ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2018, 1
МУМИНОВ Нозим Гаффарович,
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон
Миллий университети “Иқтисодиёт
назарияси” кафедраси мудири, иқтисод
фанлари номзоди, доцент
ТУРКИЯ РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ
ХАРИДЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ
ХУСУСУСИЯТЛАРИ
УДК 339.376
МУМИНОВ Н.Г. ТУРКИЯ РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ ХАРИДЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ
ХУСУСУСИЯТЛАРИ
Мақолада Туркия Республикасида давлат харидларини ташкил этишнинг асосий тамойиллари ва
уларнинг самарадорлигини баҳолаш хусусиятлари таҳлил этилган. Туркия Республикасида давлат
харидлари самарадорлигининг кўрсаткичлари ўрганилган.
Таянч иборалар: давлат хариди, ошкоралик, шаффофлик, тендер, самарадорлик.
МУМИНОВ Н.Г. ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗАКУПОК В ТУРЦИИ
В статье проведен анализ основных принципов организации государственных закупок и особен-
ности оценки их эффективности в Турецкой Республике. Изучены показатели эффективности госу-
дарственных закупок в Турецкой Республике.
Ключевые слова: государственная закупка, открытость, прозрачность, тендер, эффективность.
MUMINOV N.G. PECULIARITIES OF ORGANIZATION OF STATE PURCHASING IN TURKEY
In the article, an analysis of the main principles of the organization of public procurement and the
features of assessing their effectiveness in the Republic of Turkey are considered. As well, the indicators
of the effectiveness of public procurement in the Republic of Turkey were studied.
Keywords: state procurement, openness, transparency, tender, efficiency.
24
ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ / МИРОВАЯ ЭКОНОМИКА
ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2018, 1
Ҳукуматнинг асосий вазифаларидан бири аҳолини ижтимоий
аҳамиятга эга товарлар билан таъминлашдир. Ушбу функцияни
амалга ошириш даврида ҳукумат ҳудудлардаги аҳоли манфаатла-
рини кўзлаган ҳолда турли даражадаги бюджетлар маблағларидан
фойдаланади. Бутун дунёда ҳукумат томонидан сервис (хизмат
кўрсатиш) функцияларини кўрсатишнинг асосий усули давлат ва
маҳаллий (муниципал) буюртмаларни шакллантириш ва жойлаш-
тиришдир. Бунда буюртмаларни шакллантириш ва жойлашти-
риш очиқ (ошкора, шаффоф), қонунчиликда белгиланган процеду-
раларга биноан амалга оширилади. Бутун жараён шаффоф бўлиб,
ушбу буюртмани олишга ҳар қандай хўжалик юритувчи субъектга
имкон беришни назарда тутади.
Дунёнинг турли мамлакатларида танлов
тизимининг мавжудлиги бозор иштирокчи-
лари ўртасидаги иқтисодий муносабатларни
характерловчи қонунчилик билан белгиланади.
Қонунчилик билан асосан давлат муассасалари
томонидан ташкиллаштирилган танловларда
иштирок этиш шартлари тартибга солинади. Тан-
лов муносабатлари тизимида давлатнинг ўрни
ва аҳамияти аниқланади. Танловларни ташкил-
лаштириш ва ўтказиш тартиби ишлаб чиқилади,
ўрнатилган тартибларга риоя қилмаганликлари
учун томонларнинг жавобгарлик чоралари ишлаб
чиқилади. Кўпчилик мамлакатларда ноҳалол
иштирокчилар билан курашга катта эътибор
қаратилади (келишувларни мавжуд бўлиши имко-
ниятларини излаш, алоҳида фирмалар томони-
дан бозорни монополлаштириш ва бошқалар).
Бу борада Туркия тажрибасини ўрганиш
ўринлидир. Туркия иқтисодиёти ривожланган
бўлганлиги сабабли бу ерда товар ва хизматлар
бозори тўлиқ шаклланиб бўлган, деб таъкидла-
шимиз мумкин. Табиийки, ҳар бир тармоқда,
унда катта аҳамият касб этадиган компанияларни
ҳисобга олиб, ўз хусусиятлари пайдо бўлган.
Шу сабабдан бўлса керак, янги компанияларни
бозорга чиқиб фаолият юритиш имкониятлари
чегаралангандир. Аслини олганда, ушбу муаммо-
ларга эътибор бермаса ҳам бўлади, чунки Турки-
яда бозор иқтисодиёти тўлиқ шаклланиб бўлган.
Давлатнинг иқтисодиётга аралашуви чекланган
ва бошқа Европа мамлакатлари билан таққослаш
имконияти мавжуддир.
Туркияда давлат харидларининг асосий тамой-
иллари:
● харидларнинг асосланганлиги;
● харидларнинг рақобатлилиги (давлат
эҳтиёжлари учун шартномалар тузилаётганда
харидларнинг рақобатли усулларидан фойдала-
ниш керак);
● бозорнинг барча иштирокчиларига нис-
батан тенг ва адолатли муносабат;
● харидларнинг очиқлиги ва шаффофлиги;
● харидлар жараёни иштирокчиларининг
жавобгарлиги.
Туркияда давлат эҳтиёжлари учун товарларни
етказиб бериш
бўйича тендерларда иштирок этиш
“Давлат эҳтиёжлари учун тендерлар тўғрисида”ги
Қонун (Public Tenders Law) билан тартибга солиниб
турилади. Кичик бизнес субъектлари учун алоҳида
шартлар қонунчиликда белгиланмаган, шу сабаб-
дан давлат харидларининг маҳаллий иштирокчи-
лари ҳуқуқ ва мажбуриятлари фарқланмайди.
Туркия ўз ЯИМнинг бор-йўғи 0,5%ини ИТТКИ
1
га
сарфлайди, бу жуда паст кўрсаткичдир. Шу сабаб-
дан, жаҳон бозорига рақобатбардош маҳсулот
олиб чиқиш учун Туркия технологияларни импорт
қилишга мажбурдир.
Туркияда технологияларни узатишнинг асосий
канали бўлиб тўғридан-тўғри хорижий инвестици-
ялар ҳисобланади. Турк фирмалари ХХ аср охири
ва XIX аср бошларида 1478 та лицензион шар-
тнома ва келишувлар имзолаб, уларнинг 88%и
ишлаб чиқариш билан боғлиқдир. Бу соҳада Гер-
мания, Буюк Британия, Франция, Нидерландия ва
Италия катта роль ўйнамоқда. Умуман олганда,
Туркияга барча шаклларда олиб кирилаётган тех-
нологияларнинг 70%и ЕИ мамлакатларига тўғри
келади
2
.
Туркияда технологияларни жалб этиш асосан
саноат қувватларини модернизациялашга ҳамда
янги турдаги товар ва хизматларни жорий этишга
қаратилгандир. Ҳозирги кунда юқори технология-
лар импортининг асосий қисмини (30%) телеком-
1
ИТТКИ – илмий тадқиқот ва тажриба-конструкторлик
ишлари.
2
Ломакин В. К. Мировая экономика: Учебник для
вузов. - М.: Финансы, Юнити, 2007
25
ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ / МИРОВАЯ ЭКОНОМИКА
ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2018, 1
муникация ускуналари ташкил этади, улуш бўйича
ундан кейинги ўринларни кимё саноати учун тех-
нологиялар (22%), автомобиль ускуналари (17%)
1
эгаллайди.
Туркия тендер қонунчилигининг муҳим хусу-
сияти шундаки, хорижий компанияларга тендер-
ларда иштирок этиш ҳуқуқи қуйидаги ҳолда ижо-
зат берилади: хорижий компаниялар маҳаллий
(турк) компаниялар томонидан вакил бўлиб
қатнашганда (бунда, турк компанияси хорижий
компаниянинг маҳаллий агенти ёки турк томони
51%дан кам бўлмаган улушга эга қўшма кор-
хона бўлиши мумкин)
2
. Ушбу тартиблар қуйидаги
ҳолларда амал қилмайди:
● қуролли кучлар эҳтиёжлари учун баъзи
товарларни етказиб беришда;
● ҳукумат
структуралари
ўртасидаги
келишувга биноан “ноёб хусусиятга эга”
маҳсулотларнинг хорижий ишлаб чиқарувчидан
бевосита етказилиб берилишида.
Агар тендерларнинг маҳаллий органларга
алоқаси бўлса, иштирокчиларга қўшимча тала-
блар қўйилиши мумкин (хусусан, субъектни
тегишли иқтисодиёт департаментлари ва савдо
палаталарида рўйхатдан ўтиши зарурлиги).
Аниқ
бир
харид
бўйича
бюджет
маблағларининг
самарали
сарфланишини
баҳолаш бўйича анъанавий баҳолаш услуби мав-
жуд. Ушбу услуб ҳар бир алоҳидаги харид бўйича
бюджет маблағларининг тежалишини оператив
равишда аниқлаб бериши мумкин. Бунда буюр-
тмаларни жойлаштириш тизими баҳоланмайди
ҳам, таҳлил ҳам қилинмайди.
Шу сабабдан, оператив баҳолаш билан бирга
комплекс таҳлилий баҳолаш ҳам жорий этилади
(у буюртмаларнинг алоҳида жойлаштирилишини
эмас, балки ушбу тизимни тўлиқлигича баҳолашга,
фақатгина пул маблағларининг тежалишини эмас,
балки харидлар тизими самарадорлиги ком-
плекс кўрсаткичларини ҳисоблайди – режалаш-
тириш, бошланғич баҳони аниқлаш, шартнома
баҳоларини тармоқдаги ўртача кўрсаткичдан
оғишининг ўртача даражаси, буюртмаларни жой-
лаштириш ва шартномаларнинг ижро этишда
қонунчиликка риоя қилиниши).
Амалиётнинг кўрсатишича, харидларнинг бюд-
жет маблағлари тежалиши борасидаги анъанавий
баҳоланиши харидларнинг самарадорлиги дара-
1
Ўша ерда.
2
Нестерович В.Н., Смирнов В.И. Конкурсные торги
на закупку продукции для государственных нужд. - М.:
Инфра-М, 2007.
жасини тўлиқ ифода этмайди ва ундан фақатгина
оператив таҳлилда фойдаланилиш мумкин. Бун-
дай баҳолашда бир неча муҳим кўрсаткичлар
таҳлилдан четда қолади: рақобатчилик даражаси,
буюртмаларни жойлаштиришда қонунчиликка
риоя қилиниши, шартномаларни режалашти-
риш ва ижро этиш интизоми. Ундан ташқари,
тежамкорликни ҳисоблашда шартноманинг
бошланғич баҳоси билан боғлиқ камчиликлар
мавжуд, чунки ушбу ҳисоб-китоб бошланғич
баҳонинг аниқланиши ва баҳо белгиланишининг
реал бозор шароитлари асосланганлигини эъти-
борга олмайди.
Давлат
харидлари
самарадорлигини
баҳолашнинг асосий тамойиллари:
–
шаффофлик
(ошкоралик) – савдоларни
эълон қилиш, уларнинг бориши ва натижалари,
харидлар меъёрий-ҳуқуқий асослари тўғрисидаги
ахборотларнинг очиқлиги ва эркинлигини назарда
тутади;
–
тенглик
(адолатлилик) - танловларни
ўтказиш шартлари, ғолибни аниқлаш мезон ва
тартиблари олдиндан ўрнатилади ва барча ишти-
рокчилар учун улар бир хилдир. Ундан ташқари,
ушбу шартлар бевосита савдолар ўтказилиш
даврида ўзгартирилиши мумкин эмас. Қайсидир
иштирокчига нисбатан камситиш чораларини
қўллаш қатъиян ман этилади. Шу билан бирга,
буюртмачи ва етказиб берувчиларнинг ҳуқуқий
тенглиги амалга оширилади;
–
жавобгарлилик
- томонларнинг харид-
ларни амалга оширишда бир-бири олдида мажбу-
риятларини бажаришлари ҳамда шартнома муно-
сабатлари ўрнатилишининг қонунийлиги ва уму-
мий тартибдалигини англатади;
–
Тежамкорлик
– танлов савдоларини таш-
киллаштириш ва ўтказишга харажатлар; улар
барча меъёр ва процедураларга риоя қилиб,
ошкоралик, тенглик ва жавобгарлик тўлиқ таъ-
минланган ҳолда минимал даражада бўлиши
керак. Таъкидлаш жоизки, харажатларнинг пасай-
иши савдоларни ташкиллаштириш ва ўтказиш
бошқарувини такомиллаштириш эвазига оши-
рилиши керак;
–
самарадорлик
– бозорда рақобатчилик
муҳитининг яратилиши эвазига эришиш мумкин.
Давлат харидлари бозори хусусиятларини ҳисобга
олиб рақобатчилик муҳити барча истовчилар
иштирок этиши мумкин бўлган танловлар (сав-
долар) ўтказилишини ташкиллаштириш орқали
жорий этилиши мумкин. Бунда эҳтиёж бўлган
маҳсулотнинг истеъмолчига (бизнинг ҳолатимизда
26
ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ / МИРОВАЯ ЭКОНОМИКА
ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2018, 1
– давлат) максимал даражадаги фойдали нархда
харид қилиниши назарда тутилади.
Туркия Республикасида давлат харидлари сама-
радорлигининг кўрсаткичлари қуйидагилардан
иборат:
● буюртмаларни жойлаштиришдаги тежам-
корлик;
● буюртмаларни
жойлаштиришда
қонунчиликка риоя қилиш;
● рақобатли харидларнинг улуши;
● буюртмаларни жойлаштиришда режалар-
нинг бажарилиши;
● шартномаларни ижро этиш интизоми;
● шартномаларнинг бошланғич нархлари
белгиланишининг асосланганлиги.
Ҳар бир харид бўйича натижалар бюджет
маблағларини самарали ишлатиш, тежамкорлик
даражасини аниқлаш билан баҳоланади. Тежам-
корлик шартноманинг бошланғич баҳосига нис-
батан фоизда аниқланади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Туркияда дав-
лат харидларининг самарадорлиги қуйидагиларга
боғлиқ: ягона меъёрий ҳужжатларнинг мавжуд-
лиги, давлат молиясини сарфлашдаги тежам-
корлик, давлат буюртмаларини бажаришда
барча таъминотчиларнинг эркин қатнаша
олиши, давлат буюртмаларини жойлаштиришда
рақобатчиликнинг ошиб бориши.
Давлат
харидлари
тизимида
Туркия
иқтисодиётининг асосий муаммоси – шаф-
фофликнинг паст даражада эканлиги. Туркия
иқтисодиётида яширин сектор доимо катта улушга
эга бўлган. Молиявий шаффофлик инвестицион
муҳитни яхшилайди ва ЕИ учун барқарорлик
кўрсаткичи сифатида хизмат қилади. Аммо дав-
лат харидлари масаласига европача ёндашув
тараққиётга олиб келмаслиги мумкин. Янги бюро-
кратик структураларни яратиш орқали коррупци-
яга қарши самарали курашиш мумкин эмасдир.
Давлат харидларини самарали амалга оши-
ришда катта ижобий салоҳиятга эга бўлган Тур-
кия тажрибасидан унумли фойдаланиб, республи-
камиз давлат хариди тизими фаолиятини тако-
миллаштиришнинг амалга оширилиши мақсадга
мувофиқдир. Жаҳон тажрибаси ва республика-
даги реал воқеликни чуқур таҳлил қилиш нати-
жасида давлат харидларини ислоҳ этиш зару-
рати юзага келди. Ушбу ислоҳотлар натижасида
битта контракт бўйича 300 АҚШ долларидан 100
минг АҚШ долларигача эквивалентдаги товар-
лар (ишлар, хизматлар)нинг давлат ва корпора-
тив харидларининг Ўзбекистон Республика товар
хом ашё биржаси томонидан ташкиллаштири-
ладиган электрон савдолар орқали амалга оши-
ришга оид талаб бекор қилинди. Шундай тартиб
жорий қилиндики, унга кўра 2018 йил 1 январга
қадар товарлар (ишлар, хизматлар)нинг давлат
ва корпоратив харидлари қуйидаги эквивалент-
ларга мувофиқ
1
, яъни:
● 1 минг АҚШ долларидан кам бўлган битта
контракт - нархи, сифати ва товарлар (ишлар, хиз-
матлар)ни етказиб бериш муддатлари бўйича энг
мақбул келадиган шартларни таклиф қилган етка-
зиб берувчилар билан тўғридан-тўғри шартнома-
лар тузиш орқали;
● 1 мингдан 100 минг АҚШ долларигача
бўлган битта контракт - буюртмачи тузади-
ган идоравий танлов комиссиялари томонидан
баҳоланадиган энг мақбул таклифларни танлаб
олиш орқали;
● 100 минг АҚШ долларидан юқори
миқдордаги битта контракт - буюртмачи томо-
нидан Инвестициялар бўйича давлат қўмитаси,
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги “ЎзИнжиниринг”
Республика лойиҳа институти, шунингдек, буюр-
тмачининг тармоқ илмий-техник кенгашларининг
вакилларини мажбурий жалб этган ҳолда тузи-
ладиган идоралараро танлов (тендер) комисси-
ялари ташкил этадиган танлов (тендер) савдола-
рини ўтказиш орқали амалга оширилади.
2018 йил 1 январдан Ресурслар ягона миллий
маълумотномаси ва Давлат харидлари ягона ахбо-
рот портали ишга туширилади.
Ҳужжат билан иқтисодиётнинг тегишли
тармоқлари ва ижтимоий соҳада амалга оши-
рилаётган, битта контракт бўйича 5 млн. АҚШ
долларидан юқори эквивалентдаги инвестиция
лойиҳалари доирасида товарлар (ишлар, хиз-
матлар)нинг хариди юзасидан тармоқ идорала-
раро тендер комиссиялари тугатилди
2
. Бундан
ташқари, лойиҳа ташкилотлари томонидан тай-
ёрланган тендер ва лойиҳаолди ҳужжатларини
таклиф этилаётган технология ва асбоб-ускуналар
бўйича технология, асбоб-ускуналарни танлаш ва
нархларни шакллантириш қисмида экспертизадан
ўтказиш функциясини бажарадиган ихтисослаш-
ган тармоқ эксперт кенгашлари тугатилди.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил
23 августдаги “Товарлар (ишлар, хизматлар)нинг дав-
лат ва корпоратив харидларини амалга оширишнинг
замонавий шакл ва услубларини янада жорий этиш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3237-сон Қарори.
2
https
://www.
norma
.uz/qonunchilikda_
yangi
/birjada_
davlat
_
haridlari
_bekor_qilindi
27
ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ / МИРОВАЯ ЭКОНОМИКА
ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2018, 1
Адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 23 августдаги “Товарлар (ишлар,
хизматлар)нинг давлат ва корпоратив харидларини амалга оширишнинг замонавий шакл
ва услубларини янада жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3237-сон Қарори.
2. Ломакин В. К. Мировая экономика: Учебник для вузов. - М.: Финансы, Юнити, 2007
3. Нестерович В.Н., Смирнов В.И. Конкурсные торги на закупку продукции для государ-
ственных нужд. - М.: Инфра-М, 2007.
4. https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/birjada_davlat_haridlari_bekor_qilindi
28
ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ / МИРОВАЯ ЭКОНОМИКА
