Исламские и просветительские основы творчества Алишера Навои | in Library

Исламские и просветительские основы творчества Алишера Навои

inLibrary
Google Scholar
Журнал:
Выпуск:
CC BY f
16-27
23

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.
Поделиться
Жабборов, Н. (2023). Исламские и просветительские основы творчества Алишера Навои. in Library, 1(1), 16–27. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/19383
0
Цитаты
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В статье исследуются социально-просветительские и художественно-эстетические факторы творческого совершенства великого поэта и мыслителя Алишера Навои, во-первых, то, что он досканально изучив Коран и Сунну, без отклонений следовал этим двум могущественным источникам, во-вторых, что он читал труды великих исламских мыслителей, знатоков суфизма и непрерывно развивая их идеи, давал высокохудожественные интерпретatsiи в своих произведениях, в третьих, то, что он в совершенстве знал историю тюркского народа, которому он принадлежал, и что смог мобилизовать весь свой творческий и научный потенциал для защиты и возвышения чести и славы нaции.
Обсуждаются то, как Алишер Навои следовал принципам веры и шариата, тафсиры и хадисы, прочитанные великим мыслителем, труды ученых суфизма. Его художественная интерпретatsiя религиозно-просветительских и философско-мистических идей на высоком уровне подтверждается анализом его творчества. Исследуется сущность частей «Хамсы», как «хамд» (хвала Аллаха), «мунаджат» (просьба Аллаху) и «наът» (восхваление пророка). Выдвигаются аналитические взгляды на взаимодополняемость исламизма и нaционализма, опора концепции творчества великого поэта на исламское просвещение, не помешавшее его произведениям выразить нatsiональный дух. В результате анализа делаются теоретические обобщения.


background image

16

ALISHER NAVOIY IJODINING ISLOMIY-

MA’RIFIY ASOSLARI

Nurboy JABBOROV,

filologiya fanlari doktori, professor,

Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

jabborov-nurboy@rambler.ru

Tel.: +99897402159

Annotatsiya

Maqolada buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy

ijodiy

kamolotining ijtimoiy-

ma’

rifiy va badiiy-estetik omillari, birinchidan,

Qur’on va Sunnatni mukammal o‘rganib, butun hayoti davomida islom

shariatining bu ikki mo‘tabar manbasiga og‘ishmay amal qilgani,

ikkinchidan, buyuk islom mutafakkirlari, tasavvuf allomalari asarlarini
mutola

a qilgani hamda ulardagi g‘oyalarni muttasil rivojlantirib, asarlarida

yuksak badiiy talqin etgani, uchinchidan, o‘zi mansub turkiy xalq tarixini

mukammal bilgani, butun ijodiy-ilmiy salohiyatini millatning oru nomusi,
shonu sharafini himoya qilish, yuksal

tirish yo‘liga safarbar eta olganida

namoyon bo‘lishi tadqiq qilingan.

Alisher Navoiyning e’tiqod, shariat arkonlariga qanday amal qilgani,

buyuk mutafakkir o‘qib o‘rgangan tafsir va hadis kitoblari, tasavvuf

allomalarining asarlari haqida so‘z yuritiladi

. Diniy-

ma’rifiy va falsafiy

-

irfoniy g‘oyalarni yuksak darajada badiiy talqin etgani asarlarining tahlili

orqali dalillanadi. “Xamsa” asarining hamd, munojot va na’t qismlari

mohiyati tadqiq qilinadi. Buyuk shoirning ijod konsepsiyasi islom

ma’rifatiga tay

anishi asarlarining milliy ruhni ifodalashiga monelik

qilmasligi aksincha, islomiylik va milliylik bir-

birini to‘ldirishiga doir

tahliliy qarashlar ilgari suriladi. Tahlillar natijasida nazariy umumlashmalar
chiqariladi.

Kalit so‘zlar:

badiiy ijod, islom

, she’r, adabiyot, Qur’on, hadis,

badiiy-estetik omil, tasavvuf adabiyoti, badiiy talqin.

Аннотaция

В статье исследуются социально

-

просветительские и

художественно

-

эстетические факторы творческого совершенства

великого поэта и мыслителя Алишера Навои, во

-

первых, то, что он

досканально изучив Коран и Сунну, без отклонений следовал этим

двум могущественным источникам, во

-

вторых, что он читал труды

великих исламских мыслителей, знатоков суфизма и непрерывно

развивая их идеи, давал высокохудожественные

интерпрет

atsi

и в


background image

17

своих произведениях, в третьих, то, что он в совершенстве знал

историю тюркского народа, которому он принадлежал, и что смог

мобилизовать весь свой творческий и научный потенциал для защиты

и возвышения чести и славы н

atsi

и.

Обсуждаются то, как

Алишер Навои следовал принципам веры и

шариата, тафсиры и хадисы, прочитанные великим мыслителем,

труды ученых суфизма. Его художественная интерпрет

atsi

я

религиозно

-

просветительских и философско

-

мистических идей на

высоком уровне подтверждается анализом его творчества.

Исследуется сущность частей «Хамсы», как «хамд» (хвала

Аллаха),

«мунаджат» (просьба

Аллаху) и «наът» (восхваление пророка).

Выдвигаются аналитические взгляды на взаимодополняемость

исламизма и н

atsi

онализма, опора концепции творчества великого

поэта на исламское просвещение, не помешавшее

его произведениям

выразить

н

atsi

ональный дух. В результате анализа делаются

теоретические обобщения.

Ключевые слова:

художественное творчество, ислам, поэзия,

литература, Коран, хадис, художественно

-

эстетический фактор,

литература суфизма, художественная интерпрет

atsi

я.

Abstract

The article examines the socio-educational and artistic-aesthetic

factors of the creative perfection of the great poet and thinker Alisher
Navoi, firstly, the fact that he thoroughly studied the Koran and the
Sunnah, followed these two powerful sources without deviations, and
secondly, that he read the works great Islamic thinkers, experts in Sufism
and continuously developing their ideas, gave highly artistic
interpretations in his works, thirdly, that he perfectly knew the history of
the Turkish people to whom he belonged, and that he was able to mobilize
all his creative and scientific potential to protect and elevation of the honor
and glory of the nation.

It discusses how Alisher Navoi followed the principles of faith and

Sharia, tafsirs and hadiths read by the great thinker, the works of Sufism
scholars. His artistic interpretation of religious-enlightenment and
philosophical-mystical ideas at a high level is confirmed by the analysis of
his work. The essence of the parts of "Hamsa" is being investigated, such
as "hamd" (praise of Allah), "munajat" (request to Allah) and "nat" (praise
of the prophet). Analytical views are put forward on the complementarity
of Islamism and nationalism, the support of the concept of the great poet's
work on Islamic enlightenment, which did not prevent his works from


background image

18

expressing the national spirit. As a result of the analysis, theoretical
generalizations are made.

Key words:

artistic creativity, Islam, poetry, literature, Koran,

hadith, artistic and aesthetic factor, Sufism literature, artistic
interpretation.eralizations are made.

Sharq-islom adabiyoti shaklni ham, vaznni ham, ijodiy konsepsiyani

ham Qur’

oni karim va Hadisi shariflardan olgan. Shayx Ahmad

Taroziyning

“Fununu

-l-

balog‘a” asarida she’rning poetik shakliga

taalluqli bo‘lgan badiiy san’atlarga misollar avval Qur’oni karim va

Hadisi sharifdan, keyin turli shoirlar nazmiy asarlaridan keltirilgani ham
ushbu fikrni tasdiqlaydi. Masalan, baytning har ikki misrasidagi

so‘zlarning ohangdosh, vazndosh va qofiyadosh bo‘lishi talab etiladigan

tarsi’ san’atiga misol sifatida Qur’oni majiddan quyidagi ikki oyat

keltiriladi:

Innal-

abrora lafiy na’im,

Va innal

-

fujjaro lafiy jahim. (Infitor, 13-14

).

Yana:

Inna ilayna iyobahum,

Summa inna a’layna hisobahum. (G‘oshiya, 25

-26

).

Shundan so‘ng mazkur badiiy san’atga Rasuli akram (s.a.v.)ning

“Kimki g‘azabiga itoat qilibdi, adabini zoye qilibdi” mazmunidagi hadisi

misol qilingan:

Man a’to’a g‘azabahu, azo’a adabahu

[11.85]

.

Tarsi’ san’atiga hazrat Navoiyning “Hayratu

-l-

abror” dostoni munojot

qismidan olingan quyidagi bayt misol bo‘la oladi:

Kimki boshi sajdada

masjudisen,

Kimki yuzi qiblada

ma’budisen

[8.16]

.

Tashbeh badiiy adabiyot

ning xususiyatini to‘liq mujassam etadigan

san’at ekani ayon. “Fununu

-l-

balog‘a”da ushbu badiiy san’atga “Yosin”

surasidan misol keltiradi:

Val-

qamara qaddarnahu manozila hatta ‘ada

ka-l-urjuni-l-qadim

[11.94]

.

Ma’nosi: Biz oyni ham

toki u eski xurmo

butog‘i kabi bo‘lib qolguncha manzillarini belgilab, tayinlab

qo‘ygandirmiz. Ushbu oyati karimada “

eski xurmo butog‘i kabi

” deyilar

ekan, Alloh taolo bu orqali insonlarga tashbeh vositasida fikr yuritishni

ta’lim beryapti. Shu asosda mub

orak Hadislarda ham tashbeh asosida

fikrning balog‘at va fasohat bilan bayon etilishi kuzatiladi. Mas.:

An-nasu

savaun kaasnanil-mishti

[11.95]

.

Ma’nosi:

Odamlar xuddi taroqning

tishlari kabi barobardirlar.


background image

19

Alisher Navoiy “Xamsa”sining birinchi dostoni –

Hayratu-l-

abror”da ustozi Abdurahmon Jomiy ta’rifida quyidagi tashbehlar

qo‘llanilgani kuzatiladi:

Ko‘ksi –

haqoyiq duri ganjinasi, Ko‘ngli –

maoniy

yuzi oyinasi

[8.42]

.

Bu kabi misollar badiiy adabiyot

poetik shaklni Qur’oni

karim va Hadisi sharifdan olgani isbotidir. Sharq-islom adabiyoti nafaqat

shaklni, balki mazmunni va vaznni ham e’tiqodimizning mazkur mo‘tabar

manbalaridan olgani ma’lum. Alisher Navoiy “Mezonu

-l-

avzon”da: “Haq

subhonahu va taoloning kalomi majidida ko‘p

еrda nazm voqe’

bo‘lubdurki, aruz qavoidi bila rostdur” [3.540], deya ta’kidlaydi. Biroq bu

o‘rinda alohida e’tibor qaratish kerak bo‘lgan muhim jihat shundaki, ulug‘

bobokalonimiz “nazm” deganda bugungi “she’r” istilohini nazarda

tutmagan. “Nazm” atamasida so‘zning “nizomga solinish

i, aniq tartibga

bo‘ysundirilishi” ma’nosi mujassam. Sharq

-islom adabiyot

i Qur’oni karim

va Hadisi shariflardan ayni shu xususiyatni oldi. Buyuk mutafakkir

“Mezonu

-l-

avzon”da, jumladan, «Lan tanolu

-l-

birra hatto tunfiqun» (Oli

Imron, 92) oyati

ramali musaddasi mahzuf

vaznida, «Va

-l-mursaloti urfan,

fa-l-

osifati asfan» (Al

-Mursalot, 1-2) oyatlari

muzorei musammani axrab

vaznida ekani, “Kalomullohda ko‘p

y

еrda bu nav’ voqe’” bo‘lgani

xususida to‘xtalib o‘tadi. Hazrat Alisher Navoiyning yozishicha: “Rasul

sallallohu alayhi vassallam ahodisida dag‘i ham bu tariq tushubdur”

[3.540]. Ulug‘ alloma fikricha: “Man akrama oliman faqad akramaniy»

hadisi «maf’ulu mafoilun mafoiylu faul» afoili bilan ruboiy vaznida

hazaji

axrabi maqbuzi makfufi majbub

da voqe’ bo‘lgani [3.540] buning isbotidir.

Adabiyotda voqelikni aks ettirish tamoyili ijodiy uslubni belgilaydi.

Biroq shu paytgacha ijodiy uslub masalasiga G‘arb adabiyotshunosligi

mezonlari asosida yondashilib kelindi.

Ijodiy uslub masalasiga o‘zbek

mumtoz va zamonaviy adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib

chiqib, sharqona adabiy-estetik tafakkur mezonlari asosida yangicha
yondashilishi zamon taqozosidir. Adabiyotning badiiylik mezoni uning
ham mazmun, ham badiiyat jihatidan

mukammal bo‘lishini taqozo qiladi.

Badiiylik mezoni badiiy shakl va mazmunning har jihatdan uyg‘un

bo‘lishi, g‘oyaning milliy axloqqa mutanosibligi, badiiy shaklni yuzaga

keltiruvchi komponentlarning mukammalligi asosida yuzaga keladi.

O‘zbek mumtoz adabiyotining islomiy asoslarga tayanishi uning

milliyligini inkor etmaydi. Ulug‘ shoiru adiblarimiz asarlarini milliy tilda

yozgani, ularda turkiy millatga xos e’tiqod, ruhiyat, dunyoqarash aks etgani

buning isbotidir. Adabiyot ijtimoiy voqelikni badiiy aks ettirsa-da, uning
asosiy tasvir oby

ekti insondir. Inson ruhiyati, e’tiqodi, hayot tarzi, ma’naviy

olami, ibratli umr yo‘lini butun murakkabligi, ziddiyati bilan obrazli


background image

20

tasvirlash orqali shaxs kamoloti va jamiyat ravnaqiga xizmat qilish
adabiyotning asl mohiyatini tashkil etadi.

Hazrat Alisher Navoiy asarlari sharq islom adabiyotining yuksak

namunalaridir. Buyuk mutafakkirning badiiy ijodda kamolot darajasiga

ko‘tarilishida quyidagi ijtimoiy

-

ma’rifiy va badiiy

-estetik omillar asos-

zamin bo‘lgan:

1. Qur’on va Sunnatni mukammal o‘r

ganib, butun hayoti davomida

islom shariatining bu ikki mo‘tabar manbasiga og‘ishmay amal qilgani.

2. Buyuk islom mutafakkirlari, tasavvuf allomalari asarlarini

o‘rgangani hamda ulardagi g‘oyalarni muttasil rivojlantirib va boyitib,

asarlarida yuksak darajada badiiy talqin eta bilgani.

3.

O‘zi mansub turkiy xalqning, o‘zbekning tarixini mukammal

bilgani, butun ijodiy-ilmiy salohiyatini millatning oru nomusi, shonu

sharafini himoya qilish, yuksaltirish yo‘liga safarbar eta olgani.

Xon

damirning yozishicha, Alisher Navoiy shariat arkonlariga qat’iy

rioya etgan. G‘azallaridan birida ulug‘ shoir e’tiqod (tavhid) bilan amal

(shariat) uyg‘un bo‘lishi shartligini quyidagicha talqin etadi:

Eyki debsenkim, bilay tavhid sirridin xabar,

Shar’din

nekim tajovuz ayladi

ilhod bil

[7.385]

.

Ya’ni tavhidni –

Alloh taoloning yagonaligi sirini anglamoqchi

bo‘lgan kishi bilsinki, shariat chegarasidan chiqsa, yo‘ldan adashadi.

Alisher Navoiy

so‘zi va amali bir mutafakkir. U bir umr islom

shariati ruknla

riga qat’iyat bilan amal qildi. Buni ulug‘ bobokalonimizning

o‘zi “Vaqfiya” asarida quyidagicha izhor etadi: “...chun kishiga abadiy

davlat va saromadi saodat va hayot chashmasining navidi va najot
manzilining umidi islomning besh sutunlik zotu-l-

imodig‘a

kirmaguncha

mumkin ermas va bu xamsu-l-

muborak panjasig‘a ilik urmag‘uncha hech

ish natija bermas. Avval ul kalimai tavhiddur. Shukrkim, oni alifdek jonim
orasida naqsh etibmen. Ikkinchi

saloti xamsadur. Bihamdillahkim, oni

naydek zehn aro sabt qilibmen. Uchunchi

Ramazonning o‘ttuz kunining

ro‘zasidur. Shukrulillahkim, oni lomdek qalbimda yoshurubmen.

To‘rtinchi –

zakotdur. Jonim naqdi ul Tengrig‘a zakotim...” [1.650].

Xondamirning yozishicha, hazrat Alisher Navoiy: “...besh mahal

jamoat bilan o‘qiladigan namozlarning barchasida qatnashardilar”

[12.127]. Juma va jamoat namozlari o‘qishni tashkillashtirishda ham

alohida g‘ayrat ko‘rsatgan. Hirot shahridagi Marg‘aniy bog‘i ichida

benihoya chiroyli bezaklar bilan ziynatlangan jome masjidi qurib, o‘z

zamona

si qorilarining sarasi bo‘lgan Xoja Hofiz Muhammad Sultonshohni

ushbu masjid imomligiga tayinlagan hamda o‘zi bu

y

е

rda besh mahal


background image

21

jamoat bilan o‘qiladigan namozlarda muntazam ishtirok etgan. Hazrat

Navoiyning xazinasida biror yili ham zakot to‘lashga vojib

bo‘ladigan

darajada oltin yig‘ilmagan. Xazinaga kelib tushgan har qanday daromad

tez orada turli tabaqalar vakillariga in’om sifatida sarflangan yoki masjid,

madrasa, xonaqoh va shu kabi inshootlar qurilishiga

xalq manfaatiga

yo‘naltirilgan. Shunga qaramay, amir Navoiy zakot berishga g‘ayrat

ko‘rsatgan. Ramazon ro‘zasini tutish barobarida bu muborak oyda sadaqa

va xayr-ehsonni oshirgan. Fozillar, shoirlar, qashshoqlar, nogironlar va
y

е

timlarni pul va kiyim-

kechaklar sovg‘a qilib siylagan. Turli tabaqadag

i

kishilarni xayr-ehson dasturxonidan bahramand etgan.

Hazrat Navoiy islomning beshinchi rukni haj ibodatini ado etish

niyatida bir necha marta yo‘lga chiqqan. Birinchi marta Mashhadga

yaqinlashganda, Mavlono Abdulhay ismli chopar Sulton Husayn
Boyqarodan

maktub olib keladi. Sulton Iroq va Bog‘doddagi vaziyat

notinch va beqaror ekani, Misr va Shom chegaralarida turli

boshboshdoqliklar yuz berayotganiga doir xabarlar bois, yo‘lning

xavfsizligi hajning shartlaridan biri ekanini dalil qilib, ulug‘ amirni haj

safaridan qaytaradi. Ikkinchi marta davlatning bardavomligi hamda uning

qudrati va ulug‘ligi abadiy bo‘lishini duo qilish sharti bilan haj safariga

ruxsat so‘raganda, Sulton 1500

-yil 2-iyunda bajarilishi barcha uchun

majburiyligi ta’kidlangan maxsus farmon

chiqaradi. Unga ko‘ra, hazrat

Navoiy haj yo‘lida joylashgan mamlakatlardan qay biriga borsa, u

y

е

rdagi

hokimlar, a’yonlar, aholi va yo‘l xavfsizligi qo‘riqchilari hurmat

-ehtirom

ko‘rsatishi, xizmat qilishi, xavf

-

xatarli joylardan o‘tishida qo‘riqchilar

bi

lan ta’minlashi shart, deb belgilangan. Ammo farmon chiqarilgan javzo

(21-may

21-

iyun) oyida havo harorati ko‘tarilgani bois katta qiyinchilik

tug‘dirishi mumkinligi uchun haj safariga sunbula (22

-avgust

21-sentabr)

oyida borishga qaror qilinadi. Uchinchi marta 1500-yilning 26-avgustida

haj safariga otlanadi. Lekin yo‘lda sog‘ligi yomonlashgani bois o‘sha yil

sentabrida yo‘lga chiqishni niyat qilib, uyga qaytadi. Biroq Xurosonning

ulug‘ mashoyixlari va olimlari shahzoda Muhammad Husayn Mirzo isyon

ko‘t

argani munosabati bilan saltanat osoyishtaligini saqlashda buyuk

amirning roli katta ekanini aytib, haj safarini qoldirishni so‘raydi. Xullas,

bu qutlug‘ niyat amalga oshmay qoladi.

Alisher Navoiy buyuk islom mutafakkirlari, tasavvuf allomalarining

quyida

gi kitoblarini qunt bilan o‘rgangan va o‘z asarlarida tilga olgan

[14.3-35]:

Tafsir kitoblari:

Najmiddin Kubroning Qur’oni karim tafsiriga

doir “Aynu

-l-

hayot”, G‘azzoliyning “Javohiru

-l-

Qur’on”, Ro‘zbehon

Baqliyning “

Aroyisu-l-bayon fi-l-haqoyiqi-l-

Qur’on”, Abu Tolib


background image

22

Makkiyning “Qutu

-l-

qulub”, Najmuddin Roziyning “Bahru

-l-

haqoyiq”,

Husayn Voiz Koshifiyning “Javohiru

-t-

tafsir”, Mahmud Zamaxshariyning

“Al

-kashshof fi tafsiri-l-

Qur’on”, Sadruddin Qo‘naviyning “Tafsiri fotiha”

asarlari. Ushbu mo‘tabar tafsirlar butun islom olamida e’tirof etilganiyoq

buyuk mutafakkirning Qur’on ilmiga e’tibori nechog‘liq kuchli ekani

isbotidir. Husayn Voizning “Javohiru

-t-

tafsir” asari bevosita hazrat Navoiy

tavsiyasi va homiyligida yozilg

an. Tafsir xotimasida muallif ulug‘

amirning islom dini rivojiga doir faoliyatiga yuksak baho bergan.

Hazrat Navoiy

hadis ilmiga doir

nodir manbalarni o‘rganishga ham

alohida e’tibor bergan. Bu ilm rivojida beqiyos ahamiyatga ega bo‘lgan

Im

om Buxoriyning “Al

-

jomi’ as

-

sahih”, Imom Muslimning “Sahihu

-l-

Muslim”, Imom Termiziyning “Sunani Termiziy”, Majduddin

Muhammadning

“Jome’u

-l-

usul” asarlari, hadis ilmining badiiy

adabiyotga ta’siriga doir Imom an

-

Navaviyning “Arba’inu

-n-

Navaviy”,

Abdurahm

on Jomiyning “Sharhi hadis” va “Arba’in” asarlari buyuk shoir

tafakkuri miqyoslarining yuksalishida alohida o‘rin tutgan.

Tasavvuf ilmi hazrat Alisher Navoiy hayoti va ijodida nechog‘liq

muhim o‘rin tutgani isbot talab qilmaydi. Shu bois bolalik kezlarida

n

tasavvufiy adabiyotning mumtoz namunasi bo‘lgan Shayx Fariduddin

Attorning “Mantiqu

-t-

tayr” asarini sevib mutolaa qilgan, hatto yodlab

olgan edi. Tasavvuf ilmining ulkan nazariy-falsafiy va adabiy-

ma’rifiy

ahamiyatga molik manbalari hisoblangan al-

Arabiyning “Fususu

-l-

hikam”, Abu Homid G‘azzoliyning “Ihyou ulumi

-d-

din”, Ka’b binni

Zuhayrning “Qasidai burda”, Abdulloh Ansoriyning “Manozilu

-s-

soyirin”, Shahobuddin Suhravardiyning “A’lomu

-t-

tuqo”, Hakim

Sanoiyning “Hadiqatu

-l-

haqoyiq”, Shayx Sayyiduddin Farg‘oniyning

“Manohiju

-l-ibod ala-l-

mi’od”, Xoja Muhammad Porsoning “Faslu

-l-

xitob”, Amir Qosim Anvorning “Anisu

-l-

oshiqin”, Jaloluddin

Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy”, Abu Ali Jullobiy Hujviriyning

“Kashfu

-l-

mahjub”, Shayx Alouddin Simnoniyning “Iqboliya”,

Abulhusayn Jahzam Hamadoniyning “Bahjatu

-l-

asror”, Shayx

Najmuddin Kubroning “Favotihu

-l-

jamol”, Xusrav Dehlaviyning

“Mir’otu

-s-

safo”, Horis Muhosibiyning “Kitobu

-l-munqiz va-l-

vasoyo”,

Shayx Fariduddin Attorning “Mantiqu

-t-

tayr”, “Tazkiratu

-l-av

liyo”,

Abdulloh

al-

Yamaniyning “Ravzu

-r-

rayohin”, Shayx Mahmud

Shabustariyning “Haqqu

-l-

yaqin”, Abulqosim Qushayriyning “Risola fi

-

t-

tasavvuf”, Abudurrahmon an

-

Nishoburiyning “Tabaqoti sufiya”,

Hakim at-

Termiziyning “Xatmu

-l-

valoya”, Jomiyning “Ashia’tu

-l-

lama’ot” hamda al

-

Arabiyning “Naqshu

-l-

fusus” asariga yozgan


background image

23

“Naqdu

-n-

nusus”, “Fususu

-l-

hikam” asariga yozgan “Naqdu

-l-

fusus”

nomli sharhlari va boshqa asarlar buyuk shoirning mutasavvif sifatidagi
kamolotiga xizmat qilgan, ijodiy yuksalishida

manba vazifasini o‘tagan.

Hazrat Alisher Navoiyning 1483-1485-yillarda ijod qilingan

«Xamsa»

asari

besh dostondan tarkib topgan bo‘lsa

-da, yagona ijodiy konsepsiyaga

bo‘ysunadi, yaxlit poetik tizim asosida yaratilgan. “Xamsa” tarkibiga kirgan

har bir doston Alloh taologa hamd, munojot va Rasululloh (s.a.v)ga na’t

bilan boshlanadi. Aqoid ilmiga oid haqiqatlar ana shu muqaddima

qismlarining asosini tashkil etadi. Ulug‘ shoir har bir bayt, har bir misra

zamiriga Qur’oni karim oyatlari va hadisi sh

ariflar mazmunini mahorat

bilan singdiradi, ulardan iqtiboslar keltiradi. Jumladan, “”Hayratu

-l-

abror”ning avvalgi munojotida insonga mana bunday ta’rif beradi:

“Karramno” keldi manoqib ango, “Ahsani taqvim”munosib ango

[8.15].

Baytdagi “Karramno” so‘zi “Isro” surasining “Batahqiq Biz bani Odamni

azizu mukarram qilib qo‘ydik” [13.289] mazmunidagi 70

-oyatidan iqtibos.

“Ahsani taqvim” jumlasi “Tiyn” surasining “Batahqiq, Biz insonni yaxshi

suratda yaratdik” [13.597] mazmunidagi 4

-oyatidan olingan. Buyuk shoir

Alloh taolo insonni mukarram qilgani va yaxshi suratda yaratgani bilan

bog‘liq Qur’oni karimdagi ikki ilohiy xabarni bir baytga jamlash orqali

Odam farzandlarining maqomi yuksak ekani, shunga munosib hayot

kechirmog‘i zarurligi masalasiga urg‘u berg

an.

Na’t boblarning birinchisida Muhammad alayhissalomning nuri butun

olamlardan avval yaratilgani va Odam safiyullohdan Rasulullohning otasi
Abdullohga y

е

tishgani, ikkinchisida ul zotning tavalludidan qirq yoshga

to‘lgunga qadar hayoti va payg‘ambarliknin

g dastlabki davri, uchinchi

na’tda nur va soya ramzlari vositasida olamlar sarvariga berilgan ladunniy

ilm hamda islom shariatining Arab va Ajamga yoyilib, kufr zulmatini

yoritgani, to‘rtinchi na’tda Rasuli akram s.a.v.ning shariat rivoji yo‘lidagi

xizmatl

ari va as’hobi kirom vasfi, beshinchi na’tda meroj kechasi ta’rif

etilgan.

Doston har yigirma maqolatida ma’

lum bir muhim mavzu yoritilgach,

shunga doir hikoyat berilgan. Bunday usul doston mazmunining ta’sir

kuchini oshirgan, badiiyatini yuksaltirgan. Birinchi maqolatda iymon
odamiylikning sharti, inson kamolotining asosiy manbai sifatida vasf
etiladi:

Kimki jahon ahlida inson erur,
Bilki nishoni anga iymon erur

[8.85].

Maqolatda iymonning olti sharti

Haq taologa, farishtalarga, Tangri

taolo so‘zi bo‘lgan samoviy kitoblarga, payg‘ambarlarga, qiyomat kuniga


background image

24

hamda qazoi qadarga iymon keltirish zarurati ta’sirl

i badiiy ifodalangan.

Hazrat Navoiy kimki iymonning ana shu olti rukniga e’tiqod qilsa, har

qancha nomasiyoh, g‘arqai daryoi gunah bo‘lsa ham, afv etilib, abadiy

rahmatga erishmog‘i mumkinligini ta’kidlaydi. Asarda ta’riflanishicha,

iymon

barcha insoniy fazilatlar asosi. Islom, adolat, karam, adab, qanoat,

vafo, ishq, rostlig‘, ilm, bulutdek jamiyatga foyda keltiruvchi bo‘lmoq

singari xislatlar iymon poydevori ustiga quriladi. Dostonda ushbu
fazilatlarning har biri alohida bob doirasida badiiy talqin etil

adi. “Hayratu

-

l-

abror”ning ikkinchi maqolati «alif»lari amniyat bog‘ining sarvlari, «sin»i

saodat qasrining kungirasi, «lom»i latofat gulchehrasining sunbuli zulfi va

«mim»i muhabbat mash’alining nuri” deya ta’riflangan “islom” vasfiga

bag‘ishlangan. Hazra

t Navoiy talqinicha, Tangri taolo olam ahlini ikki

toifa: ahli najot va ahli halok etib yaratgan, birinchisi islom yo‘lidagilar,

ikkinchisi esa “obidi asnom” –

sanamlarga topinguvchilar. Keyin esa

islomning besh sharti

“xamsi muborak”ni sha

rhlaydi:

Angla

g‘il arkonini

beishtiboh, Avvali “Illalloh” ila “lo iloh”, Yona Muhammadni ango bil

Rasul, Ber munga tonig‘lig‘u qilg‘il qabul

[8.95-96].

Ya’ni birinchi shart –

Alloh taoloning yagonaligi va Muhammad alayhissalom uning rasuli
ekaniga guvohlik berish hamda

chin ko‘ngildan qabul qilish. Buyuk shoir

ta’rificha, ikki olam nizomi ana shu ikki kalom bilandir. Islomning

ikkinchi sharti

adoi salot, ya’ni namoz, uchinchisi –

zakot, to‘rtinchisi –

ro‘za, beshinchisi –

haj, ya’ni Baytulharamni ziyorat etmoq bilan bog‘liq

talqinlar ham fikrning ta’sir kuchi va betakror badiiyati bilan alohida

ajralib turadi.

“Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” hamda “Sab’ai sayyor”

dostonlari asosiy qahramonlari tarixiy ildizlariga ega. Jumladan, buyuk

mutafakkir “Tarixi muluki Ajam”da Xusrav Parviz binni Hurmuz tarixini

alohida zikr etadi. Asarda Farhod, Shirin, Buzurg Ummid nomlari ham
tarixiy shaxslar sifatida tilga olingan. Xusravning olamda husnu latofat va
jamolu malohatda tengsiz Shirin ismli mahbubasi, Farhoddek raqibi,
shu

ningdek, Buzurg Ummiddek asrining a’lami darajasidagi vaziri

bo‘lgani, Farhodni begunoh qatl ettirgani haqidagi ma’lumotlar [6.638]

mazkur obrazlarning tarixiy shaxslar ekanidan dalolat beradi. Asarda
tarixiy haqiqat yuksak badiiy haqiqatga aylantirilgan.

“Tarixi muluki

Ajam”da yozilishicha, Xusrav Parvez hukmronligi Muhammad

alayhissalomning payg‘ambar etib yuborilishi davriga to‘g‘ri kelgan.

Payg‘ambarimiz uni islom diniga da’vat etib noma yuborgan. Lekin u

g‘ururga ketib, muborak nomani yirtib otgan. Buyuk shoir ta’rificha, bu

orqali u o‘z mulki va davlatig‘a qasd qilgan. Rasuli akram s.a.v.


background image

25

mo‘jizasidan mulki zavolga uchrab, o‘g‘li Sheruya podshoh bo‘lgan

[6.638]. Bundan hazrat Navoiy tarixiy voqealar hamda Sharq xalqlari
ijodiyotidagi ularga asoslangan

sayyor syujetlarni “Xamsa” konsepsiyasi

asosida qayta ijod etib, mukammal badiiy asar darajasiga ko‘targani ayon

bo‘ladi.

“Xamsa”dagi besh doston muqaddimasi hamd, munojot va na’t

boblaridan tarkib topgan va ular muallif ijodiy niyatidan kelib chiqib
dos

ton xususiyatiga mos talqinlar bilan boyitilgan. Jumladan, “Layli va

Majnun” dostonining hamd bobida Haq taolo qudratini anglashda aqlning

nechog‘liq ojiz ekani ifodalanadi

: Ey sendin ulus xujasta farjom,

Og‘ozingga aql topmay anjom. Ey aqlg‘a foizi maoniy, Boqiysenu borcha

xalq foniy

[2.6].

Bu orqali buyuk shoir faqat aqlgagina tayanish e’tiqod

asoslariga muvofiq emasligini, aql va ishq munosabati bilan bog‘liq doston

konsepsiyasini o‘quvchi shuuriga singdira

boradi. Alloh taoloning husnni

dilpazir (yoqimli), el ko‘nglini unga asir qilganini ta’kidlar ekan, kitobxon

ruhiyatini Qaysning Majnunga aylanishiga tayyorlaydi. Hazrat Navoiy

talqiniga ko‘ra, Haq taolo husni tajalli qilgani bois Layli Uning ishqiga

mazh

ar bo‘ldi. Laylining sifoti esa Majnun qilmoqdir:

Ey Majnunung

xiraddin ozod, Ohi beribon xiradni barbod, Ey aql sening yo‘lungda

g‘ofil

-

Kim, telba sening yo‘lungda oqil

[2.7].

Hazrat Navoiy ana shu

tarzda asarning hamd bobini asosiy syujet bilan must

ahkam bog‘laydi.

Asardagi har bir so‘z va obraz, har bir bayt va bob muallif ijodiy niyati

ifodasiga xizmat ettiriladi.

“Sab’ai sayyor” dostonida muallif konsepsiyasi negizida nafs

yo‘rig‘iga yurish, unga qul bo‘lishning oqibati xorlik ekaniga doir Qur’on

i

karim ta’limotining badiiy talqini turadi. Dostondagi har bir detal, obraz va

talqin ana shu konsepsiyani mantiq va badiiyat qonuniyatlari asosida
dalillashga qaratiladi. Ovga mukkasidan ketgan, saltanat ishlariga loqayd,

ko‘nglida dard moyasi yo‘q, ishq

otashidan mahrum Bahrom obrazi orqali

nafsga mutelik qoralanadi. Dunyoga hirs qo‘yish shaxsni

y

е

mirishi,

saltanatni inqirozga olib kelishi bilan bog‘liq barcha zamonlar uchun

ahamiyatli xulosa obrazli va ta’sirli ifodalanadi.

“Xamsa”ning so‘nggi beshinchi dostoni “Saddi Iskandariy”ni

yozishga kirishishdan avval hazrat Navoiy buyuk jahongir tarixini qunt

bilan o‘rgangan. Bundan buyuk mutafakkirning “Tarixi anbiyo va

hukamo”ni “Xamsa”dan keyin yozgan bo‘lsa ham, bu tarixiy asar uchun

zarur bo‘lgan materiallarni ancha avval to‘play boshlagani ayon bo‘ladi.

Ushbu asarda

“Iskandar Zulqarnayn Yofasning to‘rtinchi o‘g‘lidur”

[5.544], degan xabar beriladi. Iskandar o‘zigacha va undan keyingi barcha


background image

26

hukmdorlardan afzal ekani, hakim va valiy bo‘lgani, ba’zilar u

ni

payg‘ambar deb hisoblagani aytiladi. To‘rt yuz hakim uning xizmatida

bo‘lgani, Arastu unga vazirlik qilgani, ya’juj

-

ma’jujlarga qarshi sadd –

devor qurgani, Marv, Hirot, Samarqand va Isfahonni bunyod etgani

ta’kidlanadi. Buyuk shoir bu materiallardan unumli foydalangan bo‘lsa

ham, Iskandar obrazini Qur’oni karimning “Kahf” surasidagi Zulqarnayn

qissasi asosiga quradi. Barcha tarixiy-ilmiy va badiiy asarlarda

Iskandarning insoniyat uchun eng ahamiyatli xizmati ya’juj

-

ma’jujlarga

qarshi devor qurdirgani ek

ani ta’kidlanadi. “Saddi Iskandariy”ning

nomlanishidan asar syujeti va kompozitsiyasigacha ana shu tarixiy voqea
asos qilib olingan. Alisher Navoiy dostoni bu jihatdan buyuk salaflari
Nizomiy va Dehlaviy asarlaridan farq qiladi.

Dostonning beshinchi bobid

a “Xamsa” besh vaqt namozga

qiyoslanadi [4.31]. Uni to‘liq ado etmoqni burchi deb biladi. Ma’lum

bo‘ladiki, “Xamsa” turkiy xalqlar badiiy

-estetik tafakkurining yuksak

namunasi bo‘lishi barobarida islom ma’rifati aks etgan benazir axloqiy

-

ta’limiy manba ham

dir.

Xulosa qilib aytish mumkinki, ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy

ijodining irfoniy-falsafiy va adabiy-

estetik asoslari Qur’oni karim va hadisi

sharifga tayanadi. Buyuk shoir poetik mazmun va shaklda ham, poetik

obraz va uslubda ham, badiiy san’atlarni qo‘llash va vazn tanlashda ham

ana shu ikki mo‘tabar manbaga asoslangan. Eng ahamiyatli jihati, hazrat

Alisher Navoiy islom ma’rifati asoslarini adabiy

-estetik mezon bilib,

asarlarida yuksak badiiy talqin etish barobarida, muqaddas dinimiz
arkonlariga bir umr mukammal darajada amal qilib yashagan. Buyuk shoir

hayoti va ijodi, ana shu fazilatlariga ko‘ra ham, abadiyatga daxldor va

barcha zamonlar uchun ibrat bo‘la oladi.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI (ИСПОЛЬЗОВАННАЯ

ЛИТЕРАТУРА / REFERENCES)

1.

Alisher Navoiy. Vaqfiya

. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik.

To‘qqizinchi jild. –

Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

2.

Alisher Navoiy. Layli va Majnun. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik.

Yettinchi jild.

Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

3.

Alisher Navoiy. Mezon ul-

avzon. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik.

O‘ninchi jild. –

Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

4.

Alisher Navoiy. Saddi Iskandariy. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik.

Sakkizinchi jild.

Toshkent: G‘afur G‘

ulom nomidagi NMIU, 2013.


background image

27

5.

Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n

jildlik. Sakkizinchi jild.

Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU,

2013.

6.

Alisher Navoiy. Tarixi muluki Ajam. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik.

Sakkizinchi jild.

Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

7.

Alisher Navoiy. G‘aroyib us

-

sig‘ar. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik.

Sakkizinchi jild.

Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

8.

Alisher Navoiy. Hayrat ul-

abror. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik.

Oltinchi jild.

Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

9.

Жабборов Н. Маоний аҳлининг соҳибқирони. –

Тошкент: Адабиёт,

2021.

10.

Саййид Сажжодий. Фарҳанги истилоҳоти ва таъбироти

ирфоний.

Теҳрон, 1992.

11.

Тарозий, Шайх Аҳмад идн Худойдод. Фунуну

-

л

-

балоға. –

Тошкент: Хазина, 1996.

12.

Хондамир, Ғиёсиддин. Макорим ул

-

ахлоқ

.

-

Тошкент:

Академнашр, 2018.

13.

Қуръони карим ва ўзбек тилидаги маънолар таржимаси

(Таржимон: Шайх Муҳаммад

Содиқ

Муҳаммад Юсуф). –

Тошкент:

Ҳилол

-

Нашр, 2020.

14.

Ғаниева С. Навоий ёдга олган асарлар. –Тошкент, 2004.

TARIXIY NASRNING YUZAGA KELISHIDA ALISHER

NAVOIY ASARLARINING O

RNI

Qodirjon ERGASHEV,

O‘zR FA O‘

zbek tili, adabiyoti va folklori instituti

katta ilmiy xodimi, filologiya fanlari doktori

Annotatsiya

Navoiy tarixiy asarlarining yaratilishi o‘zbek adabiyotida yuz

bergan yuksalishga, xususan, o‘

zbek nasridagi jonlanish, uning taraqqiy

topishiga ulkan hissa qo

shgan. Mazkur maqolada tarixiy nasrning

yaratilishi, taraqqiyoti, shakllanish bosqichlari va bunda Navoiyning o

rni

haqida mulohaza yuritiladi.

Kalit so`zlar:

nasr, tarixnavislik, manba, yodgorlik, kutubxona.

Аннотация

Создание исторических произведений Навои внесло большой

вклад в развитие узбекской литературы, в частности, в возрождение и

развитие узбекской прозы. В данной статье рассматривается

Библиографические ссылки

Alisher Navoiy. Vaqfiya. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. To‘qqizinchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

Alisher Navoiy. Layli va Majnun. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. Yettinchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013. 3. Alisher Navoiy. Mezon ul-avzon. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. O‘ninchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

Alisher Navoiy. Saddi Iskandariy. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. Sakkizinchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. Sakkizinchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

Alisher Navoiy. Tarixi muluki Ajam. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. Sakkizinchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

Alisher Navoiy. G‘aroyib us-sig‘ar. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. Sakkizinchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. /To‘la asarlar to‘plami. O‘n jildlik. Oltinchi jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2013.

Жабборов Н. Маоний аҳлининг соҳибқирони. – Тошкент: Адабиёт, 2021.

Саййид Сажжодий. Фарҳанги истилоҳоти ва таъбироти ирфоний. Теҳрон, 1992.

Тарозий, Шайх Аҳмад идн Худойдод. Фунуну-л-балоға. – Тошкент: Хазина, 1996.

Хондамир, Ғиёсиддин. Макорим ул-ахлоқ. - Тошкент: Академнашр, 2018.

Қуръони карим ва ўзбек тилидаги маънолар таржимаси (Таржимон: Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф). – Тошкент: Ҳилол-Нашр, 2020.

Ғаниева С. Навоий ёдга олган асарлар. –Тошкент, 2004.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов