Akademik M.Mirzaev nomidagi
Bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik
ilmiy-tadqiqot instituti
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022
MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RIVOJLANISHIDA ILM-FAN YUTUQLARI
287
15-iyun, 2022
Google Scholar
Respublika anjumani
САМАРҚАНД ИЛМИЙ ТАЖРИБА СТАНЦИЯСИ КОЛЛЕКЦИЯ
МАЙДОНЛАРИДАГИ ИСТИҚБОЛЛИ ЎРИК НАВЛАРИДА
ФЕНОФАЗАЛАРНИ ЎТИШ МУДДАТЛАРИ
Улуғбек Бойжонов
Ўрмон Мирзохидов
Гулрабо Рустамова
Академик М. Мирзаев номидаги боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий
тадқиқот институти Самарқанд илмий тажриба станцияси
Алишер Ботиров
Тошкент давлвт аграр университети Самарқанд филиали
АННОТАЦИЯ
Ўрик
ўзининг бебаҳо таъми, эрта баҳорда биринчи мевалардан бўлиб
пишиб етилиши ва мамлакатимиз сурпасининг безаги сифатида ажралиб
турувчи мевалардан биридир. Ушбу мақолада ўрик навларининг фенологик
фазалари, сифат кўрсаткичлари, ҳосилдорлиги, касаллик аломатларини баллар
билан баҳоланиш кўрсаткичлари ва шу каби бошқа маълумотлар кузатилди.
Унга кўра келтирилган баъзи ўрик навлари 4-5 мартдан ва баъзиларида 14-15-
мартдан куртак ѐзилиши кузатилди.
Калит сўзлар:
боғ, мева, селекция, истиқболли, нав, сифат.
Ўзбекистон боғдорчилиги ўзининг узоқ йиллик балки, кўп асрлик
тарихига эга десак муболаға бўлмайди, яъни мева ва узум қадим замонлардан
бери инсонларнинг озиқланиши учун асосий манба ҳисобланган.
Қуѐшли кунларнинг кўплиги, қиш фаслининг енгил ўтиши ҳамда деярли
ҳамма вилоятларимиз тупроғи юқори унумдорлиги билан алоҳида ажралиб
туради. Бундан ташқари кўпгина ижобий (халқимизнинг меҳнатсеварлиги,
ҳунармандлиги, ўз касб-корининг усталиги ва бошқалар) омиллар юртимизда
юқори сифатли, турли-туман мева ва резавор мева етиштиришни таъминлайди.
Ҳукуматимизнинг олиб бораѐтган сиѐсати, қабул қилинаѐтган қарор ва
фармонларида фақат ва фақат мамлакатимизнинг янада равнақ топиши,
ривожланиши, ҳалқимизнинг тинч-тотув яшаши, фаровонлиги йўлида, келажак
авлодга биздан озод ва обод ватан қолиши ва шунга ўхшаш яна бошқа-бошқа
кўпгина яхши масалалар кўзда тутади. Шундай экан, бу қарор ва фармонларни
бажаришда қишлоқ хўжалигини ривожлантириш, қишлоқ
хўжалиги махсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш
ҳамда, боғдорчилик ва узумчиликни юқори ўринларга
Akademik M.Mirzaev nomidagi
Bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik
ilmiy-tadqiqot instituti
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022
MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RIVOJLANISHIDA ILM-FAN YUTUQLARI
288
15-iyun, 2022
Google Scholar
Respublika anjumani
кўтариш кабилар кўзда тутилган. Бу борада асосий ўринда, хозирги давр талаби
бўлган боғдорчиликни интенцификация яъни жадаллаштириш ѐтади. Аслида,
боғдорчиликни ривожлантиришда паст бўйли, кеч гулловчи, тез ҳосилга
кирувчи, ҳосилдорлиги юқори, касаллик ва зараркунандаларга чидамли,
агротехник тадбирлар ўтказиш қўлай бўлган интенцив нав ва дурагайлар
яратилиб экилиши лозим [6,7,8,9].
Хозирги кунгача мухтарам Президентимизнинг раҳнамолигида интенцив
ва инновацион қишлоқ хўжалигини ҳар томонлама қўллаб-қувватлашга
қаратилган кенг кўламли чоралари амалга оширилиши натижасида ўн минглаб
гектар интенцив боғлар, минглаб гектар ѐнғоқзорлар ташкил этилган.
Охирги йилларда селекционерлар ва навшунослар томонидан янги мева,
узум, резавор мева ва цитрус ўсимликларининг янги навларини яратиш,
маҳаллий ва интродукция қилинган навларни ўрганишлари натижасида,
Республикамиз бўйича нав хилма-хиллиги ортиб бормоқда.
Бунга мисол тариқасида ўрик экинини оладиган бўлсак, Ўзбекистонда ўрик
экини бўйича нав ўрганишлар 1930-йиллардан бошланган. Биринчи 15 йил
ичида стандарт (андоза) навлардан 5та, жумладан 3та маҳаллий (Кўрсодиқ,
Арзами, Рухи Джуванон) навлари халқ селекцияси билан ажратилган ва
яратилган, 2 та Европадан келиб чиққан, Красношекий ва Каралевский навлари
ажратилган.
Тадқиқот услубияти.
Тажрибалар И.В.Мичурин номли БВИТИ
институти томонидан ишлаб чиқилган “Мевалар, резавор мевали ва ѐнғоқ
ўсимликлари навларини ўрганиш усули ва дастури” (Мичуринск 1973й)
асосида амалга оширилган. Тажриба майдонида ўрганилаѐган ўрик навлари 7х6
м схемада экилган бўлиб, бир гектарни ташкил қилади.
Тадқиқот натижалари ва уларнинг тахлили.
2018-2020-йиллар давомида олиб борилган илмий изланишлар ва
ўрганишлар натижасида навлар бўйича дарахтларнинг холати 4.2-4.8 баллни
ташкил қилди. Гул куртакларининг ѐрилиш фазаси 5-мартдан бошланди.
Истиқболли деб ажратилган “Мулла Содиқ” нави 14-15-март кунларига тўғри
келди.
Ўсувчи гул куртакларнинг ўса бошлаши навлар бўйича март ойининг 17-
24-кунларида кузатилди, қуйида келтирилган 1-жадвалдан кўриниб турибдики,
ўрганилаѐтган ўрик дарахтларида гуллаш фазасининг бошланиши 9-19-март
кунларига тўғри келади. Гуллаш даражаси барча ўрганилаѐтган навларда яхши
яъни, 4.0-4.5 баллни ташкил қилди. Гуллаш давомийлиги 8-13 кун давом этди.
Навларда мева тугиш жараѐнлари бошланиб аста-секин
мева тугунчалари шакллана бошланди. Ҳосил кўз билан
Akademik M.Mirzaev nomidagi
Bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik
ilmiy-tadqiqot instituti
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022
MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RIVOJLANISHIDA ILM-FAN YUTUQLARI
289
15-iyun, 2022
Google Scholar
Respublika anjumani
чамаланди, бунда навлар бўйича 57.0-75.0 килограмм ҳосил борлиги
аниқланди.
1-жадвал
Ўрганилаётган ўрик навларида фенологик фазаларни ўтиш муддатлари
(2018-2020-йиллар)
Навлар
Дарахт
ҳолати
(балл)
Куртакларнинг
ёзилиши
Гуллаш
Гул
Ўсувчи
Бошлани-
ши
(кун, ой)
Тугаши
(кун,
ой)
Даража-
си
(балл)
Даво-
мийлиг
и
Юбилейний
навои st
4.8
8/III
19/III
14/III
24/III
4.3
10
Гулунги
Миёна
4.6
8/III
20/III
14/III
23/III
4.5
9
Темурий
4.6
10/III
17/III
15/III
24/III
4.5
9
Ширпайван
4.6
8/III
19/III
13/III
23/ III
4.2
10
Мулла Содиқ
4.8
14/III
23/III
19/III
1/IV
4.3
13
Гулистон
4.3
6/III
20/III
12/III
22/III
4.0
10
Нурафшон
4.5
6/III
19/III
10/III
23/III
4.0
13
Абадий
4.5
6/III
21/III
9/III
22/III
4.0
13
Навбаҳор
4.5
10/III
20/III
15/III
24/III
4.5
9
Советский
4.5
7/III
19/III
12/III
22/III
4.3
10
Шелочка
4.2
5/III
18/III
12/III
23/III
4.3
11
Беном
4.5
10/III
20/III
15/III
24/III
4.3
9
Бодоми
4.3
11/III
20/III
16/III
25/III
4.0
9
Мароканд
4.5
11/III
24/III
19/III
27/III
4.3
8
Августовский
4.5
5/III
18/III
11/III
22/III
4.0
11
Курсодиқ st
4.5
11/III
20/III
16/III
24/III
4.0
8
Оқпишар
4.3
12/III
22/III
17III
26III
4.0
9
Красношеки
4.2
11/III
23/III
18/III
26/ПI
4.0
8
Наврўз
4.5
10/III
19/III
14/III
23/III
4.5
9
Сентябрский
4.3
11/III
22/III
16/III
25/III
4.2
9
Ўрик навларини ҳосилдорлиги ва мева сифат кўрсаткичлари.
Ўрганилаѐтган
навларда
ҳосилдорлик
5.1
килограммдан
38.7
килограммгачани ташкил қилди. Энг кўп ҳосил (31.0-38.7 кг/дар) билан
Гулистон, Абадий, Оқпишар, Нурафшон, Беном навларидан олинди.
Меваларнинг йириклиги бўйича, ҳар бир дона ўрик мевасининг ўртача
оғирлиги 23.5 граммдан то 55.2 граммгача эканлиги аниқланди. Энг йирик
мевалар Мароқанд, Темурий, Мулла Содиқ, Наврўз ва Ширпайван каби бир
қатор ўрганилаѐтган навларда кузатилди.
Мевалар таркибидаги қанд миқдорлари аниқланганда,
Ширпайван, Мулла Содиқ навлари бошқа навларга нисбатан
ширинроқ эканлиги аниқланди. Бу кўрсаткич бошқа навларга
Akademik M.Mirzaev nomidagi
Bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik
ilmiy-tadqiqot instituti
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022
MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RIVOJLANISHIDA ILM-FAN YUTUQLARI
290
15-iyun, 2022
Google Scholar
Respublika anjumani
нисбатан 1.1-2.6% га юқори эканлиги кузатилди. Қуйидаги келтирилган 2-
жадвалда ўрик навларини ҳосилдорлиги ва мева сифат кўрсаткичлари
келтирилган бўлиб, Наврўз, Оқпишар, Нурафшон ва Абадий навлари юқори
ҳосилли деб ҳисобланди.
2-жадвал
Ўрик навларининг ҳосилдорлиги ва сифат кўрсаткичлари
(2018-2020 йиллар)
Навлар
Ҳосил
(кг/дар)
1 дона
мева
( г)
Мева қанд
миқдори
(%)
Сифат кўрсаткичлари (балл)
Ташқи
кўриниши
Мазаси
Ўртача
баҳо
(балл)
Юбилейний навои
st
20.8
53.0
17.0
4.55
4.5
4.52
Гулунги Миёна
20.5
38.0
14.8
4.05
4.05
4.05
Темурий
24.0
56.2
15.0
4.35
4.25
4.3
Ширпайван
21.0
75.2
19.7
4.1
4.4
4.25
Мулла Содиқ
28.3
57.5
18.5
4.45
4.45
4.45
Гулистон
31.0
29.5
15.0
4.25
4.3
4.3
Нурафшон
38.7
37.6
113
4.3
4.2
4.25
Абадий
33.0
39.0
16.2
4.4
4.4
4.4
Навбаҳор
26.2
45.4
15.0
4.0
4.0
4.0
Советский
27.6
40.2
13.6
4.25
4.1
4.13
Шелочка
19.5
33.0
14.3
5.5
4.35
4.42
Беном
32.1
42.1
12.3
4.05
4.05
4.05
Бодоми
25.4
37.0
16.5
4.5
4.45
4.45
Мароканд
11.4
49.0
15.7
4.55
4.45
4.47
Августовский
10.0
31.0
12.0
4.0
4.0
4.0
Курсодиқ st
16.3
38.5
21.2
4.4
4.57
4.47
Оқпишар
33.6
42.0
15.2
4.1
4.1
4.1
Красношеки
5.1
40.0
16.3
4.5
4.3
4.4
Наврўз
26.6
73.0
14.3
4.6
4.35
4.47
Сентябрский
14.3
45.2
13.6
4.5
4.3
4.4
Ўрганилаѐтган ўрик навларида касаллик ва зараркунандалар билан
зарарланиши ҳам ўрганилди, бунга кўра 2018-йил кузатувларида касаллик ва
зараркунандалар кузатилмаган бўлса ҳам 2019-2020-йилларда анча зарар
етказганлиги аниқланди.
Қуйида 3-жадвалдан кўриниб турибдики кластераспариоз касаллиги
меваларда 1.0-3.0 % ни ташкил қилди, баргларда 1.5-3.5% ни
ташкил қилди. Меваларда ва баргларда касаллик аломатлари
бирданига авж олиб кетди, мевалар тўкилиб кетганлиги
Akademik M.Mirzaev nomidagi
Bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik
ilmiy-tadqiqot instituti
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022
MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RIVOJLANISHIDA ILM-FAN YUTUQLARI
291
15-iyun, 2022
Google Scholar
Respublika anjumani
сабабли меваларда касаллик даражасини баллар билан баҳолаш имкони
бўлмади.
3-жадвал
Ўрик навларини кластераспариоз билан зарарланиш даражаси
(2018-2020 йиллар)
навлар
Зарарланиш даражаси
2018
2019
2020
меваси
барги
меваси
барги
меваси
барги
Юбилейний
навои st
-
-
1.0
1.5
-
0.5
Гулунги Миёна
-
-
1.5
1.5
-
1.0
Темурий
-
-
3.0
3.0
-
1.0
Ширпайван
-
-
3.0
2.5
-
1.0
Мулла Содиқ
-
-
2.5
3.0
-
1.0
Гулистон
-
-
3.0
3.0
-
1.5
Нурафшон
-
-
-
-
-
-
Абадий
-
-
-
-
-
-
Навбаҳор
-
-
3.0
3.0
-
1.5
Советский
-
-
2.5
2.5
-
1.5
Шелочка
-
-
3.0
3.0
-
1.5
Беном
-
-
2.0
1.5
-
1.0
Бодоми
-
-
2.5
2.5
-
1.0
Мароканд
-
-
2.0
2.0
-
1.0
Августовский
-
-
-
-
-
-
Курсодиқ st
-
-
1.5
1.5
-
1.0
Оқпишар
-
-
1.5
1.5
-
0.5
Красношеки
-
-
2.5
2.5
-
1.0
Наврўз
-
-
3.0
3.5
-
1.5
Сентябрский
-
-
3.0
3.5
-
1.5
REFERENCES
1.
Ўрик навларини фенологик фазалари ва касалликларини ўрганиш. Исроилов
М.М. Боғдорчилик узумчилик ва виночиликни истиқболли ривожлантиришда
инновацион агротехнологияларнинг аҳамияти. Тошкент 2019.73-76-бет.
2.
Қашқадарѐ лмий тажриба станциясидамаҳаллий ва четдан келтирилган ўрик
навларини биологик хусусиятларини ўрганиш. Қаршиев И.А., Ҳайитов И.Ю.
Боғдорчилик узумчилик ва виночиликни истиқболли ривожлантиришда
инновацион агротехнологияларнинг аҳамияти. Тошкент 2019.76-80-бет.
3.
Программа иметодика и сортоизучения плодових, ягодних культур и
винограда. НИИ садоводство имени И.В. Мичурина. Москва
1973г.
Akademik M.Mirzaev nomidagi
Bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik
ilmiy-tadqiqot instituti
Volume 3 | Special Conference 1 | 2022
MEVACHILIK VA UZUMCHILIKNING
RIVOJLANISHIDA ILM-FAN YUTUQLARI
292
15-iyun, 2022
Google Scholar
Respublika anjumani
4.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018-йил 29-март 5388-сонли
“Ўзбекистон Республикасида мевасабзавотчиликни жадал ривожлантиришнинг
қўшимча чора тадбирлари”тўғрисидаги қарори.Тошкент 2018 й.
5.
Botirov, A., & Arakawa, O. (2021). Root growth changes in the winter planting
of young „Miyabi Fuji‟apple trees. International Journal of Horticultural Science and
Technology, 8(3), 227-233.
6.
Botirov, A., An, S., Arakawa, O., & Zhang, S. (2022). Application of a
visible/near-infrared spectrometer in identifying flower and non-flower buds on
„Fuji‟apple trees. Indian Journal of Agricultural Research, 56(2), 214-219.
7.
Botirov, A., & Arakawa, O. (2022). THE INTERACTION OF ROOTSTOCKS,
WATER
AND
SOIL
HUMECTANTS
AND
YOUNG
APPLE
TREE
GROWTH. Academic research in educational sciences, 3(Speical Issue 1), 43-56.
8.
Alisher Botirov, Baxodir Ochilov, & Furqat Hasanov (2022). ILMIY-TAJRIBA
STANSIYASINING SO„NGI YILLARDAGI STATISTIK KUZATUVLARI.
Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2 (2), 202-207.
9.
Alisher, B. (2021). Promoting Young Apple Tree Growth after Planting in Water
Limited Areas (Doctoral dissertation,
岩手大
学
).
