185
Mámlekette ekologiyalıq turaqlılıqtı támiynlewge jaslardıń qatnasın asırıwda
ekologiyalıq tálimniń ornı
Omirzakov Rustem Abdirazaq uli
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik
universiteti stajer-oqıtıwshısı
+99 899 741 24 96
omirzakov_r@karsu.uz
Annotaciya:
Maqalada insannıń tábiyiy resurslar hám ekosistemalarǵa zıyanlı tásiri
kózqarasınan jaslardıń ekologiyalıq táliminiń aktuallıǵı talqılanadı. Ekologiyalıq tálimdiń
xarakterli qásiyetleri, onıń maqsetleri keltirilgen. Jaslarǵa ekologiyalıq tárbiya beriwdiń nátiyjeli
usılları usınıs etilgen.
Gilt sózler:
ekologiya, jaslardıń ekologiyalıq tárbiyası, social ekologiya, insan ekologiyası,
ǵalabalıq mádeniyat hám tálim.
Аннотация:
Maqolada insonning tabiiy resurslar va ekotizimlarga zararli tasiri nuqtai-
nazaridan yoshlar ekologik ta‘limi dolzarbligi muhokama qilindi. Ekologik ta‘limning o‘ziga xos
hususiyatlari, uning maqsadlari keltirilgan. Yoshlarga ekologik tarbiya berishning natijali
usullari taklif etilgan.
Kalit so‟zlar:
ekologiya, yoshlar ekologik tarbiyasi, ijtimoiy ekologiya, inson ekologiyasi,
ommoviy mamadaniyat va ta‘lim.
Аннотация:
В статье обсуждалась актуальность экологического образования
молодежи с точки зрения вредного воздействия человека на природные ресурсы и
экосистемы. Представлены особенности экологического образования и его цели.
Предлагаются эффективные методы экологического воспитания молодежи.
Ключевые слова:
экология, экологическое образование молодежи, социальная
экология, экология человека, общественная культура и образование.
Annotation:
The article discussed the relevance of environmental education for young
people in terms of harmful human impacts on natural resources and ecosystems. The features of
ecological education and its goals are presented. Effective methods of ecological education of
youth are proposed.
Key words:
ecology, ecological education of youth, social ecology, human ecology, social
culture and education.
Ótken XX ásirde islep shıǵarıw, awıl xojalıǵı tarawındaǵı qorshaǵan tábiyiy ortalıqqa
tikkley hám aqılǵa uǵras kelmeytuǵın tásir nátiyjesinde búgingi kúnde insaniyattıń aldına bir
qatar keyinge qaldırip bolmaytuǵın ekologiyalıq mashqalalardı qoymaqta. Bul mashqalalar tek
ǵana bir neshe mámleket penen sheklenbesten pútkil dúnya juzin qamtıp almaqta.
186
Sistemanı uǵımsız hám tez ózgeriwshen átirap -ortalıq sharayatlarına tabıslı maslastırıwdıń
tiykarǵı quralı házirgi jaǵdayda eń jaqsı nátiyjelerdi támiyinleytuǵın bunday rawajlanıw usılın
qáliplestiriw hám ámelge asırıwdı támiyinleytuǵın nátiyjeli basqarıw mexanizmi bolıp tabıladı.
Ekologiyalıq tálim YuNESKO hám Birlesken Milletler Shólkeminiń Átirap -ortalıq
programması tárepinen insan hám tábiyaat ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi uyqaslashtirishning
tiykarǵı quralı retinde ilgeri surilgan. Átirap -ortalıqtı qorǵaw boyınsha Stokgolm konferenciyası
(1972) xalıq aralıq ekologiyalıq tálim programmasınıń mazmunı boyınsha usınıslar qabılladı.
1975-jıl basına kelip, programma YuNESKO tárepinen Birlesken Milletler Shólkeminiń
Átirap -ortalıq boyınsha Komissiyası (UNEP) menen birgelikte islep shıǵılǵan. Ekologiyalıq
tálim boyınsha húkimetleraro konferenciya (Tbilisi, 1977), BMTning átirap -ortalıq hám
rawajlanıw boyınsha konferenciyası (Rio-de-Janeyro, 1992) bul tarawdaǵı zárúrli waqıya boldı,
Tbilisi konferenciyası kólemin keńeytirdi, tálimdi rawajlandırıwǵa kómeklesiwge qarar etildi. sol
tárzde, sol túrde, sonday etip. Turaqlı rawajlanıw konsepsiyasın insaniyattıń ruwxıy hám kásiplik
munasábetler sistemasına aylandırıw maqsetinde xalıqtı xabarlı qılıw hám kadrlar tayarlaw. [ 1.
61-62 b]
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 62-statyasında ―Puqaralar átirap tábiyiy
ortalıqqa abaylılıq penen munasábette bolıwǵa minnetli.‖[2]
Ekologiyalıq mashqalalardıń barǵan sayın globallıq tárizde ósip baratırǵanlıǵı inabatqa
alınıp, sońǵı jıllarda áhmiyetli baslı wazıypalar menen bir qatarda qorshaǵan ortalıq qorǵawı,
ekologiyalıq mádeniyat, ekologiyalıq tálim – tárbiya, ekologiyalıq aǵartıwshılıq máselelerine
ayrıqsha itibar berilmekte. Ekologiyalıq tálimniń aktuallıǵı mámleketimiz tábiyatı,
ekosistemaları, qorshaǵan ortalıqtı turaqsızlıq hám izden shıǵarıwdan asıraw, xalıqtıń
ekologiyalıq mádeniyatın asırıw, usı óte áhmiyetli, turmıslıq máselelerdi sheshiwde hám
saplastırıwda xalıqtıń bárshe qatlamlarınıń, ásirese jaslardıń sıyasıy belsendiligin asırıw zárúrligi
menen belgilenedi.[3]
Mámleketimizde 30 jasqa shekemgi bolǵan jaslardıń sanı 18 millionnan zıyat. Bul –
mámleketimizdiń derlik 55 procenttin quraydı. Zaman talapların ańlaw hám ámelge asırıw,
mámleketlik sıyasattıń ekologiyalıq qáwipsizlikti támiynlew tarawı hám basqarıwı
tarmaqlarındaǵı is-ilajlardı alǵa ilgerletiwde bul úlken tayanısh, hám biybaha ǵáziyne
esaplanadı[
https://president.uz/oz/lists/view/4105
]. Jurtımızda basqa tarawlar qatarı ekologiyalıq
turaqlılıqtı támiynlew, xalıqtıń qolay tábiyiy ortalıqqa iye bolıwı ushın zárúr shárt-sharayatlar
jaratıw, tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq hám nátiyjeli paydalanıw, júzege kelip atırǵan
ekologik mashqalalardıń aldın alıw hám olardıń unamsız aqıbetlerin saplastırıw máselelerine de
úlken itibar qaratılıp kelinbekte.
187
Ekologik turaqlıqlılıqtı támiynlewde jaslarǵa ekologik tálim beriw baslı ról oynaydi hám
mámleketimiz ǵarezsizlikke erisken kúnnen baslap búǵan ayrıqsha itibar berilmekte. Bıraq,
ekologik tálimdi ámelge asırıw processiniń sistemalı analizi ekologik tálimdi shólkemlestiriwde
bul máseledegi reformalardı tolıq ámelge asırıwǵa tosqınlıq etiwshi mashqala hám kemshilikler
saqlanıp qalıp atırǵanlıǵın kórsetpekte. Atap aytqanda:
bárshe túrdegi tálim mekemelerinde Ózbekstan Respublikasınıń «Tábiyattı
qorǵaw haqqında» Nızamıniń 4-statyasinda názerde tutılǵan ekologik tálimniń májbúriyligine
tiyisli talaplar jeterli dárejede orınlanbay atır;[4]
ámeldegi mámleketlik tálim standartları hám oqıw dástúrleri mazmunı jaǵınan
ekologik bilim, kónlikpe hám kompetenciyalar menen zárúr dárejede bayıtılmaǵan;
tálim sistemasınıń bárshe basqıshlarında ámelde bolǵan tálim dástúrleri búgingi
kúndegi global mashqalalrdı saplastırıw, bar ekologiyalıq qáwip-qáter dárejesin kemeytiriw,
tábiyiy ortalıqtı qayta tiklewge qaratılǵan ulıwma milliy is-ilajlar mazmunı menen
muwapıqlastırılmaǵan;
tálim orınlarında ekologiyalıq úgit-násiyatlaw (propaganda) sisteması da
qanıǵarsız awhalda, bul barada ekologiyalıq úgit-násiyatlaw(propaganda)dı ámelge asırıw
mexanizmlerin jolǵa qoyıw hám usı mexanizmlerdi múnásip xoshametlew is-ilajları jeterli
dárejede ámelge aırılmay atır;
ekologiyalıq tálim tarawında oqıtıwshılardıń iskerligin metodikalıq jaqtan
támiynlewshi oqıw materialları, sol qatarı, ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw tarawına
tiyisli oqıw qollanbaları, oqıwshı hám studentler ushın zárúrli sabaqlıqlardıń jeterli emesligi;
2017-2021 – jıllarda Ózbekstan Respublkasın rawajlandırıwdıń bes baslı baǵdarı boyınsha
Háreketler strategiyasında belgilengen waziyplaradı sózsiz ámelge asırıw, respublika
aymaqlarındaǵı ekologik mashqalalar sheshimine tálim sistemasın engiziw menen úles qosıw,
ósip kiyatırǵan jas áwladtıń ekologik sawatxanlıǵin asırıw, ekologik sananı hám ekologik
mádeniyattı qáliplestiriw hám rawajlandırıw, ekologiyalıq tálim hám tárbiya processin nátiyjeli
shólkemlestiriw maqsetinde 2019-jılı 27-may sánesinde «Ózbekstan Respublikasında
Ekologiyalıq tálimdi rawajlandırıw» KONCEPCIYASI qabıllandı.
Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Ministrler kábinetiniń 2021-jıl 18-yanvardaǵı
№23 sanalı Qararı menen tastıyqlanǵan «Ózbekstanda jaslarǵa tiyisli mámleketlik sıyasattı
2025-jılǵa shekem rawajlandırıw» KONCENCIYASI na tiykar, ósip kiyatırǵan jas áwladttıń
ekologik sawatxanlıǵın asırıw, ekologiyalıq sanası hám mádeniyatın rawajlandırıw maqsetinde
ekologik dem alıw ornı(oromgoh) sólkemlestiriw mólsherlengen.[ 3]
188
Juwmaqlap aytqanda jaslar tábiyaat hám jámiyettiiń turaqlı rawajlanıwına tásir etiwshi
tiykarǵı faktor bolıp kelgen hám sonday bolıp qaladı. Onıń social tákirar óndiristegi roli
sotsiologiyada bul social-demografik gruppanıń eń zárúrli belgisi bolıp esaplanadı.
Hár bir jańa áwlad social strukturaǵa kirip barıwı menen tek ǵana social normalar,
qádiriyatlar, minez-qulıq usılların ótken zamannan keleshekke ótkeriw emes, bálki olardı
jańalaw procesi de júz beredi. Bul jaslardıń da, jámiyettiń de social rawajlanıwın támiyinleydi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:
1)
"Мировая наука" №6(39) 2020 61-62 b Pulatova N. teacher Xasanov N. student
Fergana state university Fergana city, Uzbekistan THE ROLE OF ENVIRONMENTAL
EDUCATION IN MODERN EDUCATION;
2)
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси //Қонунчилик маълумотлари
миллий базаси, 01.05.2023 й., 03/23/837/0241-сон;
3)
Ўзбекистон
Республикасида
Экологик
таълимни
ривожлантириш
КОНЦЕПЦИЯСИ // Қонунчилик маълумотлари миллий базаси, 21.05.2021 й.,
09/21/320/0482-сон, 04.06.2021 й., 09/21/345/0522-сон;
4)
Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги
Қонуни //
Қонунчилик маълумотлари миллий базаси, 21.04.2021 й., 03/21/683/0375-сон,
12.10.2021 й., 03/21/721/0952-сон;
