129
“JAŃA ÓZBEKSTAN KONSTITUCIYASÍ – DEMOKRATIK, HUQÍQÍY, SOCIALLÍQ HÁM
DÚNYALÍQ MÁMLEKET QURÍWDÍŃ ZÁRÚR TIYKARÍ”
atlı respublikalıq ilmiy-ámeliy konferenciyası materialları
INKLYUZIV TÁLIM TARAWÍNDAǴÍ KONSTITUCIYALÍQ
REFORMALAR
Aysulıw Reymova
Nókis qalası 20-mektep oqıtıwshısı
Rustem Omirzakov
Oqıtıwshı-stajor, Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Annotaciya
: Inklyuziv tálim - bul barlıq oqıwshılarǵa, olardıń qábiletleri hám
sheklewlerinen qaramastan, teń múmkinshiliklerdi támiyinlewge qaratılǵan túsinik
bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda inklyuziv bilimlendiriw tarawında barlıq oqıwshılar
ushın jánede inklyuziv hám qollap-quwatlaytuǵın tálim ortalıǵın jaratıw
maqsetinde zárúrli reformalar ámelge asırıldı.
Gilt sózler:
Inklyuziv tálim, reformalar, teń múmkinshilikler, qollap-
quwatlaw, máseleler
Inklyuziv tálim — mámleket siyasatı bolıp, mayıp hám salamat balalar
ortasındaǵı tosqınlıqlardı saplastırıw, arnawlı tálimge mútáj balalar, (ayırım
sebeplerge kóre mayıp bolǵan) óspirimler rawajlanıwda ushraytuǵın kemshilikler
yamasa ekonomikalıq qıyınshılıqlarǵa qaramastan socialliq ómirge maslastırıwǵa
jóneltirilgen ulıwma bilim beriw procesine qosıwdı ańlatiwshı tálim sisteması
bolıp tabıladı. Inklyuziv tálim termini fransuzcha
“inclusif”
sózinen alınǵan bolıp
“óz ishine aladı”
degen mánisti ańlatadı. Inklyuziv tálimniń mánisi sonnan ibarat,
psixik yamasa fizikalıq rawajlanıwda artta qalǵanlıǵı sebepli arnawlı járdemge
mútáj bolǵan balalardan “mayıp” degen tamǵanı alıp taslap, normal
rawajlanıwdaǵı balalar menen birge teń huqıqlılıqtı támiyinlew, jámiyetke tolıq
maslastırıw, ámeldegi múmkinshiliklerinen paydalana alıwların támiyinlew
maqsetinde ulıwma bilim beriw mektepleri sistemasında oqıtıwdan ibarat[1, B.
665]. Social ádalat ideyaları, Bala huqıqları haqqındaǵı konvensiya (BMSH, 1989 )
hám Salamanka deklaraciyası (YUNESKO, 1994) kóplegen Evropa mámleketleri
inklyuziv tálimdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan siyasat hám ámeliyatlardı islep
shıqtı.[2, B. 1]
Dúnyanıń kóplegen mámleketleri sıyaqlı, Ózbekstanda da arnawlı tálimniń
uzaq dástúrleri ámelde bolıp, ol inklyuziv tálim principlerı hám ámeldegi
ámeliyatın qabıllawda kórinetuǵın boladı. 2017-jıldan beri Ózbekstanda bul
principler nızamshılıq dárejesinde bekkemlengen, atap aytqanda, Ózbekstan
Respublikasınıń “Tálim haqqında”ǵı Nızamınıń 20-statyasında “Inklyuziv tálim
130
“JAŃA ÓZBEKSTAN KONSTITUCIYASÍ – DEMOKRATIK, HUQÍQÍY, SOCIALLÍQ HÁM
DÚNYALÍQ MÁMLEKET QURÍWDÍŃ ZÁRÚR TIYKARÍ”
atlı respublikalıq ilmiy-ámeliy konferenciyası materialları
bólek tálim mútajlikleri hám individual múmkinshiliklerdiń túr-túrliligin esapqa
alǵan halda barlıq tálim alıwshılar ushın tálim shólkemlerinde tálim alıwǵa bolǵan
teń múmkinshiliklerdi támiyinlewge qaratılǵan. Fizikalıq, intellektual, sensor
(sezim) yamasa psixik kemshilikleri bolǵan balalar (shaxslar) ushın tálim
shólkemlerinde inklyuziv tálim shólkemlestiriledi.” - dep belgilengen [3]. Sonıń
menen birge, 2017 — 2021-jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes
baslı baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq Ózbekstan Respublikası
Prezidentiniń 2020 -jıl 13-oktyabrdagi PQ-4860-san qararına kóre 2020-2025
jıllarda xalıq tálimi sistemasında inklyuziv tálimdi rawajlandırıw koncepciyasında
bólek tálim mútajlikleri bolǵan balalarǵa kórsetiletuǵın tálim xızmetlerin sapasın
jaqsılaw boyınsha tómendegi wazıypalar belgilendi:
•
bólek tálim mútajlikleri bolǵan balalar tálim alatuǵın tálim orınları
imaratlarına qoyılatuǵın talaplardı islep shıǵıw hám tastıyıqlaw;
•
bólek tálim mútajlikleri bolǵan balalar oqıtılatuǵın tálim orınlarında
zárúr ádebiyatlar, metodikalıq qóllanbalar, túrli kásiplerge oqıtıw ushın úskene
hám úskeneler menen támiyinlewge qaratılǵan ilajlardı ámelge asırıw;
•
bólek tálim mútajlikleri bolǵan balalardı oqıtıw ushın inklyuziv tálim
sistemasın shólkemlestiriw, ulıwma bilim beriw mákemelerin arnawlı úskeneler
(kóteriw apparatı, pandus, tutqısh hám basqalar), sonıń menen birge tiyisli kadrlar
(arnawlı pedagog, balalardı psixik-pedagogikalıq baqlaw boyınsha qánigeler)
menen támiyinlew;
•
bólek tálim mútajlikleri bolǵan balalardıń iykemlesiwi hám
integraciyası ushın mektep-internatların basqıshpa-basqısh arnawlı úskeneler
menen támiyinlew hám basqalar. [4]
Jurtımızda 2023-jıl 30-aprel kúni ótkerilgen referendumda qatnasqan
puqaralardıń 90, 21 procenti tárepinen yoqlab dawıs beriw arqalı qabıl etilgen jańa
tahrirdagi Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 50-statyasındaǵı “Tálim
shólkemlerinde bólek tálim mútajliklerine iye bolǵan balalar ushın inklyuziv tálim
hám tárbiya támiyinlanadi”[5]. Konstitutsiyaǵa tazadan kiritilgen bul norma
Inklyuziv tálimdi nızamlı bazasın jaratıw salasındaǵı eń tiykarǵı jańalıqlardan biri
boldı.
Inklyuzivlik ushın keń tarqalǵan dáliller sonnan ibarat, mashqalalı turpayı
yamasa social kemshilikleri bolǵan oqıwshılar aralas gruppalardan payda aladılar,
sebebi olar social tárepten maqul túsetuǵınlaw minez-qulqlardan úyreniw
múmkinshiligine iye boladılar.
Lekin tolıq inklyuziv klasslar úyreniwde qıyınshılıqlarǵa dus kelgen
oqıwshılarǵa qarata ádalatsızlıqtı tuwırlaydı degen ideya úyreniw hám pikirlewdiń
131
“JAŃA ÓZBEKSTAN KONSTITUCIYASÍ – DEMOKRATIK, HUQÍQÍY, SOCIALLÍQ HÁM
DÚNYALÍQ MÁMLEKET QURÍWDÍŃ ZÁRÚR TIYKARÍ”
atlı respublikalıq ilmiy-ámeliy konferenciyası materialları
quramalılıǵın hám kóplegen mayıp oqıwshılardıń kognitiv jáne social-emotsional
mútajliklerin tolıq qollap-quwatlaytuǵın ortalıqta oqıw zárúr ekenligin esapqa
almaydı. Inklyuziv klasslardıń maqseti tolerantlıq hám qabıllaw dárejesin asırıw
bolıwı múmkin bolsa da, hám hesh bir oqıwshına mayıplıǵı sebepli basqasha
munasábette bolmawi kerekligini anıq túsindiriw bolsa da, tolıq inklyuziya tek
oqıtıwshılar ushın jeterli dárejede qollap-quwatlanǵan jaǵdayda ǵana isleydi hám
oqıwshılar úyreniw múmkinshiligi sheklengen studentlerge tabısqa erisiw hám eń
úlken potencialǵa erisiw ushın zárúr bolǵan arnawlı programmalardı alıw
imkaniyatın beredi.
Juwmaq ornında sonı aytıw múmkin, inklyuziv tálim ústemshilikleri menen
birge óz kemshiliklerine de iye. Biraq, mayıp balalar menen korreksion
bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq, rawajlantiriuvchi jumıs aparıw, social jámiyetke
adaptaciyalaw, múmkinshiliklerinen paydalanıp, óz-ózine xızmet ete alatuǵın hám
jámiyetke málim dárejede nafi tegadigan etip voyaga jetkiziw hár bir mámlekettiń
eń aktual máselelerinen biri esaplanadı. Sebebi, prezidentimiz SH.M.Mirziyoyevtiń
sózi menen aytqanda “Hár qanday xalıqtıń ruwxıylıǵı sol jámiyette jasawshı
nágiranlarǵa bolǵan itibarı menen de belgilenedi”. [6]
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. A. Mamatova (2022). O’ZBEKISTONDA INKLYUZIV TA’LIM
ISLOHOTLARI VA ULARNING AHAMIYATI. Science and innovation, 1 (B8),
664-669. doi: 10.5281/zenodo.7378156
2. Leijen Ä, Arcidiacono F and Baucal A (2021) The Dilemma of Inclusive
Education: Inclusion for Some or Inclusion for All. Front. Psychol. 12:633066. doi:
10.3389/fpsyg.2021.633066
3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, 23.09.2020 //
URL: https://lex.uz/docs/-5013007
4. Vazirlar Mahkamasi tomonidan 12.10.2021 yildagi «Bólek ta’lim
ehtiyojlari boʻlgan bolalarga ta’lim berishga oid normativ-huquqiy hujjatlarni
tasdiqlash
toʻgʻrisida»gi 638-son qaror qabul qilindi. URL: https://
www.norma.uz/oz/qonunchilikda_yangi/bolalar_uchun_inklyuziv_talim_qanday_t
ashkil_etiladi
5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi // URL: https://lex.uz/docs/-
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O’qituvchi
va murabbiylar kuniga bag’ishlangan tantanali marosimdagi nutqi. 2020-yil 30-
sentabr. // URL: http://marifat.uz/marifat/ruknlar/rasmiy/4939.htm
132
“JAŃA ÓZBEKSTAN KONSTITUCIYASÍ – DEMOKRATIK, HUQÍQÍY, SOCIALLÍQ HÁM
DÚNYALÍQ MÁMLEKET QURÍWDÍŃ ZÁRÚR TIYKARÍ”
atlı respublikalıq ilmiy-ámeliy konferenciyası materialları
7.
Omirzakov,
R.
(2023).
CONSTITUTIONAL
AND
LEGAL
GUARANTEES OF ENVIRONMENTAL RIGHTS OF CITIZENS OF THE
REPUBLIC OF UZBEKISTAN.
Academic International Conference on Multi-
Disciplinary
Studies
and
Education
,
1
(12),
110–111.
Retrieved
from
http://aidlix.com/index.php/us/article/view/1268
O
‘ZBEKISTONNING JSTga A’ZO BO‘LISHI INSON HUQUQLARINING
YUKSALISHI VA DEMOKRATIK, IJTIMOIY DAVLAT QURISHGA
ASOS
Abdullayev Axrorjon Axadjon o‘g‘li
Qo‘qon Universiteti Iqtisodiyot yo‘nalishi 4-bosqich talabasi
e-mail: ahrorjon1611@gmail.com
Annotatsiya
Ushbu maqolada O‘zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga (JST) potentsial
a’zo bo‘lishi mamlakat uchun iqtisodiyotni jonlantirish, inson huquqlarini
mustahkamlash va demokratik, ijtimoiy davlat qurish va’dalarini bajaruvchi
o‘zgaruvchan imkoniyatni taqdim etishi borasida qiziqarli ma’lumotlar berilgan.
JST tamoyillari va amaliyotlarini qabul qilish orqali O‘zbekiston taraqqiyot va
jamiyat taraqqiyoti uchun keng imkoniyatlarni ochib berishi mumkinligi ochib
berilgan. Iqtisodiy farovonlik O‘zbekistonning JSTga a’zoligining markazida
bo‘lib, jahon savdo tizimiga integratsiyalashuv bozorga chiqish imkoniyatlarini
kengaytirishi, xorijiy sarmoyalarni jalb qilishi va xalqaro iqtisodiyot bilan
chuqurroq aloqalarni rivojlantirishi haqida bilimlarga ega bo‘lasiz. Bu iqtisodiy
faollikning oshishi yangi ish o‘rinlari yaratish, daromadlarni oshirish va o‘zbeklar
uchun umumiy turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. Iqtisodiy manfaatlar
bilan bir qatorda JSTga a’zo bo‘lish ham O‘zbekistonda inson huquqlarini
ta’minlashga hissa qo‘shadi. Tashkilotning diskriminatsiyaga yo‘l qo‘ymaslik va
teng munosabatda bo‘lishga urg‘u berishi asosiy huquqlar himoyasini kuchaytirib,
barcha o‘zbekistonliklar bir xil imkoniyat va himoyalardan foydalanishini
ta’minlaydi.
Kalit so‘zlar
: JST, inson huquqlari, demokratiya, rivojlanish, iqtisodiyot,
davlat
Kirish:
O‘zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lishi
mamlakat kelajagi uchun ulkan va’dalar beradi, uni iqtisodiy farovonlik, inson
huquqlarini mustahkamlash va demokratik, ijtimoiy davlat barpo etish yo‘liga olib
