ВЕТЕРИНАРИЯ ТИББИЁТИ:
#7(116) 2017
УДК: 591.553.577.4.619
А. Исмоилов,
кичик гтмий ходим,
Ветеринария илмий-тадқиқот института
ЧОРВАЧИЛИК ФЕРМЕР ХЎЖАЛИКЛАРИ ШАРОИТИДА ЗООФИЛ
ҲАШАРОТЛАР ХИЛМА-ХИЛЛИГИ ВА ФЕНОЛОГИЯСИ
Аннотация
Summary
В статье приведены материалы по динамике распростро-
There are presented the materials on the dynamics of spreading
нения зоофильных
лгут
no видам и сезонам года в зообиоценозах of zoophilous flies by species and seasons in zoo bio cenosis (cattle-
(животноводческих хозяйствах).
breeding economies).
Калит сузлар:
ҳашаротлар, фенология, доминант, субдоминант, туткуч, паразит, зоофил.
Мавзунинг долзарблиги.
Маълумки, респуб-
ликамизда чорва моллар бош сонини кўпайтириш ва
маҳсулдорлигини оширишда уларни энтомоз ва акароз
касалликлардан самарали муҳофаза қилиш муҳим
аҳамиятга эта.
Инфекция ва инфестация ташувчилари бўлган
хашаротлар чорва моллари орасида кўпгина трансмиссив
касалликларни тарқатиб. хайвонлар маҳсулдорлигининг
кескин камайиши ва унинг но- буд бўлишига ҳам сабаб
бўлиши мумкин. Шундай экан, чорвачилик фермер
хўжаликлари шароити- да паразитар хашаротларнинг
фаунаси ва мавсу- мий динамикасини ўрганиш муҳим
илмий-амалий аҳамият касб этади.
Зарарли зоофил ҳашарот турларининг попу- ляцион
динамикасини ўрганиш, уларнинг ялпи кўпайиб
кстишини
башорат
(прогноз)
қилиш
хамда
зообиоценозларнинг биологик барқарорлигини тартибга
солиш (регуляция) тадбирларини ишлаб чиқиш зарурияти
ҳукуматимизда сохага оид қабул килинаётган қарор ва
қонунлар талабларидан хам келиб чикади.
Тадқиқот
мақсади.
Чорвачилик
фермер
хўжаликлари шароитида (зообиоценозларда) зарарли
зоофил
хашаротлар
(чивинлар)нинг
биологик
барқарорлигини тартибга солиш максадида уларнинг
хилма-хиллиги, экологияси хамда мав- сумий динамикаси
ўрганилди.
Тадқиқот объекти ва услуби.
Тадқиқотлар 2016 йил
давомида Пайариқ туманидаги “Плем чор- вадори” ва
“Истиқлол” чорвачилик фермер хўжа- ликларида ҳамда
шахсий ёрдамчи хўжаликларда олиб борилди. Зоофил
хашаротлар энтомологик тутқич (сачок, мотрап) срдамида
тутилиб, пробирка- ларга жойлаштирилди. Иигиб олинган
хашаротлар тури ва авлодлари ВИТИ арахноэнтомология
лабо- раториясида махсус аниклагичлар (А.А. Штакель-
берг 1956) ёрдамида аниқланди.
Тажриба давомида зоофил чивинлар аникланган
чивинлар уму мий сонининг 10 фоиздан кам учраса
-
кам
сонли, 10-30 фоизни ташкил этса
-
субдоминант ва 30
фоиздан
кўп учраганда
-
доминант тур- лар деб
классификация қилинди.
Тадкиқотлар олиб борилган тажриба хўжалигида энг
кўп учраган зоофил чивинларнинг мавсумий динамикаси
ўрганилди.
Тадқиқот натижаларига кўра, тажриба хў- жалигида
18 турдаги экзофил ва зоофил хашаротлар аниқланди.
Хўжаликда аникланган 7 турдаги зоофил хашаротлар
(чивинлар) доминантлик қилди ва бу уларнинг мавсумий
динамикаси таҳлили жараё- нида кузатилди (1-жадвал).
Тажриба хўжалигида аникланган зоофил ҳаша-
ротларнинг хар фаслда турлари бўйича мавсумий
динамикаси таҳлил қилинганда (2-жадвал). баҳор
ойларида турлар бўйича F. canicularis, M.autumnalis
колган турларга нисбатан максимал даражада фаол учиши
кузатилди. S. violacea, L. titillans, L. irritans минимал
даражада, қолган турлар S. calcitrans, M. domestica ўртача
даражада учради. Езда M.autumnalis максимал даражада
фаоллик кўрсатди. L. irritans, S. violacea фаоллиги сует,
колган турлар
1-жад вал.
Тажриба хўжалигида зоофил ҳашаротларнииг йиллик динамикаси (фенологияси), %
№
Зоофил хашаротлар турлари
Ойлар, %
III
IV
V
VI
vn
VIII
IX
X
XI
Жами %
1
Stomoxys calcitrans L.
10,0
9,75
13,9
13,3
14,7
19,5
20,7
19,3
20.5
15,7
2
Lyperosia titillans Bzz.
6,5
9,45
10,0
10,2
10,7
8,7
6,82
5,1
8,9
3
Lyperosia irritans L.
4,87
8.45
9,63
9,3
8,5
7,65
3,4
7,6
4
Musca domestica
L.
18,6
15,45
15,4
15,9
16,8
19,9
22,4
30,7
33,3
18,8
5
Musca autumnalis Deg
37,1
34,9
23,8
22,9
20,4
192
18,6
20,4
23.1
22,7
6
Fannia canicularis L.
34,3
28.5
24,4
20,7
20,1
15,1
17,5
13,6
17,9
20,4
7
Sepsis violacea Mg.
4,5
7,78
8,4
7,01
4,4
5,68
5,7
Жами, (%)
4,43
7,79
12,7
17,1
21,1
172
11,6
5,57
2,47
100
18
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
ВЕТЕРИНАРИЯ ТИББИЁТИ:
#7(116) 2017
19
2~жадвал.
Зоофил ҳашаротларнинг турлар ва йил фасллари бўйича мавсумий динамикаси (фенологияси), %
№
Зоофил ҳашаротлар
турлари
Баҳор
Ёз
Куз
Қпш
Турлар
бўйича, %
Фасллар
бўйича, %
Турлар
бўйича, %
Фаеллар
бўйича, %
Турлар
бўйича, ' %
Фасллар
бўйича, %
Турлар
бўйича, %
Фасллар
бўйича, %
1
S. calcitrans
L.
11,93
18,95
15,79
55,64
20,32
25,4
■ -
-
2
L. titillans Bzz.
6,85
19,15
10,29
63,83
7,74
17,02
-
-
3
L. irritans
L.
5,84
19,17
9,15
66,67
5,48
14,2
-
-
4
M. domestica
L.
15,99
21,21
17,5
51,51
26,13
27,27
-
-
5
M.autumnalis Deg.
29,69
32,59
20,71
50,42
19,67
16,99
-
6
F. canicularis L.
27,41
33,44
18,76
50,77
16,45
15,78
-
-
7
S. violacea Mg.
2,28
10,0
7,78
75,75
4,19
14,44
-
-
камучради. Куз ойларида S. calcitrans, М. domestica,
M.autumnalis (турлар умумий сонига нисбатан) максимал
фаоллик кўрсатди.
Баҳор фас лида ўрганилган турлар бўйича М.
domestica. M.autumnalis, Ғ. canicularis максимал да-
ражада учради. S. calcitrans, L. titillans, L. irritans, S.
violacea улуши 10-19 фоизни ташкил этди. Ёз фасли
зоофил хашаротлар учун қулай шароит бўлганлиги
сабабли тажрибада аниқланган 7 турнинг ҳаммаси
максимал даражада (50-76 фоизгача) фаол учи- ши
кузатилди. Куз фаслида асосан куз чивини (S. calcitrans)
ва М. domestica нинг максимал даражада фаоллиги
кузатилди. Қолган турлар - L. titillans, L. irritans,
M.autumnalis, F. canicularis, S. violacea ўртача даражада
учраши кузатилган бўлса, қиш фаслида ҳашаротлар
қарийб учрамади.
Хулоса.
Зообиоценозларда зоофил ҳашаротлар- нинг
популяцион
динамикасини,
хилма-хиллигини
ва
фенологиясини ўрганиш натижасида шундай ху- лосага
келиш мумкинки, зоофил ҳашаротлар термофил
хашаротлар ҳисобланиб, улар асосан йилнинг иссиқ
фаслида максимал даражада фаол учиши кузатилди.
Шу сабабли зоофил турларнинг зообиоценозларда
биохилма-хиллиги ва тарқалиш динамикасини доимий
назорат қилиш ва уларнинг популя- циялардаги сонини
доимий тартибга (регуляция) солиш, зообиоценозларда
паразитар касалли- клар таркалишининг олдини олишда
муҳим омил ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Муродов С. А. “Умумий энтомология курси”
-
Т:
“Мехнат”, 1986.-Б. 271/
2.
Рўзимуродов А., Азизов Н, Энтомофаги зоо-
фильных мух Узбекистана. - Т.: «Фан», 1987.
-
С. 48.
3.
Рўзимуродов А. Эволюция қонуниятлари ва зо-
обио хилма-хиллик. - Самарканд: “Zarafshori', 2008.
-
Б.
88.
РЎЗҒОРИНГИЗ ТЎКИН БЎЛСИН, ТЎЙЧИ БОБО !
Шаҳрисабзда бўлганмисиз? Сохибқирон Амир Темур бобомизнинг мехри тушган, йене
алломаларга бешик бўлган фусункор гўша! Тоғлари. қир-адирлари қўй-қўзилару эчки-
улоқка тўла макон бу. Истиқлол йилларида бу ту манда бошка соҳалар катори
чорвачилик ҳам жадал тараккий этди, ветеринар эъзозли касбга айланди. Аслида, хар
қандай соҳанинг обрў-эътиборини зукко мутахассислар белгилайди.
Шахрисабз туманидаги Сарчашма қишлоғида туғилиб, болалигидан тилсиз жони-
ворларга меҳр кўйган Тўйчи Курбонов ўқиш-ўрганишдан асло тўхтамади. Олий даргоҳ
билимини олгач, эл ардоғидаги касблардан бири ветврачлик билан астойдил
гпуғулланди. Тўйчибойнинг бу тиришқоқлиги устозларга хам маъқул тушди. У туман
ветеринария тизимида узок йиллар масьул лавозимларда ишлади. Зиммасига кагга
масьулият юклан- гач, минг бир топшириқ олса-да, бирон марта “уф” демаган Тўйчи
ака ҳамкасблару аҳоли ўртасида хурмату эъзозга сазовор бўлди. Яқинда устоз
саналувчи бу моҳир ветеринар- нинг 60 ёшлик юбилсйи тантанали нишонлавди. 8 нафар
фарзандни тарбиялаб, уларнинг иқболини кўрган Тўйчи бобони вилоят ветеринария
бошкармаси бошлиғи Нодир Имомов
ҳам самимий табриклаб, унгаузоқумр. бахту саодаттилади. Шу куни энг зўр мақтовлар ўз касбини қадрлаган Тўйчи
Қурбонов шаънига айтилди. Биз ҳам шаҳрисабзлик ветврачни нашримиз номидан қутлуғ ёш билан муборакбод эта-
миз. Қаддингиз тик, рўзғорингиз тўкин бўлсин, Тўйчи бобо.
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
Сирожиддин