satrdan boshlanadi, bosh harflar bilan yoziladigan
“BUYURAMAN”
so`zi bilan
boshlanadi. Zaruriyatga qarab farmoyishlar bandlarga bo`linib, arabcha raqamlarda
belgilanadi. Raqamdan so`ng nuqta qo`yilib, so`z bosh harfdan boshlanadi.
Farmoyishlarda odatda kim qanday vazifani va qaysi muddatlarda bajarilishi
ko`rsatiladi. Harakat majhul fe`l shaklida ifodalanadi (misol uchun, “amalga
oshirilsin”,
“ta`minlansin”, yuklatilsin”, “hisoblansin”
kabilar). Bajaruvchilar
muassasa yoki tarkibiy qismlar, mansabdor shaxslar (lavozimlari ko`rsatilgan
holda) ko`pincha jo`natish kelishigida qayd qilinadi. Buyruq imzolanganidan so`ng
kuchga kirgan hisoblanadi.
Xulosa o`rnida shuni alohida ta`kidlash o`rinliki, tilshunoslikda buyruq
masalasi dolzarb bo`lib, u izlanuvchilardan yangi ilmiy tadqiqotlarni kutmoqda.
ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ҲАРБИЙ ТЕРМИНЛАРНИНГ
СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Курганов Анваржон Мухторович,
Ўзб. Р. ИИВ Академияси,
Тил ўқитиш кафедра бошлиғи ўринбосари
Таъкидлаш жоизки, семантик ўзгаришлар жараёнида нарса-буюм,
ҳолат, ҳаракат, сифатларнинг қандайдир белгилари билан ўхшашлиги
асосида номнинг бирор сўзга ўтиши ўзига хос аҳамият касб этади. Баъзан
сўзнинг янги маъноси асос бошланғич маънога ўхшамайди, бу эса, ўз
навбатида, янги сўз ҳосил бўлганидан далолат беради, яъни омонимлик
хусусиятига эга саналади, масалан:
cavalry
термини замонавий талқинда
“қўшиннинг юқори ҳаракатчан тури” (
танк қўшинлари, аэромобиль
қўшинлар, кавалерия
) [1, 228.]. Ушбу ҳолатда бу каби талқиннинг инглизча
қўлланилиши атайлаб қилинган ташвиқотга ўхшайди, яъни “кавалерияга хос”
анъаналарнинг қўшиннинг янги турига (кавалериянинг “классик”
вазифаларини амалга оширувчи – разведка, қўриқлаш, рейд кабилар) мерос
бўлиб қолганига ишора қилинади.
Шунингдек,
missile
терминининг умумий ва аниқ янги маъноси
ўртасидаги алоқани кузатиш мумкин: 1) снаряд; 2) ракета (зарба бериш
воситаси).
Термин
grenadier
қуйидаги маъноларни ўз ичига олади:
1) “гренадер” архаик маъноси; 2) тарихий маъноси эса “мотопиёда
аскар”
(гитлер армиясига хос)
; 3) замонавий, бироқ маъноси бироз эскирган
“граната отувчи солдат”, “винтовкали гранатомёт билан қуролланган
солдат”; 4) замонавий маъноси “гранатомётчи” (граната отувчи – реактив
гранатомёт билан қуролланган жангчи).
Баъзан номларнинг кўчиши ҳарбий ишнинг бошқа соҳаларидан ёки
ижтимоий фаолият, фан ва техника соҳаларидан ўзлашиш орқали содир
бўлади. Масалан, юридик термин
to brief
“мижозга унинг ишини адвокат
билан олиб борилишига ишора қилиш” даставвал Ҳарбий ҳаво кучлари
(ҲҲК)да “ҳарбий учишдан олдин кўрсатма бериш” маъносида, шунингдек,
қуролли кучларда “вазифани қўймоқ, кўрсатма бермоқ” маъноларини
англатади. Таъкидлаш жоизки, ҳарбий лексика доирасида ушбу сўзга олд
қўшимча қўшилиши натижасида
to debrief
термини ҳосил бўлади, яъни
“душман ортида хизмат вазифасидан қайтганлардан (самолёт экипажлари,
десантчилар, разведкачи гуруҳлардан) разведка маълумотларини олиш”
маъносини билдиради.
Альпинистлар лексиконидан
rappelling
термини “арқон бўйлаб тоғдан
тушиш” ўзлаштириб олинган бўлиб, у ҳарбий лексикада “вертолётдан арқон
орқали десант тушириш” маъносини олган.
Термин маъноларининг ўзгарганига бошқа мисолларни ҳам келтириш
мумкин:
extraction
экстракция
(гильзалар);
тиқилиб қолган техникани чиқариш;
душман ортидаги десант бўлинмаларини
(вазифани амалга оширгандан сўнг)
олиб чиқиш
;
acquisition
қўлга киритиш; нишонни аниқлаш ва белгилаш;
decontamination
тозалаш; зарарсизлантириш; дезинфекция қилиш; дегазация
қилиш (заҳарли газдан тозалаш); радиоактив қолдиқлардан тозалаш;
saturation
(эритмани)
тўйинтириш
;
мудофаа имкониятларидан ортиқ
миқдорда ҳужум воситаларини қўллаш;
surveillance
кузатиш, разведка;
техник воситалар
(радиолокацион станциялар, инфрақизил техникалар)
ёрдамида кузатиш
.
Термин маъносининг ўзгариши натижасида сўз моҳияти кенгайиши ёки
торайишини кузатиш мумкин. Масалан, “қирғоққа туширмоқ; қўнмоқ”
маъноларини англатган
to land
феъли ҳозирда ўз маъносини кенгайтирган ва
у “ҳар қандай сатҳга – сувга, осмон жисмига – қўнишни амалга ошириш”
маъносида қўлланилади.
Бирор терминда янги маънонинг пайдо бўлиши баъзан ушбу сўз эски
номларини ифодалаш учун ўзига хос антонимлар пайдо бўлишига олиб
келади. Масалан:
airmobile cavalry – horse cavalry; cross country vehicle – road
vehicle; guided bomb – gravity bomb; jet aircraft – piston aircraft; mortar –
artillery mortar; mounted infantry – foot infantry; nuclear bomb – iron bomb;
rotary wing aircraft – fixed wing aircraft; unconventional warfare – conventional
warfare.
Ҳарбий лексика таркибига кирувчи умумистеъмолдаги феъллар, одатда,
барчага маълум бўлган махсус аҳамият касб этади. Бироқ шуни ҳам
таъкидлаш жоизки, ҳарбий контекстларда кўпинча машҳур феълларнинг тор
истеъмолдаги маъносидан фойдаланилади:
to clear (a point)
“ўтмоқ (қисмга)”;
to deliver (fire) “(ўт) ёғдирмоқ (ўққа тутмоқ)”; to detail (for duty) “тайинламоқ
(наряд)”; to develop (a position) “фош қилмоқ, разведка қилмоқ (мудофаани)”;
to dress “текисланмоқ”; to find a guard “ажратмоқ (қоравул)”; to furnish (a
patrol) “ажратмоқ (қисм)”; to hold out (a reserve) “ажратмоқ (захира)”; to
mount (an attack) “ҳужумга ўтмоқ”; to negotiate (an obstacle) “енгмоқ
(тўсиқни)”; to. organize (an area) “муҳандислик муносабатида жиҳозламоқ
(жойни)”; to reduce (a pillbox) “босмоқ, енгмоқ (ДОС)”; to refuse (а flank)
“орқага тортмоқ (фланг, қанотни)”; to rotate (personnel) “навбатламоқ (шахсий
таркибни)”; to stage (an attack) “бошламоқ (ҳужум)”; to turn (a position)
“айланиб ўтмоқ (мудофаани)”. Айнан бу каби маъноларни ўрганиш жуда
муҳим саналади.
Таъкидлаш жоизки, инглиз ҳарбий лексикасида атоқли отлар, хусусан,
қурол-яроғ ва ҳарбий техника номлари кенг тарқалган. Хусусан, атоқли
отларда ҳам маъно ўзгариши кузатилади. Маъно ўзгариши атоқли отнинг
бошқа предмет, ҳолатга қандайдир белгиларининг ўхшашлиги асосида
метафорик жиҳатдан кўчиши орқали содир бўлади. Натижада турдош отлар
ҳосил бўлади. Масалан:
Hiroshima
– Хиросима – турдош от “йирик аҳоли
пунктига қарши ядро қуролини қўллаш” маъносини беради;
Dunkirk
–
Дюнкерк – “чекинишдан сўнг қўшинлар йирик гуруҳининг денгиз орқали
эвакуацияси”;
Dien Bien Phu
– Дьен-Бьен-Фу – “мудофаа иншоотлари
қурилган қамалдаги гарнизонни йўқ қилиш";
Verdun
– Верден – “мустаҳкам
қалъа”;
Cannae
– Канна – “қамал қилиш натижасида йирик гуруҳни тўлиқ
тор-мор қилиш”;
Pearl Harbor
– Пирл-Харбор – “қўққисдан ҳужум” кабилар.
Атоқли отлар маъноси ўзгаришининг бошқа усулида унинг бошқа
предмет билан ўзаро алоқаси асосида метаномик кўчиши ҳисобланади.
Масалан, айрим пунктларнинг географик номлари маълум муассасалар билан
боғланади:
Fort Benning
“пиёда аскар мактаби”;
Langley
“Марказий разведка
бошқармаси”;
Fort Knox
“бронетанк қўшинлари мактаби”;
West Point
“ҳарбий билим юрти”;
Fort Bliss
“ракета мактаби”;
Sandhurst
“инглиз
армияси ҳарбий билим юрти” кабилар.[2.]
Полисемияга (кўп маънолиликка) келадиган бўлсак, дастлабки таҳлил
асосида айтишимиз мумкинки, бу ҳодиса ҳарбий соҳада унчалик кенг
тарқалган эмас ва ҳарбий терминлар кўпинча бир маънолилик талабларига
жавоб беради.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Macvillan. English dictionary for advanced learners. Second edition.
United Kingdom. Editor-in-Chief Michael Rundell. 2007. p. 228.
2. Глоссарий Совета Россия - НАТО по вертолетной технике. NATO -
RUSSIA Council Glossary of Helicopter.
LOCAL VALENCY AND ITS SEMANTIC CORRESPONDENCE IN
EVENTUALITY
F. Jumaboyev,
Kokand SPI
Except phonological level all other levels are units which contain the unity
of form and meaning. This is recognized by all linguists.
Linguistics formed in Antique period pays much attention to the study of
relationship between the name and notion expressed by this name. The unity of
form and meaning has been inseparable. But structural linguistics appeared in XIX
century paid much attention to the form, meaning was secondary. Even F.de
Sossure recognized any linguistic unit consists of form and meaning, but his
followers, mostly glossematic linguists gave priority to the form.
In the result form was deprived from meaning. It barries to the development
of linguistic semantics.
The representatives of structural linguistics are devided into two groups on
the semantic matter. American linguist Bloomfield, Danish linguist L.Elmelef were
in antimentalistic mood, Prague linguists supported mentalistic ideas. V.Skalichka
criticized Bloomfield’s approach to morpheme on the base of form, and he paid
much attention to meaning of the morpheme.
F.de Sossure recognized that language was a system of special marks and
semeology dealing with language mark theory, he made one side approach. He
pointed out that semeology studies a mark in three aspects:
1) the relation of a mark with mark, he called it syntax;
2) the relation of a mark with reality, he called it semantics;
3) the relation of a mark with subject, he called it pragmatics.
Only first aspect drew F.de Sossure’s attention. Only in the middle of the
20
th
century the relation of a mark to reality was in the centre of linguists. In the
result of linguistic semantics developed.
At present in linguistic semantics, mainly in semasiology investigations are
being carried in two directions. One of them is nominative or denotative semantics,
it studies what the language unit expresses in objective reality or their etimology.
The growth of structural investigations influenced to the linguistic semantics and
pawed the way to the formation of structural semantics. The main principles of the
structural metadology have become the form of the linguistic unit and its meaning.
So structural semantics appeared in linguistics
198
.
198
Vasilyev L.M. Semantika russkogo glagola. M. 1981. Page 7.
