик

қилмоқ

,

таламоқ

маъносида

XIV

асрнинг

ўрталаридан

бошлаб

қўлланган

[9.].

Энди

мисолнинг

ўзига

қайтадиган

бўлсак

,

Бобур

қўллаган

чопқали

чопқунчи

айирдук

жумласида

бир

ўзакнинг

бирин

кетин

келиши

бадиий

санъат

ҳосил

қилган

,

бироқ

инглиз

тилининг

табиати

,

ўзакдош

сўзлардаги

лафзий

ва

маъновий

яқинлик

,

шу

билан

бирга

бутун

жумланинг

тузилиши

ва

контекст

нуқтаи

назаридан

,

эхтимол

, raid

ўзагининг

бу

жумлада

такрорланиши

бадиий

қийматга

эга

бўлмаслиги

мумкин

.

Шунинг

учун

,

таржимон

такрордан

қочиш

мақсадида

to over-run

феълидан

фойдаланган

кўринади

.

Бундан

ташқари

,

raid

ва

over-run

феълларини

маъно

нуқтаи

назаридан

қиёсий

таҳлилдан

ўтказадиган

бўлсак

,

қизиқ

манзаранинг

гувоҳи

бўламиз

.

Ҳозирги

инглиз

тилида

raid

сўзи

қуйидаги

маъноларда

ишлатилади

: 1)

кутилмаган

ҳужум

; 2)

полиция

томонидан

жиноятчиларни

қўлга

олиш

ёки

ноқонуний

молларни

олиб

қўйиш

мақсадида

ўтказиладиган

махсус

тадбир

; 3)

валюта

курсини

тушириш

учун

амалга

ошириладиган

босим

[10.].

Бу

сўз

ҳозирги

инглиз

тилида

ҳарбий

термин

сифатида

кутилмаган

ҳужум

ва

ҳаво

ҳужуми

маъноларида

ишлатилади

[11.100]. XIX

аср

охирларида

яратилган

яна

бир

ҳарбий

терминлар

луғатида

қайд

этилган

денгиз

десант

кучлари

тадбири

маъносидаги

amphibious raid, “

танк

ҳужуми

маъносига

эга

armored raid

каби

бирикмалар

[12. 258]

ушбу

сўзнинг

нафақат

ҳаво

кучлари

балки

,

денгиз

ва

қуруқлик

кучларида

термин

сифатида

кенг

истифода

этилганидан

дарак

беради

.

Ҳозирги

инглиз

тилида

overrun

феъли

бостириб

кирмоқ

,

эгаллаб

олмоқ

маъноларида

ҳарбий

терминлар

луғатига

киритилган

[13. 149].

Шу

билан

бирга

,

бу

сўз

ҳозирда

яна

бир

қатор

маъноларни

касб

этган

бўлиб

,

уларнинг

асосийлари

қуйидагилардир

: 1)

чегарадан

чиқмоқ

; 2)

(

ҳудудни

)

эгалламоқ

;

ғорат

қилмоқ

,

талон

-

тарож

қилмоқ

; 3)

тўлиб

кетмоқ

,

босиб

кетмоқ

; 4)

тошмоқ

ва

бошқалар

.

Хулоса

Хулоса

ўрнида

шуни

айтиш

мумкинки

, “

Бобурнома

асарининг

асл

ўзбек

тилидаги

нашридан

инглиз

тилига

таржимасининг

амалга

оширилганлиги

аввало

буюк

бобомиз

,

юртдошимиз

,

буюк

салтанат

асосчиси

,

олим

ва

шоир

Заҳириддин

Муҳаммад

Бобур

сиймосининг

жаҳон

шарқшунослари

,

Ғарбий

Европадаги

кенг

китобхонлар

томонидан

яна

бир

бор

эътироф

этилганлигини

билдиради

.

Унда

аслиятдаги

жуда

кўплаб

миллий

ва

тарихий

аҳамият

касб

этадиган

хос

сўзлар

(

реалиялар

)

ни

,

хусуан

Бобур

ва

бобурийлар

даврига

оид

лавҳаларни

қайта

яратишда

аввалги

нашрларга

нисбатан

анчагина

ижобий

ишлар

қилинганлигини

кўриш

қийин

эмас

.

Бизнингча

,

мазкур

инглизча

таржимани

унинг

аввалги

таржималари

билан

аслиятга

солиштирган

ҳолда

қиёсий

аснода

таҳлил

қилиш

мустақил

монографик

изланишни

тақазо

этади

.

Ўйлаймизки

,

бундай

таҳлилдан

таржима

назарияси

ва

амалиётимиз

учун

муҳим

натижалар

қўлга

киритилади

.


background image

СЎЗ

САНЪАТИ

ХАЛҚАРО

ЖУРНАЛИ

|

МЕЖДУНАРОДНЫЙ

ЖУРНАЛ

ИСКУССТВО

СЛОВА

| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART

1 | 2020

142

Фойдаланилган

адабиётлар

:

1.

А

.

Матғозиев

.

Ҳарбий

терминлар

тарихига

доир

//

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

. 1974. 1-

сон

. 47–

50-

б

.;

Б

.

Аҳмедов

.

Тарихдан

сабоқлар

.

Т

.:

Ўқитувчи

, 1994.;

Б

.

Аҳмедов

.

Тавочи

ва

жарчи

терминлари

ҳақида

//

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

, 1973. 4-

сон

. 73–76-

б

.;

Б

.

Ахмедов

,

Р

.

Мукминова

.

Тюрко

-

монгольские

заимствования

персоязычных

хроник

XV–XVIII

вв

.//

Советская

тюркология

. 1987.

6.

С

. 37–45.;

З

.

Чориев

.

Тарих

атамаларининг

изоҳли

луғати

.

Т

.:

Шарқ

, 1999.;

Ҳ

.

Дадабоев

.

Тарихий

ҳарбий

терминлар

луғати

.

Т

.:

Университет

, 2003;

Военная

лексика

в

староузбекском

языке

.

Автореф

.

дис

...

канд

.

филол

.

наук

.

Т

., 1981.

Общественно

-

политический

и

социально

-

экономическая

терминология

в

тюркоязычных

письменных

памятниках

XI–XIV

вв

.

Т

.:

Ёзувчи

, 1991.

С

.186.

2.

Бобур

Заҳириддин

Муҳаммад

.

Бобурнома

.

Нашрга

тайёрловчи

П

.

Шамсиев

;

Муҳаррир

А

.

Ўктам

.

Т

.:

Юлдузча

, 1989, 80

б

.

3. The B

ā

bur-n

ā

ma in English (Memoirs of B

ā

bur). Translated from the original Turki Text of

Zahiru’d-d

ī

n Mu

ammad B

ā

bur P

ā

dsh

ā

h Gh

ā

z

ī

by Annette Susannah Beveridge. Issued in Four

Fasciculi: - Farghana 1912 – Kabul 1914 – Hindustan 1917 – Preface, Indices, etc. 1921. Vol. I.
Sold by LUZAC & CO., 46, Great Russel Street, London. 1922, P. 139.

4.

Бобур

Заҳириддин

Муҳаммад

.

Бобурнома

.

Нашрга

тайёрловчи

П

.

Шамсиев

;

Муҳаррир

А

.

Ўктам

.

Т

.:

Юлдузча

, 1989, 64-65-

бет

.

5.

Ҳ

.

Дадабоев

.

Амир

Темурнинг

ҳарбий

маҳорати

.

Тошкент

:

Ёзувчи

, 1996., 41

б

.

6.

Древнетюркский

словарь

. «

Наука

».

Ленинград

, 1969.

С

. 111, 139.

7. Collins Cobuild Advanced Learner’s English Dictionary. New Digital Edition 2008 ©

HarperCollins Publishers 2008.

8. Oxford Dictionary of English, 3rd Edition © Oxford University Press, 2010.
9.

Қаранг

: https://www.etymonline.com/word/overrun.

10. ABBY Lingvo.

Электронный

словарь

.

Выпуск

: 16.1.3.70.

11.

Б

.

В

.

Киселев

.

Англо

-

русский

словарь

военной

и

сопутствующей

лексики

.

Москва

:

АСТ

:

Восток

-

Запад

, 2005. C.100.

12.

Англо

-

русский

военный

словарь

.

В

двух

томах

.

Под

редакцией

д

-

ра

филол

.

наук

В

.

Н

.

Шевчука

и

канд

.

филол

.

наук

В

.

М

.

Полюхина

.

Издание

третье

,

переработанное

и

дополненное

.

Том

2.

Москва

.

Военное

издательство

, 1987. C. 258.

13.

Судзиловский

Г

.

А

.,

Полюхин

В

.

М

.,

Шевчук

В

.

Н

.

и

др

.

Англо

-

русский

военный

словарь

,

C.149.

Библиографические ссылки

А.Матгозиев. Харбин терминлар тарихига дойр // Узбек тили ва адабиёти. 1974. 1-сон. 47-50-6.; Б.Ахмедов. Тарихдан сабоклар. Т.: Укитувчи, 1994.; Б.Ахмедов. Тавочи ва жарчи терминлари хакида // Узбек тили ва адабиёти, 1973. 4-сон. 73-76-6.; Б.Ахмедов, Р.Мукминова. Тюрко-монгольские заимствования персоязычных хроник XV-XVI1I вв.// Советская тюркология. 1987.№6. С. 37-45.; З.Чориев. Тарих атамаларининг изохли лугати. Т.: Шарк, 1999.; ХДадабосв. Тарихий харбий терминлар лугати. Т.: Университет, 2003; Военная лексика в староузбекском языке. Автореф.дис...канд.филол.наук. Т., 1981. Общественно-политический и социально-экономическая терминология в тюркоязычных письменных памятниках XI-X1V вв. Т.: Ёзувчи, 1991. С.186.

Бобур Захириддин Мухаммад. Бобурнома. Нашрга тайерловчи П.Шамсисв; Мухаррир А.Уктам. Т.: Юлдузча, 1989, 80 б.

The Babur-nama in English (Memoirs of Babur). Translated from the original Turki Text of Zahiru’d-dTn Muhammad Babur Padshah GhazT by Annette Susannah Beveridge. Issued in Four Fasciculi: - Farghana 1912 - Kabul 1914 - Hindustan 1917 - Preface, Indices, etc. 1921. Vol. 1. Sold by LUZAC & CO., 46, Great Russel Street, London. 1922, P. 139.

Бобур Захириддин Мухаммад. Бобурнома. Нашрга тайерловчи П.Шамсисв; Мухаррир А.Уктам. Т.: Юлдузча, 1989, 64-65-бет.

Х,.Дадабосв. Амир Тсмурнинг харбий махорати. Тошкснт: Ёзувчи, 1996., 41 б.

Древнетюркский словарь. «Наука». Ленинград, 1969. С. 111, 139.

Collins Cobuild Advanced Learner’s English Dictionary. New Digital Edition 2008 © HarperCollins Publishers 2008.

Oxford Dictionary of English, 3rd Edition © Oxford University Press, 2010.

Каранг: https://www.etymonline.com/word/overrun.

ABBY Lingvo. Электронный словарь. Выпуск: 16.1.3.70.

Б.В.Киселев. Англо-русский словарь военной и сопутствующей лексики. Москва: ACT: Восток-Запад, 2005. С. 100.

Англо-русский военный словарь. В двух томах. Под редакцией д-ра филол. наук В.Н. Шевчука и канд. филол. наук В.М. Полюхина. Издание третье, переработанное и дополненное. Том 2. Москва. Военное издательство, 1987. С. 258.

Судзиловский Г.А., Полюхин В.М., Шевчук В.Н. и др. Англо-русский военный словарь, С.149.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов