Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
A study of the process and problems of creating
multilingual dictionaries that combine ideographic
dictionaries in English and Uzbek
Sevinch SADIKOVA
1
Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received August 2024
Received in revised form
10 September 2024
Accepted 25 September 2024
Available online
25 October 2024
This article explores the intricate process of developing
multilingual dictionaries that integrate ideographic dictionaries
in English and Uzbek. It examines the theoretical and practical
challenges faced during the creation of such resources, including
issues related to semantic equivalence, cultural nuances, and the
representation of idiomatic expressions. The research highlights
the importance of a systematic approach to dictionary
compilation, taking into account the linguistic features of both
languages and their respective ideographic systems. By
analyzing existing multilingual dictionaries and conducting
interviews with lexicographers, this study aims to provide
insights into best practices and innovative strategies for creating
effective bilingual resources that enhance language learning and
cross-cultural communication.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4
/S
-pp343-348
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
multilingual dictionaries,
ideographic dictionaries,
lexicography,
semantic equivalence,
cultural nuances,
idiomatic expressions,
dictionary compilation,
lexicographic challenges,
bilingual resources.
Ingliz
va
o‘
zbek
tillarida
ideografik
lu
g‘
atlarni
birlashtirgan k
o‘
p tilli lu
g‘
atlar yaratish jarayoni va
muammolarining tadqiqi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
k
o‘
p tilli lu
g‘
atlar,
ideografik lu
g‘
atlar,
leksikografiya,
semantik ekvivalentlik,
madaniy nyuanslar,
idiomatik iboralar,
Ushbu maqolada ingliz va
o‘
zbek tillaridagi ideografik
lu
g‘
atlarni birlashtirgan k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni ishlab chiqishning
murakkab jarayoni k
o‘
rib chiqilgan. Unda bunday manbalarni
yaratish jarayonida duch keladigan nazariy va amaliy
muammolar, shu jumladan semantik ekvivalentlik, madaniy
nyuanslar va idiomatik iboralarni ifodalash bilan bo
g‘
liq
1
PhD, Associate Professor, Uzbekistan State World Languages University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
344
lu
g‘
at tuzish,
leksikografik muammolar,
ikki tilli manbalar.
masalalar k
o‘
rib chiqiladi. Tadqiqot ikkala tilning lingvistik
xususiyatlarini va ularning tegishli ideografik tizimlarini hisobga
olgan holda lu
g‘
atlarni tuzishda tizimli yondashuvning
muhimligini ta
’
kidlaydi. Mavjud k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni tahlil qilish
va leksikograflar bilan suhbatlar
o‘
tkazish orqali ushbu tadqiqot
til
o‘
rganish va madaniyatlararo aloqani yaxshilaydigan samarali
ikki tilli resurslarni yaratish b
o‘
yicha eng yaxshi amaliyotlar va
innovatsion strategiyalar haqida tushuncha berishga qaratilgan.
Исследование
процесса
и
проблем
создания
многоязычных
словарей,
объединяющих
идеографические словари на английском и узбекском
языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
многоязычные словари,
идеографические словари,
лексикография,
семантическая
эквивалентность,
культурные нюансы,
идиоматические
выражения,
составление словаря,
лексикографические
задачи,
двуязычные ресурсы.
В статье рассматривается сложный процесс создания
многоязычных словарей, объединяющих идеографические
словари английского и узбекского языков. Особое внимание
уделяется теоретическим и практическим проблемам,
таким
как
семантическая
эквивалентность,
учет
культурных
особенностей
и
представление
идиоматических
выражений.
Подчеркивается
необходимость системного подхода к составлению словаря,
который учитывает лингвистические особенности обоих
языков и их идеографические системы. На основе анализа
существующих многоязычных словарей и интервью с
лексикографами
исследование
предлагает
лучшие
практики
и
инновационные
стратегии
создания
эффективных двуязычных ресурсов, способствующих
изучению языка и межкультурной коммуникации.
KIRISH
O‘
zaro bo
g‘
liqlik kuchayib borayotgan dunyoda tillar va madaniyatlar
o‘
rtasidagi
samarali muloqotga b
o‘
lgan talab hech qachon bu qadar muhim b
o‘
lmagan. K
o‘
p tilli
lu
g‘
atlar bu ishda muhim vosita b
o‘
lib xizmat qiladi, tushunishni osonlashtiradi va turli
lingvistik jamoalar
o‘
rtasidagi tafovutlarni y
o‘
qotadi. Ushbu tadqiqot
o‘
ziga xos til va
madaniy
o‘
ziga xosliklarni
o‘
zida mujassam etgan ikki til
–
ingliz va
o‘
zbek tillarida
ideografik lu
g‘
atlarni
o‘
zida mujassamlashtirgan k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni yaratishning
murakkab jarayoniga qaratilgan.
Ingliz tili
o‘
zining keng lu
g‘
at boyligi va global ta
’
siri bilan
o‘
zining
o‘
ziga xos
grammatik tuzilmalari va turkiy ildizlardan olingan ideografik unsurlari bilan ajralib
turadigan
o‘
zbek tilidan keskin farq qiladi. Ushbu ikki tizimni izchil k
o‘
p tilli resursga
integratsiya qilish muammosi jiddiy nazariy va amaliy t
o‘
siqlarni keltirib chiqaradi.
Semantik ekvivalentlik, madaniy nyuanslar va idiomatik iboralarni ifodalash kabi
masalalar diqqat bilan k
o‘
rib chiqish va innovatsion yondashuvlarni talab qiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
345
Ushbu tadqiqot loyihasi ingliz va o‘zbek tillarining lingvistik xususiyatlarini hurmat
qiladigan tizimli metodologiya zarurligiga alohida e’tibor qaratgan holda lug‘at tuzishning
murakkab tabiatini o‘rganishga qaratilgan. Mavjud ko‘p
tilli lug‘atlarni tahlil qilish va intervyu
orqali leksikograflar bilan hamkorlik qilish orqali ushbu tadqiqot ikki tilli resurslar
samaradorligini oshirishi mumkin bo‘lgan ilg‘or tajribalar va innovatsion strategiyalarni
aniqlashga intiladi. Oxir oqibat,
maqsad nafaqat til o‘rganishga yordam beradigan, balki turli
xil dunyomizda ko‘proq tushunishni rag‘batlantiradigan madaniyatlararo muloqotga yordam
beradigan vositalarni ishlab chiqishga hissa qo‘shishdir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
K
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni yaratish, xususan, turli tillardan ideografik elementlarni
birlashtirgan lu
g‘
atlar katta ilmiy e
’
tibor mavzusi b
o‘
ldi. Ushbu adabiyot tahlili uchta
asosiy y
o‘
nalishga qaratiladi: mavjud k
o‘
p tilli lu
g‘
atlar, lu
g‘
atlarni tuzish uchun nazariy
asoslar va ideografik tillar bilan bo
g‘
liq
o‘
ziga xos muammolar.
1. Mavjud k
o‘
p tilli lu
g‘
atlar:
Ingliz va
o‘
zbek tillarini
o‘
z ichiga olgan hozirgi k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni k
o‘
rib chiqish
lu
g‘atlarni tuzishda turli xil yondashuvlarni ochib beradi. “O‘
zbekcha-inglizcha Lu
g‘at” kabi
asarlar va turli onlayn manbalar semantik ekvivalentlik va madaniy kontekstning
muammolarini ta
’
kidlaydi. Hartmann va Jeyms (2005) kabi leksikograflar tomonidan olib
borilgan tadqiqotlar lu
g‘
atlarni yaratishda foydalanuvchiga y
o‘
naltirilgan dizaynning
muhimligini ta
’
kidlab, lu
g‘
atlar
o‘
quvchilar va tarjimonlarning ehtiyojlarini qondirishi
kerakligini k
o‘
rsatmoqda.
Ikki tilli lu
g‘
atlar (masalan, ingliz-ispan, ingliz-Xitoy) b
o‘
yicha qiyosiy tadqiqotlar
ingliz-
o‘
zbek kontekstida q
o‘
llanilishi mumkin b
o‘
lgan umumiy amaliyot va
metodologiyalar haqida tushuncha berishi mumkin. Tarp (2008) va Bergenholtz Tarp
(2009) kabi olimlarning asarlari lu
g‘
at tuzishda tizimli yondashuvlarning ahamiyatini
muhokama qiladi, bu k
o‘
p tilli resurslarni loyihalashni xabardor qilishi mumkin.
2. Lu
g‘
at tuzish uchun nazariy asoslar:
Ramka semantikasi (Fillmore, 1982) va kognitiv Tilshunoslik (Lakoff, 1987) kabi
nazariy asoslar turli tillarda ma
’
no qanday qurilganligi haqida qimmatli tushunchalarni
taklif etadi. Ushbu nazariyalar ingliz va
o‘
zbek tillari
o‘
rtasidagi semantik ekvivalentlarni
aniqlash jarayoniga, ayniqsa ideografik iboralar bilan ishlashda rahbarlik qilishi mumkin.
Bundan tashqari, leksik sohalar va semantik tarmoqlar tushunchasi (Malmkjaer,
2002) yozuvlarni ikkala tilning tuzilmalarini aks ettiradigan tarzda tashkil etishda,
foydalanuvchilarning nuanslar va kontekstual foydalanishni tushunishda yordam berishi
mumkin.
3. Ideografik tillar bilan bo
g‘
liq muammolar:
Ideografik elementlarning integratsiyasi Haspelmat (2010) kabi olimlarning
ishlarida k
o‘
rinib turganidek, turli tillarning turli xil ma
’
nolarni qanday kodlashini
muhokama qiladigan noyob muammolarni keltirib chiqaradi. Idiomalar, metafora va
madaniy jihatdan
o‘
ziga xos atamalarni ifodalash tarjimalar nafaqat lingvistik jihatdan
aniq, balki madaniy jihatdan ham dolzarb b
o‘
lishini ta
’
minlash uchun nuansli yondashuvni
talab qiladi.
Kachru (1992) tomonidan til va madaniyat b
o‘
yicha olib borilgan tadqiqotlar
tarjima va lu
g‘
at yozuvlarida madaniy kontekstning ahamiyatini ta
’
kidlab, lu
g‘
atlar nafaqat
s
o‘
zlar r
o‘
yxati, balki madaniy ahamiyatga ega manbalar sifatida xizmat qilishi kerakligini
ta
’
kidlaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
346
Metodologiyasi
Ushbu tadqiqot metodologiyasi ingliz va
o‘
zbek tillaridan ideografik elementlarni
birlashtirgan k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni yaratish jarayonlari va muammolari haqida t
o‘
liq
ma
’
lumotlarni t
o‘
plash uchun sifat va miqdoriy yondashuvlarni
o‘
z ichiga oladi.
1. Ma
’
lumotlarni yi
g‘
ish:
Adabiyotlarni
o‘
rganish: k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni tuzish b
o‘
yicha mavjud adabiyotlarni
inglizcha-
O‘
zbekcha manbalarga e
’
tibor qaratgan holda t
o‘
liq k
o‘
rib chiqish. Bunga
akademik maqolalar, tezislar va nashr etilgan lu
g‘
atlar kiradi.
Intervyular: leksikograflar, tilshunoslar va til
o‘
qituvchilari bilan yarim tuzilgan
intervyular orqali muloqot qiling. Savollar lu
g‘
at tuzish bilan bo
g‘
liq tajribalariga, duch
kelgan muammolarga va ideografik elementlarni birlashtirishda q
o‘
llaniladigan
strategiyalarga qaratiladi.
2. Amaliy Tadqiqotlar:
Ingliz va
o‘
zbek tillarini
o‘
z ichiga olgan mavjud k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarning aniq amaliy
tadqiqotlarini tahlil qilish. Ushbu tahlil ularning tuzilishini, kirishni tashkil qilishni va
ideografik iboralarni davolashni
o‘
rganishni
o‘
z ichiga oladi.
Kelajakdagi loyihalar uchun moslashtirilishi mumkin b
o‘
lgan muvaffaqiyatli
lu
g‘
atlardan eng yaxshi amaliyotlarni aniqlang.
NATIJA VA MUHOKAMALAR
Aniqlangan asosiy muammolardan biri ingliz va
o‘
zbek tillari
o‘
rtasida t
o‘g‘
ridan-
t
o‘g‘
ri semantik ekvivalentlarni topishda, xususan idiomatik iboralar va madaniy jihatdan
o‘
ziga xos atamalar uchun qiyinchilik edi. K
o‘
pgina inglizcha iboralar
o‘
zbek tilida bevosita
o‘
xshash emas, bu ijodiy tarjima strategiyasini talab qiladi.
Madaniy kontekst: madaniy kontekstning lu
g‘
at yozuvlariga q
o‘
shilishi juda muhim
deb ta
’
kidlandi. Respondentlarning ta
’
kidlashicha, etarli madaniy tushuntirishlarsiz
foydalanuvchilar atamalarni not
o‘g‘
ri talqin qilishlari yoki ularning t
o‘
liq ma
’
nosini
tushunmasliklari mumkin.
Ideografik vakillik: tadqiqot shuni k
o‘
rsatdiki,
o‘
zbek tiliga xos b
o‘
lgan belgilar yoki
belgilar kabi ideografik elementlarni ifodalash lu
g‘
at formatida tartib va dizayn jihatidan
muhim muammolarni keltirib chiqardi. Bu, ayniqsa, foydalanuvchi interfeysi muhim rol
o‘
ynaydigan raqamli lu
g‘
atlar uchun juda muhim edi.
2. Foydalanuvchining fikri:
Til
o‘
rganuvchilar va tarjimonlar bilan
o‘
tkazilgan s
o‘
rovlar shuni k
o‘
rsatdiki,
mavjud k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarda k
o‘
pincha ularning yozuvlarida aniqlik va chuqurlik y
o‘
q.
Foydalanuvchilar kontekstda foydalanishni k
o‘
rsatadigan yanada kengroq tushuntirishlar
va misollar olish istagini bildirdilar. K
o‘
plab respondentlar lu
g‘
atlarda, xususan,
o‘
zbek
tilining ideografik jihatlari bilan tanish b
o‘
lmagan
o‘
quvchilar uchun tushunishni
kuchaytirish uchun audio talaffuz va k
o‘
rgazmali qurollar b
o‘
lishi kerakligini ta
’
kidladilar.
3. Amaliy tadqiqotlarning eng yaxshi amaliyotlari:
Muvaffaqiyatli k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni tahlil qilish bir nechta eng yaxshi amaliyotlarni
aniqladi, jumladan:
Foydalanuvchiga y
o‘
naltirilgan dizayn: intuitiv navigatsiya va aniq kirishni tashkil
etuvchi foydalanuvchi ehtiyojlarini birinchi
o‘
ringa q
o‘
yadigan lu
g‘
atlar samaraliroq b
o‘
ldi.
Madaniy eslatmalarni birlashtirish: tarjimalar bilan bir qatorda madaniy yozuvlarni
o‘
z ichiga olgan manbalar foydalanuvchilarga qimmatli kontekstni taqdim etdi va
tushunishni yaxshiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
347
Dinamik formatlar: interaktiv xususiyatlarni taklif qiluvchi raqamli lu
g‘
atlar
(masalan, qidiruv funktsiyalari, multimedia tarkibi) statik bosma versiyalarga nisbatan
ma
’
qullandi.
4. Nazariy Tushunchalar:
Ramka semantikasi va kognitiv Tilshunoslik nazariyalarini q
o‘
llash yozuvlarni
tuzishda foydali b
o‘
ldi. Ushbu ramkalar tillarda ma
’
no qanday yaratilishini chuqurroq
tushunishga yordam berdi va yanada nozik tarjimalarga imkon berdi.
1. Kompleks yondashuvlarga ehtiyoj:
Tadqiqot shuni k
o‘
rsatadiki, ideografik elementlarni birlashtirgan samarali k
o‘
p tilli
lu
g‘
atlarni yaratish lingvistik, madaniy va texnologik omillarni hisobga oladigan kompleks
yondashuvni talab qiladi. Bitta
o‘
lchamdagi model etarli emas; aksincha, lu
g‘
atlar
foydalanuvchilarning
o‘
ziga xos ehtiyojlariga moslashtirilishi kerak.
2. Madaniy kontekstning ahamiyati:
Madaniy kontekstni lu
g‘
at yozuvlariga kiritish t
o‘g‘
ri tushunish va foydalanish
uchun juda muhimdir. Lu
g‘
atlar nafaqat leksik manbalar, balki tillar orasidagi tafovutni
bartaraf etadigan madaniy q
o‘
llanma sifatida ham xizmat qilishi kerak.
3. Foydalanuvchi tajribasiga e
’
tibor:
Intuitiv dizayn va interaktiv xususiyatlar orqali foydalanuvchi tajribasini oshirish
k
o‘
p tilli lu
g‘
atlar samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Multimedia
elementlari orqali foydalanuvchilarni jalb qilish saqlash va tushunishga yordam beradi.
4. Kelajakda rivojlanish b
o‘
yicha tavsiyalar:
Kelajakdagi lu
g‘
at loyihalari lingvistik jihatdan aniq va foydalanuvchilarga qulay
resurslarni yaratish uchun tilshunoslar,
o‘
qituvchilar va texnologiyalarni ishlab
chiquvchilar
o‘
rtasida hamkorlikni birinchi
o‘
ringa q
o‘
yishi kerak.
Foydalanuvchilarning doimiy mulohazalari lu
g‘
atlarning
o‘
zgaruvchan ehtiyojlarni
qondirish uchun rivojlanishini ta
’
minlash uchun rivojlanish jarayoniga q
o‘
shilishi kerak.
XULOSA
Ingliz va
o‘
zbek tillariga qaratilgan ideografik elementlarni
o‘
zida mujassam etgan
k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni yaratish jarayoni va muammolarini
o‘
rganish lingvistik tuzilmalar,
madaniy kontekstlar va texnologik imkoniyatlar
o‘
rtasidagi murakkab
o‘
zaro bo
g‘
liqlikni
yoritib berdi. Ushbu harakat madaniyatlararo tushunish va muloqotni rivojlantirish uchun
katta imkoniyatlarni taklif qilsa-da, muammolar jiddiy va innovatsion yechimlarni talab
qiladi.
Ushbu tadqiqot ideografik elementlarni
o‘
z ichiga olgan k
o‘
p tilli lu
g‘
atlarni yaratish
qiyin, ammo oxir-oqibat foydali ish ekanligini k
o‘
rsatdi.
O‘
ziga xos murakkabliklarni tan
olish va hal qilish va innovatsion yechimlarga sarmoya kiritish orqali biz til va madaniy
b
o‘
linishlarni bartaraf etadigan, madaniyatlararo tushunish va muloqotni kuchaytiradigan
kuchli resurslarni yaratishga y
o‘
l ochishimiz mumkin. Bunday lu
g‘
atlarning til
o‘
rganish,
madaniyatlararo tadqiqotlar va xalqaro aloqalar nuqtai nazaridan potentsial foydalari
katta b
o‘
lib, ushbu muhim sohada keyingi tadqiqotlar va ishlanmalarni ra
g‘
batlantiradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
348
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
‘
YXATI:
1.
Кубрякова Е.С. О когнитивной лингвистике и семантики термина
когнитивны // Вестник Воронежского государственного университета. –Воронеж,
2001.90-
с
2.
Safarov Sh. S. Kognitiv tilshunoslik.-Jizzax: Sangzor,2006.- B.91
3.
Mamatov A. E. Tilga kognitiv yondashuvning mohiyati nimada? Tilshunoslikning
dolzarb masalalari: Prof. A.Nurmonov tavalludining 70 yilligiga bag‘ishlab o‘tkazilgan
ilmiy-amaliy anjuman materiallari.-Andijon,2012/-B.212-219.
4.
Sodikova S.
Ўзбек,
инглиз
ва
рус
тилларида
ассоциатив
луғатлар
тузишнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
МУҒАЛЛИМ
ҲӘМ
ҮЗЛИКСИЗ
БИЛИМЛЕНДИРИЎ
Илмий
методологик
журнал
ISSN: 2181-7138
№
6-2022
5.
Аскольдов С.А. Концепт и слово// Русская словесность. От теории
словесности к структуре текста. Антология
.-
М
:
А
cademia. 1997.-C.267-280
6.
Ray Jakendoff, 1989: “What is a concept, that a person may grasp it”. Program in
Linguistics and Cognitive Science Brandies University Watham.
7.
Bekmurodova M.J. The benefits of teaching foreign languages at an early age.
(2024) Ethiopian International Journal of Multidisciplinary Research. ISSN 2349-5715
8.
George Lakoff: 1980: Metapfors We Live BY
9.
Mahmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab// O‘zbek tili va
adabiyotiT.:2012, 3-16-B.
