112
ALISHER NAVOIY AN’ANALARINING ABDULLA ORIPOV
SHE’RIYATIDAGI POETIK SINTEZI
POETIC SYNTHESIS OF ALISHER NAVOI'S TRADITIONS IN THE
POETRY OF ABDULLA ORIPOV
Nurboy JABBOROV
ToshD
O‘
TAU
(
O‘
zbekiston)
Annotatsiya
Maqolada Alisher Navoiy an’analarining zamonaviy o‘zbek she’riyati namoyandasi
Abdulla Oripov she’riyatida poetik yangilanishi masalasi tadqiq qilingan. Ikki shoir ijod
konsepsiyasi, ular asarlarida milliy til ravnaqi masalasining yoritilishi,
g‘
azal janridagi
an’ana va novatorlik, vazn borasidagi izdoshlik, hadislar mazmunini badiiy talqin etishdagi
mushtarak va farqli jihatlar tahlil etilgan. Tahlillar natijasida ilmiy-nazariy xulosalar
chiqarilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
she’riyat, an’ana, yangilik, ijod konsepsiyasi, milliy til ravnaqi, g‘
azal,
vazn, hadis mazmuni talqini, badiiy talqin, poetik sintez.
Annotation
The article deals with the issue of poetic renewal of the traditions of Alisher Navoi in
the poetry of the representative of modern Uzbek poetry Abdulla Oripov. The concept of
creativity of two poets, their coverage of the development of the national language, tradition
and innovation in the ghazal genre, following in rhythm, common features and differences in
the artistic interpretation of the content of hadiths are analyzed. As a result of the analysis,
scientific and theoretical conclusions were made.
Key words:
poetry, tradition, novelty, concept of creativity, development of the
national language, ghazal, rhythm, interpretation of the content of hadiths, artistic
interpretation, poetic synthesis.
Buyuk adiblar, ulu
g‘
mutafakkirlar qismatida, ijodiy kredosida muayyan
mushtarakliklar b
o‘
lishi k
o‘
p kuzatilgan. Bunga ajdodlar kechmishi, adabiyot
tarixidan k
o‘
plab misollar keltirish mumkin. Biroq biz
o‘
z oldimizga bunday
vazifani q
o‘
ymaganmiz. Bizning muddaomiz bir oz aniqroq: millatimizning
buyuk shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy hamda zamonaviy
she’riyatimizning
zabardast namoyandasi Abdulla Oripov siymosidagi ana shunday mushtaraklik
xususida bahs yuritmoqdir.
Professor Begali Qosimov
o‘
zbekning bu ikki ulu
g‘
siymosi tavallud
sanalari va ijodiy qismatidagi uy
g‘
unlik haqida mana bunday yozgan e
di: “
21
martda zamonamizning mashhur adibi Abdulla Oripov 60 yoshga t
o‘
ldi. Bu sana
ulu
g‘
Navoiy tavalludining 560 yilligiga t
o‘g‘
ri kelishida
o‘
ziga xos ramziy
ma’no bor. Agar Abdulla Oripov shunchaki bir iste’dod bo‘
lganida, 560, 60
raqamlariga yoxud Navr
o‘
z kunida tu
g‘
ilganiga k
o‘pchilik e’tibor bermagan
b
o‘
lardi. Yoxud tasodifga y
o‘
yib q
o‘
ya qolardi. Hozirda esa, u shubhasiz,
muayyan ma’no tashiydi”
[
Қосимов 2011: 233
].
113
Darhaqiqat, bu mutanosiblik zamirida teran ma
’no bor. Zero, hazrat
Navoiydan roppa-rosa besh yuz yil keyin tavallud topib, buyuk bobokalonimiz
asarlaridagi umrboqiy an’analarni munosib davom ettirgani, milliy
she’riyatimizda o‘
ziga xos maktab yaratib, uni yangi zamon sharoitida chinakam
yuksak darajaga k
o‘
tara bilgani Abdulla Oripov ijodining beqiyos ahamiyatiga
hujjatdir.
Savol tu
g‘
iladi: x
o‘
sh, bu ikki mutafakkir dunyoqarashidagi, ijodiy
prinsiplaridagi, poetik kashfiyotlaridagi mushtaraklik, vorisiylik nimalarda
k
o‘rinadi? Ularning milliy ma’naviya
timiz, adabiyotimiz takomiliga q
o‘
shgan
ulu
g‘
vor hissalarida qanday mutanosiblik bor?
Buyuk beshlik
–
“Xamsa”ni ijod etar ekan, hazrat Navoiy mana bunday
satrlarni bitadi:
Ani nazm etki, tarhing toza b
o‘
l
g‘
ay,
Ulus
g‘
a mayli beandoza b
o‘
l
g‘
ay.
Y
o‘
q ersa, nazm qil
g‘
onni xaloyiq
Mukarrar aylamak sendin ne loyiq.
Xush ermas el s
o‘
ngincha raxsh surmak,
Y
o‘
lekim, el yugurmishdur
–
yugurmak.
Biravkim bir chamanda soyir erdi,
Nechakim gul ochil
g‘
on
–
k
o‘
rdi, terdi.
Hamul yerda emas gul istamak x
o‘
b,
Bu b
o‘
ston sahnida gul k
o‘
p, chaman k
o‘
p.
Ulu
g‘
mutafakkir xaloyiq nazm qil
g‘
onni mukarrar aylamoq
–
takrorlamoq fikridan yiroq. Ul zotning e’tiqodicha, birovlar ketidan ot surmoq,
el yugurgan y
o‘ldan yugurmoq ma’qul emas. Boshqalar gul tergan chamanda
gul
istamoq oqil ishi sanalmaydi. Vaholanki, “Bu bo‘
ston sahnida gul k
o‘
p,
chaman k
o‘p”. Ya’ni har kim o‘
z didiga mos gulni izlamo
g‘
i, termo
g‘
i zarur.
Buni ijodga tatbiq etilsa, har kim
o‘
z s
o‘
zini,
o‘
zigagina xos uslubda
ifodalamo
g‘
i kerak.
Abdulla Oripovning ijodiy dasturi hazrat Navoiyning mazkur fikrlariga
har jihatdan hamohang:
Men shoirman,
Istasangiz shu,
O‘
zimniki erur shu sozim,
Birovlardan olmadim tuy
g‘
u,
O‘
zgaga ham bermam ovozim...
Ana shu dasturiy fikrning poetik ifodasi bilan boshlangan she’rning
xotimasida shoir benihoya salmoqli xulosaga keladi. Ahamiyatlisi shundaki, bu
xulosa ham hazrat Alisher Navoiy nomi bilan bo
g‘
langan:
114
Xayol kabi keng erur olam,
Mayda gapni k
o‘
tarmagay she
’r.
Kerak b
o‘
lsa, mening uchun ham
Javob berar bobom Alisher.
K
o‘rinib turibdiki, har ikki ijodkor yakdil fikrda: she’riyatda o‘
zgalarni
takrorlash (“mukarrar aylamak”) ayb. Chinakam shoir o‘
z sozi bilan kuylashi
lozim. Boshqalar ketidan ot surmoq,
o‘
zgalardan tuy
g‘
u olish haqiqiy ijodkor
ishi emas. Taqlidchilik ijod tabiatiga zid. Shuning uchun ham Abdulla Oripov
taqlidchi shoirga haqli ravishda mana bunday kinoya qiladi:
Taqlid qila bergin yetsa bardoshing,
Modomiki senda bor ekan havas.
Faqat bir qora kun k
o‘
tarib boshing,
Asl nusxaman deb dod solmasang bas.
Taqlidchilik hazrat Navoiyning “Ani nazm etki, tarhing toza bo‘
l
g‘ay”
degan fikrlariga ham mohiyatan muvofiq emas. Chinakam ijod namunasi
original b
o‘
lmo
g‘
i zarur, toza tarh bilan bitilmo
g‘
i kerak. Butun ijodiy faoliyati
ana shunday yuksak e’tiqod, mustahkam tutum asosiga qurilgani bu ikki buyuk
iste’dodning ijodkor sifatidagi prinsiplari nechog‘
li uy
g‘
un ekani dalilidir,
bizningcha.
Bu ikki buyuk shoir ijod maydonga chiqqan tarixiy sharoit
o‘
rtasida ham
muayyan mutanosiblik bor. Hazrat Navoiy zamonida adabiyot tili sifatida fors
tilining mavqei baland edi.
O‘
zlari turkiy millatga mansub ikki buyuk ijodkor
–
Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy ham forsiyda “Xamsa” yaratgan,
adabiyot ahli
o‘
rtasida turkiy tilda bunday ulkan badiiy obidani yaratib
b
o‘
lmaydi, bu tilning ifoda imkoniyati keng emas, degan qarashlar hukmron edi.
Ulu
g‘
mutafakkir “Muhokamatu
-l-lu
g‘atayn”da turkiy tilning fasohati va
balo
g‘
ati forsiydan kam emasligini, aksincha balandroq ekanini aniq dalillar
bilan isbotlar ekan, mana bunday yozadi: “Bu alfoz (turkiy til –
N.J.) va iboratda
bu nav’ daqoyiq ko‘
pdurkim, bu kunga degincha hech kishi haqiqati
g‘
a
mulohaza qilma
g‘
on jihatdin bu yashurun qolubdur... Andin s
o‘
ngrakim, turk
tilining jomeiyati muncha daloil bila sobit b
o‘
ldi, kerak erdikim, bu xalq
orasidan paydo b
o‘
l
g‘on tab’ ahli salohiyat va tab’larin, o‘
z tillari tur
g‘
och,
o‘
zga til bila zohir qilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va agar ikki til bila
aytur qobiliyatlari b
o‘
lsa,
o‘
z tillari bila k
o‘
prak aytsalar erdi va yana bir til bila
ozroq aytsalar erdi. Va agar mubola
g‘
a qilsalar, ikkala til bila teng aytsalar erdi.
Bu ehtimolga xud y
o‘
l bersa b
o‘lmaskim, turk ulusining xushtab’lari majmui
sort tili bila nazm aytqaylar va bilkull turk tili bila aytma
g‘aylar...”
[
Навоий
2010: 23-24]
Hazrat Navoiy ona tilining taqdiri uchun ana shu tarzda kuyundi, uning
mavqeini k
o‘tarmoq, millatning sha’nini yuksaltirmoq uchun bor salohiyatini
safarbar etdi. Bu millatdan yetishib
chiqqan tab’ ahlini –
ijodkorlarni
o‘
zga
lisonda emas, ona tilida bebaho badiiy asarlar bitmoqqa chorladi.
115
Abdulla Oripov ijod maydoniga kelgan
o‘
tgan asrning 60-yillarida ham
ona tilimiz taqdiri uchun tahlikali vaziyat yuzaga kelgan, k
o‘
pmillatli sovet
xalqining tarkibiy qismi sanalgan millatlar tilining y
o‘
qola borishi, bir tilga
birlashib ketishi haqida “bashorat”lar qilinayotgan edi. Yirik nufuzli anjumanlar
tugul kichik tashkilot yoki muassasadagi yi
g‘
inlar ham rus tilida olib borilishi
urfga aylangan edi. Barcha idora ishlari ham
o‘
zga tilda yuritilar, sobiq
ittifoqdagi boshqa milliy tillar kabi
o‘
zbek tili ham deyarli xonadon tili
darajasiga tushish xavfini boshdan kechirayotgan edi. Abdulla Oripov ana
shunday vaziyatda ijod maydoniga kirdi. Endi un
ing oldida ham “millatning
dunyoda borligini k
o‘
rsatadur
g‘on oinai hayoti” (Abdulla Avloniy ta’biri –
N.J.)
–
tili va adabiyotini yuksaltirish y
o‘lida jonbozlik qilish vazifasi turar edi. “Ona
tiliga tuganmas ishq, uning taqdiriyu kamoloti uchun mas’ullik
va
g‘
amx
o‘
rlik
–
s
o‘
z daholarini birlashtiruvchi birinchi fazilat. Dante italyan tilini xalqaro
y
o‘
qlamada necho
g‘
lik barqaror etgan b
o‘
lsa, Navoiy ham shunday vazifani
–
jahonshumul vatanparvarlik ishini ado etdi. Etnik jihatdan ba
g‘
oyat xilma-xil,
qanchadan-qancha shevalarda gaplashuvchi kishilar tiliga xos s
o‘
zlarni
o‘
zbek
adabiy tili doirasiga olib kirdi. Navoiyning jur’ati va jasorati, mahorati tufayli
o‘zbek adabiy tili mukammal shakllanishga erishdi” degan Abdulla Oripovning
o‘
z
i ham bu borada tengsiz xizmat qildi. Shoirning 1965 yilda yozilgan “Ona
tilimga” she’ri bu jihatdan alohida ahamiyatga ega:
Ming yillarkim, bulbul kalomi
O‘
zgarmaydi, yaxlit hamisha.
Ammo sh
o‘
rlik t
o‘
tining holi
O‘
zgalarga taqlid hamisha.
Ona tilim, sen borsan, shaksiz
Bulbul kuyin she’rga solaman.
Sen y
o‘
qolgan kuning, shubhasiz,
Men ham t
o‘
ti b
o‘
lib qolaman...
Bor-y
o‘g‘
i sakkiz satrda millatning taqdiri bilan bo
g‘
liq muhim masalani
bu tarzda samimiy, bunchalar obrazli va ta’sirchan ifodalash uchun so‘
zlar qalb
prizmasidan
o‘
tmo
g‘i zarur. Binobarin, “so‘
z daholarini birlashtiruvchi birinchi
fazilat” sanalgan “ona tiliga tuganmas ishq, uning taqdiriyu kamoloti uchun
mas’ullik va g‘
amx
o‘rlik” –
Abdulla Oripov ijodiy faoliyatining
o‘
zagini tashkil
etadi. Bu jihatdan uni
o‘
zi nomlarini sanagan ulu
g‘
lar
–
Navoiy va Dante safiga
q
o‘
shish mumkin.
Vatanga muhabbat tuy
g‘
usining betakror poetik talqini borasida ham
Alisher Navoiy va Abdulla Oripov ijodida ana shunday uy
g‘
unlikni kuzatish
mumkin.
Vatan hubbi iymon nishoni durur-
deb yozgan Hazrat Navoiy asarlarida bu tuy
g‘
uning necho
g‘
lik muqaddas
ekani teran mazmun va g
o‘
zal badiiyat vobastaligida tasvirlangan. Jumladan,
116
ulu
g‘
shoir “Saddi Iskandariy”da o‘
zi tu
g‘
ilib
o‘
sgan Xuroson va uning g
o‘
zal
shahri Hirot haqida bunday yozadi:
Xuroson badandir, Hiriy jon anga,
Hiriy jon, Xuroson badandir anga.
Ta’kidlash joizki, bu mavzu Abdulla Oripovning har bir she’rida
o‘
zgacha mahorat bilan bilan ifodalanadi. Vatan tushunchasi mavhumlik
girdobiga tushirilgan murakkab va ziddiyatli davrda yozilgan “O‘zbekiston”
she’ridagi “O‘
zbekiston
–
Vatanim manim” misrasi har bir vatanparvarning qalb
sadosi b
o‘
lib yangragan b
o‘lsa, “Men nechun sevaman O‘zbekistonni?!” asarida
bu muqaddas tuy
g‘
u hali hech kimning xayoliga kelmagan ohorli uslubda,
tamomila
o‘
zgacha rakursda badiiy ifodasini topgani sir emas. Mana, shoir t
o‘
rt
misra she’rda “Vatan hubbi”ni qanday tasvirlaydi:
Balki chaman b
o‘
lar dashti Karbalo,
Balki, behisht mavjud yulduzlar aro.
Mening
O‘
zbekiston
–
Vatanim bordir,
Ularning baridan a’loroq, a’lo.
Vatan himoyasi, uni xavfu xatarlardan emin asrash
–
muqaddas burch.
Hazrat Navoiy ijodida bu masala ham betakror poetik talqinini topgan:
Iyolu Vatan uzra to joni bor,
Kishi harb etar toki imkoni bor.
“Vatan! Mening bor qismatim shu bir so‘zda hal”
, deb yozadi Abdulla
Oripov. Zero, chindan ham, inson uchun Vatan
–
Yaratganning ulu
g‘
ne’mati.
Uni tanlash imkoniyati berilgan emas. Vatan
–
taqdir, Vatan
–
qismat. Uni
sevish iymondandir, odamiylik ziynatidir. Har ikki buyuk mutafakkir asarlari
bizga bu haqda unutilmas saboqlar beradi.
O‘
zi mansub b
o‘
lgan xalqqa muhabbat, el dardini
o‘
z dardi deb bilmoq
har ikki ijodkor asarlari leytmotivini tashkil etadi. Ularning har ikkisi “el shod,
mamlak
at obod” bo‘
lishini orzu qildi, butun ijtimoiy faoliyatini, ijodiy
salohiyatini ana shu ulu
g‘
vor maqsad sari y
o‘
naltirdi. Bu jihatdan, hazrat
Navoiyning mana bu misralari ayricha ahamiyatga ega:
Yuz jafo qilsa manga, bir qatla faryod aylamon,
Elga qilsa bir jafo, yuz qatla faryod aylaram
.
Elga fidoyilik bundan ortiq b
o‘
lmas. Bu tuy
g‘
uning poetik talqini borasida
ulu
g‘
shoirdan
o‘
tkazib bir narsa deyish mahol. Biroq Abdulla Oripov ulu
g‘
bobokalonidan yuqqan iste’dodi bois o‘
zi mansub b
o‘
lgan xalqqa muhabbatini
betakror uslub bilan, baland pafosda ifodalay oldi:
X
o‘
sh, nechun sevaman
O‘
zbekistonni,
Sababini aytgin desalar menga.
Shoirona g
o‘
zal s
o‘
zlardan oldin
Men ta’zim qilaman ona xalqimga.
Xalqim, tarix hukmi seni agarda
Mangu muzliklarga eltgan b
o‘
lsaydi,
117
Qorliklarni makon etgan b
o‘
lsayding,
Mehrim bermasmidim
o‘
sha muzlarga?
E
’tiborga molik yana bir jihati, mazkur she’rda shoirning xalqiga bo‘
lgan
mehri Vatanga muhabbati bilan uy
g‘
unlikda tasvirlanganidir. Abdulla Oripov
buyuklarga daho baxsh etgan, eng s
o‘
nggi nonini ham
o‘
zi yemay
o‘g‘
liga
tutgan, farzandlar shonini asrlardan opichlab
o‘
tgan, suyuklardan suyuk ona
xalqini jonu tan barobarida ardoqlaydi. Muhimi, bu ardo
g‘
ini betakror mazmun
va tutilmagan tashbehlar bilan badiiy kashfiyot maqomida nazm silkiga chekadi.
Hazrat Navoiy yozadilar:
Naf’ing agar xalqqa beshakdurur,
Bilki, bu naf’ o‘
zunga k
o‘
prakdurur.
Abdulla Oripov olomonning xalqqa aylanishi uchun jon kuydirgan,
o‘
z
qismatini ona xalqi taqdiri bilan uy
g‘
unlikda tasavvur etgan millatparvar sifatida
buyuk mutafakkir bobosi yangli
g‘
butun ijtimoiy faoliyatini, ijodiy salohiyatini
ana shu ulu
g‘
vor maqsadga safarbar etdi. Shoirning mana bu misralari chinakam
xalqparvarlik namunasidir:
Xalqim, moziy
o‘
tdi,
tole k
o‘
rmading,
Pishirding
o‘
zingga
benasib taom.
Kiygazding birovga,
o‘
zing kiymading,
Yulduzni kashf etib,
nom olding avom...
Zamonaviy she’riyatimizda hazrat Alisher Navoiyning adabiy an’analari
davom ettirilishi yuzasidan Abdulla Oripov ijodi tadqiqotlar uchun boy material
bera oladi. Zero, u mumtoz adabiyotni, ayniqsa, Alisher Navoiy asarlarini
chuqur bilgan. Shoirning buyuk bobokalonimiz merosiga doir biri-birini
takrorlamagan, ham ilmiy teran, ham turli darajadagi tinglovchilar qalbini zabt
eta oladigan m
o‘
jaz tadqiqotlari buning isbotidir. Shu bois shoir ijodda ham
buyuk salafi yuksaklarga tikkan bayroqni q
o‘
ldan bergan emas.
Abdulla Oripovning
g‘
azallari mumtoz shoirlarimiz, xususan, hazrat
Navoiy poetik an’analarining munosib davomi deyilsa, mubolag‘
a b
o‘
lmas.
Vahki, ishq sahrosida qoldim beishq tanho bu kun,
Chiqma, Qays, ohim bilan yonmoqda bu sahro bu kun.
G‘azal matla’ida mumtoz she’riyatga xos badiiy unsurlar yuksak poetik
uy
g‘
unlikda aks etgan.
O‘
zini ishq sahrosida beishq his etgan oshiq yor hajrida
benihoya qattiq iztirob chekadi. Natijada ishq dardi bois sahroni manzil etmoqqa
o‘
rgangan Qays bu odatidan voz kechmoqqa majbur. Ne uchunki, oshiqning
o‘
tli ohi sabab sahro olov girdobida qolgan. Endi Qays
–
Majnun uchun borarga
makon y
o‘
q. Baytda tasvirlangan obraz yorqin va jonli,
o‘
quvchi k
o‘
z
o‘
ngida
mutlaq unutilmas badiiy tasvir jonlanadi: olov ichida qolgan bepoyon sahro va
ilojsiz Qays. Bir vaqtning
o‘
zida tazod, tajnis, i
g‘
roq fi-s-sifat singari mumtoz
118
badiiy san’atlar imkoniyatidan mahorat bilan foyd
alanilgani baytning poetik
mukammalligini ta’minlagan.
I
g‘
roq fi-s-
sifat (“
Chiqma, Qays, ohim bilan
yonmoqda bu sahro bu kun
”) san’atini shoir nazariyotchilar talablari darajasida,
balki undan ham
o‘
tkazib q
o‘llaydi. Ma’lumki, Shayx Ahmad Taroziy
bu
san’atda “...bir narsaning vasfinda mubolag‘
ani haddu
g‘
oyatdin
o‘tkarurlar” deya
ta’kidlagan
[
Тарозий 1996: 103
]
b
o‘
lsa,
Atoulloh Husayniy mulohazalari бу
fikrlarni t
o‘ldiradi: “Agar da’vo aqlg‘
a si
g‘
sayu odatdin tashqari b
o‘
lsa ham
maqbuldur va ani i
g‘roq derlar”
[
Ҳусайний 1981: 152
].
Aruzning turkiy she’riyatda keng tarqalgan ramal bahri (qolipi: foilotun
-
foilotun-foilotun-foilun)
–
ramali musammani mahzuf vaznida bitilgani
g‘
azal
ritmining
o‘ziga xosligini ta’
minlash barobarida, ifodalanayotgan fikr
ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilgan.
Keyingi baytlar ham jozibasi va badiiy mukammalligiga k
o‘ra matla’dan
qolishmaydi:
Chehrai zarrin sira k
o‘
rmakka hojat qolmadi,
Shams narvoni uza a
g‘
yor erur paydo bu kun...
Yoki:
Nun labing uzra sokin qoldi hiloldek holatim,
Harf
o‘
yin aylay desam,
o‘
zga erur imlo bu kun.
Bir vaqtning
o‘
zida bir necha qavat mazmunning va g
o‘
zal badiiyatning
bu darajadagi uy
g‘
unligiga erishmoq uchun mumtoz adabiyotni, hazrat Navoiy
asarlarini shunchaki mutolaa qilishning
o‘
zigina yetarli emas. Buning uchun
Xudo yuqtirgan she’riy iqtidor, yuksak nazmiy salohiyat zarur.
Shoirning
Bul ajab xor kimsadin imdod s
o‘
raydi xorlar,
Siz bemor k
o‘
ksiga bosh q
o‘
ymangiz, ey bemorlar, -
matla’li g‘
azali ham mumtoz lirikaning yuksak talablariga javob bera
oladi.
Abdulla Oripovning “Ranglar va ohanglar” to‘
plamiga kirgan
g‘
azallari
ham ushbu janrning mumtoz namanalaridir, hazrat Navoiy an’analarining o‘
ziga
xos davomidir:.
Sochlaring yoymay turib
Tushgan qoron
g‘
u tun emas,
Tishlaringni k
o‘
rmayin
Tong ham oqargan kun emas.
Mumtoz she’riyatimizga xos husni matla’ning naqadar go‘
zal namunasi.
Bunda tashbeh ham, tazod ham fikrning san’atkorona ifodasiga xizmat qilgan.
Yoki mana bu baytdagi jozibadan hayratga tushmaslikning iloji y
o‘
q:
Ikki chashmim jolasiga
Boqmangiz hayron b
o‘
lib,
Asli uldir ikki daryo,
Sir emas, Jayhun emas.
119
Ramali musammani mahzuf vaznida yozilgan
g‘
azalning biror
o‘
rnida
saktalik uchramaydi. Teran mazmun va g
o‘
zal badiiyat uy
g‘
unligi, ohorli
tashbeh va betakror mohiyat mutanosibligi shoir
g‘
azallarining yutu
g‘
ini
ta’minlagan bosh omildir.
Ohorli mazmun, vazn, qofiya va badiiy san’
at mukammalligi Abdulla
Oripovning
g‘azalnavislikda hazrat Navoiy san’atxonasidan teran saboqlar
olgan, buyuk salafi an’analarini nafaqat davom ettirgan, rivojlantira bilgan baxtli
ijodkor ekani isbotidir.
Poetik obraz yangilanishi borasida ham bobo va nabira shoir ijodida
muayyan mushtaraklik, izdoshlik kuzatiladiki, bu alohida e’tiborga molik.
Obrazda yangilik qilish shakldagiga qaraganda ancha murakkab. Lekin
she’riyatning chin ma’noda yuksalishi ana shu poetik hodisaga ko‘
proq bo
g‘
liq.
Abdulla Oripov mana bunday yozadi:
Bir marta k
o‘
rganman,
Faqat bir marta,
Oyning
o‘
ro
g‘
iga yulduz q
o‘
nganin.
Oyning
o‘
ro
g‘
iga yulduz q
o‘
nishi
–
tabiatda kamdan kam
kuzatiladigan
hodisa. She’riyat muxlisining ko‘
z
o‘
ngida yorqin muhrlanadigan bunday
obrazni q
o‘
llash shoirdan inja estetik didni, yuksak mahoratni talab etadi.
Hazrat Navoiyda mana bunday bayt bor:
Zavraq ichra ul quyosh sayr aylamas Jayhun aro,
Axtari sa’di hilol ichra kezar gardun aro.
Ya’ni ulug‘
shoir quyosh yuzli yorning
qayiqda Jayhun aro sayr etishini
Hilol ichidagi baxt yulduzining falak b
o‘
ylab aylanib yurishiga qiyoslaydi.
“Hilol ichidagi baxt yulduzi”
–
“oyning o‘
ro
g‘
iga yulduz q
o‘nishi” –
bular
aynan bir holatning ikki xil badiiy tasviridir. Yana bir muhim farqi: hazrat
Navoiy baytida tabiatdagi bu noyob hodisa vositasida yor tasviri berilgan b
o‘
lsa,
Abdulla Oripov she’rida millatning tole yulduzi, saodat qamari porlaganiga ham
ishora qilinmoqda.
Hazrat Alisher Navoiy “Hayrat ul
-
abror”
dostonida
Nazmda ham asl anga ma’ni durur,
B
o‘
lsun aning surati har ne durur, -
deb yozgan edi. Ya’ni ulug‘
mutafakkir zamonlar kelib nazmning suratida
yangilanishlar b
o‘
lishini bashorat qilgan. Buyuk shoir nazmning rango-rang
liboslar bilan ziynatlanishi tabiiy ekanini ta’kidlash barobarida, har qand
ay
shaklda b
o‘lishidan qat’i nazar, “asl anga ma’ni” ekanini ta’kidlagan edi.
Bugungi she’riyatimizda hazrat Navoiy bashoratining isboti shakliy
yangilanishlar misolida ham yaqqol namoyon b
o‘
layotir. Abdulla Oripovning
“Ranglar va ohanglar” to‘
plamidagi uchliklarni bunga dalil sifatida keltirish
mumkin.
Oq dengizdan oq shamollar essalar,
Qizilidan kelsa alvon shabboda,
Qora dengizdan-chi, tim qora nasim.
120
Oq tanli kishidan oqlik ufursa,
Sar
g‘
imtil qavmdan zahil epkinlar,
Qoralardan esa siyohrang tutun.
Ne hol yuz berardi rub’i maskunda,
Kim ham k
o‘
z yumardi bu manzaradan,
Yaxshiyam shamolning ranglari y
o‘
qdir.
Avvalo, t
o‘plamning nomida ham poetika borligini ta’
kidlash kerak.
Qolaversa, yuqoridagi misralarda aks etgan muammo, bu kabi ohorli savol
she’riyatimizda hanuzgacha o‘
rtaga q
o‘
yilgan emas. Bu misralarni mutolaa
qilgan she’rxon shoirning asosiy fikrini birdaniga anglay olmasligi ham tabiiy.
Qissadan hissa mana bu satrlarda aks etgan:
Bir qarashda ular hamohang,
o‘
xshash,
Biroq sen, ijodga azm etgan shoir,
Ularni adashmay farqlamo
g‘
ing shart.
Bu misralarda, ta’bir joiz bo‘
lsa, ijodkorning konsepsiyasi aks etgan.
Ya’ni shoir kim, chinakam ijodkor mavqeiga ko‘
tarilmo
g‘
i uchun u qanday
fazilatlarga ega b
o‘
lmo
g‘
i kerak? Zero, ijod ahlining
o‘
zgalardan farqi ham
shunda.
Sening k
o‘
zlaringga k
o‘
rinsin ular,
Sening qulo
g‘
ingga chalinsin unlar,
Barchasi rango-rang, saslari turfa.
Demak, boshqalar k
o‘
rmagan rang ijodkor tasavvurida namoyon
b
o‘
lmo
g‘
i zarur. Tinglash
o‘
zgalarga hech qachon nasib etmaydigan ohanglar
shoir qulo
g‘
ida mudom jaranglab turmo
g‘
i lozim.
Bilib q
o‘
y, rangi bor armonning hatto,
Orzularning ajib shamoyillari,
Inson qancha b
o‘
lsa, ular ham shuncha.
Haqiqatan, ijodkorning ijodkorligi ham shundaki,
uning nazdida
armonning ham
o‘
ziga xos rangi bor. U orzularning shakl-shamoyilini ham
k
o‘
ra biladi. Eng hayratlanarlisi, orzu va armonning ranglari shu qadar turfaki,
uning nav’i hat
to yer yuzidagi odamlar adadiga teng.
Biroq k
o‘
z suratkash anjomi emas,
Oddiy some’ emas qulog‘
imiz ham,
Nozik mehroblarga tegishli ular.
Abdulla Oripov
–
mutafakkir shoir. Shuning uchun ham u boshqalarning
yetti uxlab tushiga kirishi mahol b
o‘
lgan original badiiy umumlashmalarga kela
oladi. Jumladan, uningcha, ijodga azm etgan shoir ranglarni zohir k
o‘
zi bilan
emas, botin diydasi bilan idrok etmo
g‘
i kerak. Chunki inson k
o‘
zi suratkash
anjomi b
o‘
lmagani kabi uning qulo
g‘i ham oddiy some’ emas –
ular nozik
mehroblarga tegishli. Ya’ni ijodkorning nazari hech kim ilg‘
amagan g
o‘
zallikni
121
payqashi zarur. Shoirning qulo
g‘
i biror odam bolasi eshitishi mumkin
b
o‘
lmagan ohanglarni tinglamo
g‘
i kerak.
K
o‘
rganin
ye
tkazgay Qalb degan joyga,
Tafakkurga aytgay eshitganlarin,
Bunday izdihomda uxlab b
o‘
lurmi?!
Chinakam ijodkorning qalbi mudom titrab turadi. Negaki, hech kim
k
o‘
rmagan sinoatni mushohada etar ekan, bu uning qalbida aks sado beradi.
Negaki, boshqalar eshita olmaydigan ohanglarni tinglar ekan, bu uning
tafakkurini muttasil ravishda bezovta qiladi. Ijodkorning ogohligi siri shunda.
Shoirning bedorligi sababi shu. Binobarin, ana shu fazilatlarga ega b
o‘
lmagan
odam
o‘
zini ijodkor sanashga haqli emas
–
mana mutafakkir shoirning ijod
konsepsiyasi.
O‘
tgan asrning 80-yillarida nashr etilgan bir suhbatida shoir mana bunday
fikrlarni bildirgan edi: “Men navoiyshunos degan terminga qarshiman. Chunki
bu shunday katta bahri muhitki, uning dengizlari bor. Shuning uchun “Layli va
Majnun”shunos yo “Farhod va Shirin”shunos bo‘lish mumkin. “Chor devon” bir
umr
o‘rganilsa kam. Men Navoiydan masalaning mohiyatiga kirishni, she’rni
sehrli tayoqchaday
o‘
ynatishni
o‘
rgandim. U kishi mazmun ifodasining ustasi,
she’r aytish mumkin, lekin she’rni mazmun bilan faqat Navoiy aytgan”
[Oripov
2001: 157].
Darhaqiqat, Abdulla Oripov ma’naviy ustozi hazrat Navoiydan
o‘
rganganidek, masalaning mohiyatiga kira biladi. Bugina emas, mohiyatni
betakror badiiy talqin etish bobida tengsiz mahorat kasb etgan. Yana ulu
g‘
Navoiydan
o‘rgangani kabi shoir she’rni sehrli tayoqchaday o‘
ynata oladi.
Shuning uchun ham, uning asarlari bir vaqtning
o‘
zida shuurni ham, k
o‘
ngilni
ham birday zabt etadi.
O‘
quvchini hayrat olamiga olib kiradi, uning qalbida
yangi-yangi dunyolarni kashf qiladi. Mana, shoirning aruzda ijod etish
imkoniyati necho
g‘
lik katta ekanini k
o‘
rsatadigan shohbaytlaridan yana biri:
Gar falak burjida shams uyquga solsa
o‘
zni,
Yetdi navbat bizga deb chaqnar emish sayyorlar.
Tabiiyki, bunda shams (quyosh) ham, sayyoralar ham majoz. Baytda
aslida aksar insonlar tabiatiga xos
o‘
zi loyiq b
o‘
lmagan maqomga intilish, hoyu
havas, hirsu hasad kabi illatlar tanqidi
o‘
z ifodasini topgan. Muhimi, bu fikr
falak, burj, shams, sayyorlar kabi mutanosib obrazlar vositasida jozibali poetik
tasvir orqali aks etgan. Bu kabi baytlar shoir ijodida k
o‘
plab uchrashi Abdulla
Oripovning aruzda hazrat Alisher Navoiyning munosib izdoshi ekani dalilidir.
Shoir hazrat Navoiy
g‘
azallariga muxammaslar ham bo
g‘
lagan. Ular
orasida
Jamoateki, junun man’ini manga qilasiz,
Tosh otibon ne uchun telbalarga qotilasiz, -
matla’li g‘
azalga bo
g‘
langan muxammas alohida ajralib turadi. Sababi,
birinchidan, bu
g‘azal turkiy she’riyatda kam qo‘
llangan komili musaddasi solim
(qolipi: mutafoilun-mutafoilun-mutafoilun) vaznida bitilgan. Ikkinchidan,
122
muxammas misralari shu darajada mantiqan va san’atkorona bog‘
langanki,
g
o‘
yo bir ijodkor qalamiga mansubdek taassurot qoldiradi.
Hazrat Navoiy “Mezonu
-l-
avzon”da aruzning komil ba
hri haqida mana
bunday ma’lumot beradi: “Oltinchi doiraki, andin ikki bahr mustaxraj bo‘
lur,
bu ham ajam shuarosi aruzlarida k
o‘
rulmaydurkim, alardin biri komil
bahridurur...”
[
Навоий 2000: 90
]
.
Mazkur muxammasning ayni shu “...ajam
shuarosi vaznlarida k
o‘rulmaydurgan, oz she’r voqe’ bo‘lgan” komil
bahridagi
g‘
azalga bitilgani Abdulla Oripovning aruzda necho
g‘
lik mahorat
kasb etganidan dalolat beradi. Mana, muxammasning yakunlovchi bandi:
Kelibdur o
g‘
zima jonim, qilurman ishqimi zikr,
Netaykim vasl erdi orzu vale dildordin makr,
Netsun Abdulla hayrondur, ayo pir, aylang fikr,
Navoiy hajr
g‘
a qoldi, qiling visolda shukr,
Jamoateki, sevar yoringiz bila bilasiz.
O‘
zbekiston Milliy universitetida b
o‘
lgan ijodiy uchrashuvlardan birida
shoir hazrat Navoiyning s
o‘
z q
o‘
llash borasidagi
o‘
ziga xosligi haqida gapirib,
ulu
g‘
mutafakkirning “bo‘ldilo”, “qildilo” tarzidagi ifoda shakli unga benihoya
ma’qul kelgani xususida bahs yuritgan edi. Shundan so‘
ng
o‘
zining buyuk
bobokalonimizdan ta’sirlanib yozilgan “Bo‘ldilo” she’rini o‘
qib berdi. Bu hol
Abdulla Oripovning ulu
g‘
Navoiy an’analarini yana o‘
zgacha shakllarda ham
davom ettirayotganini k
o‘
rsatadi.
Hazrat
Navoiyning
Abdulla
Oripovni
t
o‘
lqinlantirgan
misralari
quyidagicha:
Kimki zamon ahlidin aylamadi ijtinob,
Bir kun ani ham degung ahli zamon b
o‘
ldilo.
Yaxshilar ichra Vatan tutsa Navoiy, ne tong,
Kimki yomonlar bila b
o‘
ldi yomon b
o‘
ldilo.
Haqiqiy she’r iztirobdan, darddan tug‘
iladi. Ayniqsa, dunyoni mukammal
k
o‘
rmoq istagan, k
o‘
lmak davralardan hazar qilgan, umrning yugurikligini teran
his etgan, yillar jarohatiga davo izlagan shoir be
g‘
am, beparvo b
o‘
lishi mumkin
emas. Abdulla Oripovning hazrat Navoiyning mazkur she’ri ta’sirida dunyoga
kelgan quyidagi misralari ana shunday iztirob mahsuli:
Yillar jarohatin bormi davosi.
Bormikan Luqmoni, bormi Sinosi?
Muhabbat mulkining nozik binosi
Hijron seli ila vayron b
o‘
ldilo.
Shoir lirik qahramonining iztirobi
o‘
tkinchi hoyu havaslardan
tu
g‘
ilmagan. U baxtga zor b
o‘
lsa-da, baxtni kuylagan, sarobga termulib naqdni
boy bergan, vaqtni somondek sovurgan va bundan adoqsiz anduhda qolgan,
boshqacha aytganda,
o‘
z-
o‘
zini taftish qilishga qodir tafakkur sohibining
iztirobi.
123
Lirik qahramon garchi suv izlab qumlarga duch kelgan
, daf’atan do‘
stga
madad bera olmagan, yovlari misoli tikandek qurshagan, ne-ne orzulari armonga
aylangan b
o‘
lsa-da, nekbin. Hayotga umid va ishonch bilan qaraydi:
Bu foniy dunyoda men ham bir sayyoh,
Gohida shoshildim, shoshiltirdim goh,
Asl manzil ekan u Oliy dargoh,
Qolgani shunchaki sayron b
o‘
ldilo
.
Hazrat Navoiyning “Arba’in” asari va Abdulla Oripovning “Hikmat
sadolari” turkumining qiyosiy tahlili ham qiziqarli xulosalarga olib keladi.
Avvalo, ta’kidlash kerakki, asar nomidan ham ko‘
rinib turganidek, hazrat
Navoiy qirq hadis mazmunini nazmiy talqin qilgan b
o‘
lsa, Abdulla Oripov ellik
hadis mohiyatini betakror badiiy ifodalagan. Bu boradagi kuzatishlarimizni
birgina hadis poetik talqini muqoyasasi bilan cheklaymiz. Jumladan,
“Arba’in”d
a qanoatning tuganmas boylik ekani haqidagi hadis quyidagicha
she’riy sharhlangan:
Hirsdin kechgil ul
g‘
amedurkim,
Haddu
g‘
oyat emas anga paydo.
Tut qanoatki, ul erur mole
–
Ki, nihoyat anga emas paydo.
Qanoat
–
komillikning bosh shartlaridan. Shu bois ham mumtoz
shoirlarimiz hadisi sharifda ulu
g‘
langan bu fazilat tar
g‘ibiga alohida e’tibor
bilan qaratgan. Zero, qanoat
–
boshdagi toj. Uning aksi b
o‘
lgan tamagirlik esa
insonning asl tabiatiga yot xususiyat. Qanoat insonni yuksaklikka k
o‘
tarsa,
tama’ uni za
bunlikka mahkum etadi. Abdulla Oripovning qanoat haqidagi
she’riy hikmati ham hadisi sharifning bugungi zamon kishisi ruhiyatiga mos
poetik talqinidir:
Ramazon oyida, hayit cho
g‘
ida,
Sumalak pishirdi ahli musulmon.
Unni qovurdilar zaytun yo
g‘
ida,
Halim tayyorladi
–
kimda bor imkon.
Bahor keldi, mana, qishdan chiqoldik,
Bergan rizq-r
o‘ziga, ne’matga sharaf.
To
g‘
dayin zahmatni axir yiqoldik,
Tabiatga sharaf, himmatga sharaf.
R
o‘
zadan chiqqanlar, sizga ham rahmat
Farzingiz sinovli saodat erur.
Rasululloh demish: - Sabr qil, ummat,
M
o‘
minlik belgisi qanoat erur.
“Arba’in” va “Hikmat sadolari”ning mushtarak hamda farqli jihatlari
alohida tadqiqotlarga mavzu b
o‘
la oladi. Muhimi, shu birgina misol ham
k
o‘
rsatib turibdiki, zamonamiz shoiri Abdulla Oripov hazrat Navoiy singari
124
muborak hadislar mazmunini betakror badiiy talqin eta bildi. Bu orqali
o‘
zining
insonni komil, jamiyatni mukammal k
o‘
rish haqidagi orzularini ohorli obrazlar,
g
o‘
zal tashbehlar orqali poetik tasvirlashga muvaffaq b
o‘
ldi.
Abdulla
Oripov she’riyatda hazrat Navoiy an’analarini munosib davom
ettirish barobarida shoirlar sultoni obrazini betakror poetik talqin etish bobida
ham peshqadamlikni q
o‘ldan bermagan. “Navoiy bobomiz asarlari mutolaasidan
charchaganim y
o‘
q,
–
deb yozadi shoir matbuotda
o‘
tgan yuzyillikning 90-
yillarida chop etilgan bir suhbatida.
–
U kishining biror bayti yoki misrasini har
o‘
qiganimda, yangi-yangi qirralarini kashf qilaman, g
o‘
yo ohori t
o‘
kilmaganday
tuyulaveradi. Ijodkorlar orasida Haqqa yetgani Navoiy, degan tushuncha bor. U
kishi asarlarini
o‘
qiganimda k
o‘
z
o‘
ngimda sohibi kamol, benazir bir inson
siymosi gavdalanaveradi”.
1966-yili hazrat Navoiy tavalludining 525 yilligi munosabati bilan ijod
etilgan “Alisher” she’rida shoir bunday yozadi
:
Jahonki muqaddas neni k
o‘
ribdi, -
Bariga onasan, ey qodir hayot.
Besh yuz yil naridan boqib turibdi
Nurli bu yuzlarga nuroniy bir zot.
Hazrat Navoiyni ulu
g‘lab minglab bayt she’rlar bitilgan. Muazzam
adabiyotimiz tarixida ul zotning sha’niga she’r bag‘
ishlamagan shoirni topish
mahol. Biroq she’r bilan she’rning farqi bor. Buyuk salafini ulug‘
lar ekan,
Abdulla Oripov ohori t
o‘
kilmagan tashbehlar q
o‘
llaydi, mavzuga hech bir
ijodkorda kuzatilmagan uslub va mezonlar asosida yondashadi. Masalan, hazrat
Navoiy bebaho asarlari bilan milliy tilimiz, adabiyotimiz mavqeini, millatning
sha’nini yuksaklarga ko‘targani ma’lum. Biroq bu fikrni mana bu tarzda o‘
ziga
xos poetik talqin etish oson ish emas:
Shu buyuk
o‘g‘
lingni ardoqlab dildan, -
Xalqim, ta’zim etsang arz
igay tamom.
Uning nomi bilan birga bitilgan
Dunyo daftariga
o‘
zbek degan nom.
Ulu
g‘
mutafakkir tavalludining oltinchi yuz yilligi ham nihoyasiga
yaqinlashayotir. U mansub b
o‘
lgan xalq buyuk
o‘g‘
liga yuksak darajada ehtirom
k
o‘
rsatib kelmoqda. Abdulla Oripov bu fikrni ham betakror badiiyat bilan,
o‘
quvchining k
o‘
nglini, shuurini zabt etadigan darajada ifodalaydi:
Nido tingla, bu kun, yurting tarafdan,
Ey, yiroq Hirotda maskan topgan er!
Ogoh b
o‘
l, Alisher, sen ushbu gapdan:
Har ikki nabirang biri
–
Alisher.
“Har ikki nabirang biri –
Alisher” –
bu poetik fikr chinakam badiiy
topildiq,
o‘
zbekona ibora. Buyuk mutafakkirga b
o‘
lgan ehtiromni bundan ham
sodda va ta’sirchan ifodalash mahol.
Jahon mehrobida paydo Alisher...
Shodmon qasida ayt sen ham, ey quyosh!
125
Besh yuz yil unga ham nima gap axir,
Mingga qadam q
o‘
ydi yigirma besh yosh.
Hazrat Navoiy jahoniy miqyosga k
o‘
tarilgan ijodkor. Unga quyosh ham
qasida aytsa arziydi (shoir ulu
g‘
mutafakkirning serquyosh zamin farzandi
ekaniga ishora qilgan). Besh yuz yil deganlari nima gap, u mingga qarab ham
yana yigirma besh qadam q
o‘
ydi. Boshqacha aytganda, yana ehtimol ming yillar
o‘
tar, biroq Alisher Navoiy dahosi mudom yetib b
o‘
lmas yuksaklikda
qolaveradi. Axir u qalam bilan Sohibqiron Amir Temur ti
g‘
i yetmagan joylarni,
nainki mamlakatlar, ularda yashaydigan insonlar qalbini ham zabt etdi. Abdulla
Oripov “O‘zbekiston” qasidasida bu hayotiy haqiqatni mana bu tarzda badiiy
haqiqatga aylantirdi:
K
o‘
p jahongir k
o‘
rgan bu dunyo,
Hammasiga guvoh
–
yer osti.
Lekin, d
o‘stlar, she’r ahli aro
Jahongiri kam b
o‘
lar, rosti.
Besh asrkim, nazmiy saroyni
Titratadi zanjirband bir sher,
Temur ti
g‘
i yetmagan joyni
Qalam bilan oldi Alisher.
Darhaqiqat, hazrat Navoiy
–
she’
r ahlining tan olingan jahongiri. Ulu
g‘
mutafakkir,
o‘z ta’biri bilan aytganda, Xitodin to Xurosongacha, undan Sherozu
Tabrizgacha b
o‘
lgan hududni cherik chekmay turib, tahti farmoniga olgan,
b
o‘
ysundirgan. Buyuk shoirning fasohat va balo
g‘
atda tengsiz s
o‘
ziga nainki
turk hatto turkmon ham jonu k
o‘
nglini bergan.
Abdulla Oripov bir zamonlar ovozi ikki daryo orali
g‘
ida qolib
ketayotganidan afsus chekkan edi. Shoir asarlari dunyoning ingliz, nemis, arab,
rus, ukrain, gruzin, turk, tatar, qrim-tatar, chuvash, ozarboyjon, arman, belorus,
eston, latish, makedon, moldovan, tojik, turkman, qir
g‘
iz, qozoq, qoraqalpoq
singari k
o‘
plab tillariga tarjima b
o‘
lib, nashr qilindi. Xalqaro akademiyalar
a’zosi bo‘
ldi, Italiyaning oltin yulduz ordeni bilan taqdirlandi. Bular barchasi
Abdulla Oripov nazmiy asarlari bilan jahoniy e’tirof qozonganidan, shoir bu
borada ulu
g‘
bobokaloni hazrat Alisher Navoiyning munosib izdoshi ekanidan
dalolat beradi.
Adabiyotlar:
1.
Алишер Навоий. Мезон ул
-
авзон. –
Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик,
Ўн олтинчи том
.
–
Т.: Фан, 2000
.
2.
Алишер Навоий. Муҳокамату
-
л
-
луғатайн. /Мукаммал асарлар тўплами,
20
томлик, Ўн олтинчи том. –
Т.: Фан, 2010.
3.
Орипов Абдулла. Танланган асарлар. Тўртинчи жилд. –
Т.: Адабиёт ва
санъат, 2001.
4.
Тарозий Шайх Аҳмад
ибн Худойдод. Фунуну
-
л
-
балоға. –
Т.: Хазина, 1996.
5.
Қосимов Бегали. Абдулла Ориповнинг ижод мактаби. / Уйғонган миллат
маърифати. –
Тошкент: Маънавият, 2011.
6.
Ҳусайний Атоуллоҳ. Бадойиъу
-
с
-
санойиъ. Т.: Адабиёт ва санъат,1981, 152
-
бет.
