Barcha maqolalar - Avtoreferat

Maqolalar soni: 1968
  • Актуальность работы. Интенсивное развитие оросительных мелиораций в Каршинской степи явилось мощным антропогенным фактором, изменившим водный и солевой режимы зоны аэрации и как следствие, мелиоративную обстановку на площади более 250 тыс.га. В зоне влияния Каршинского магистрального канала на массивах орошения и обводнения, вблизи водохнилищ и сбросных водоемов стали интенсивно разбиваться процессы вторичного засоления почв и подниматься уровень грунтовых вод. Сренегодовая минерализация грунтовых вод на орошаемых массивах увеличилась с 2-3 г/л до 4,5-5,0 г/л.
    Водохозяйственная деятельность и мелиоративная ситуация, сложившаяся к концу 80-х годов, привели к снижению плодородия почвь на значительных территориях в результате их подтопления и засоления а также в ряде случаев загрязнения тежельми металлами.
    В настоящее время В Каршинской степи орошается около 270 тыс.га. С целью снижения У ГВ интенсивно строится дренаж.К 1991 году орошаемые площади с дринажем составили 242 тыс.га. Строительство дренажа в какой-то мере снизило развитие негативных процессов. Однако существенного улучшения эколого-мелиоративной ситуации не наблюдается. В этой связи актуальной проблемой является разработка системы обоснованных мероприятий по улучшению экологической и мелиоративной обстановки в регирне.
    Цель и задачи исследований. Цель настоящей работы заключается в разработке рекомендаций по улучшению эклолого-мелиоративной ситуации на орошаемых массивах Каршинский степи.
    Для реализации цели было решены слудуещие задачи:
    - выполнен анализ существующей водохозяйственной деятельности и оцеино ее влияние на формирование эколого-мелиоративной ситуации в регионе;
    уточнено водохозяйственное районирование бассейна реи Кашкадарья применительно к совершенствованию управления водными ресурсами и выявлена возможность субирригации;
    - оценено по ключевым участкам эколого-мелиоративное состояние земель;
    - на основе прогнозов водно-солевого режима почв азработаны рекомендации по улучшению эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель.
    Научная новизм. 1. Дана характеристика эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель и уточнено водохозяйственной районирирование приметельно к задачам управления водными ресурсами.
    2. Усовершенствована технология способа субирригации путем регулирования коллекторно-дренажного стока с помоўью специальнқх устойств; прдложены расчетные формулы прзволяющие определить рациональное расстояние между регулирующими, и даны рекомендации по сокращению оросительных норм.
    3. Разработаны рекомендации по улучшению эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель и эксплуатации коллек горно-дренажной сети Каршинской степи.
    выводы
    1. Переброска Амударьинской вода в Каршинской магистральный канал (КМК) в 1973 году должна была создать наиболее эффективноные условия для использования водио-земельннх ресурсов массива. Однако наряду о положи тельным эффектом произошло и нежелательные изменения эколого-мелиоративаных условий региона, заключающиеся в следующем: за 20 лет освоения не была достигнута проектная урожайность хлопчатника (1973 г. - 26,3 ц/га, 1978 г. - 27,8 ц/га, 1990. - 22,8 ц/га), начался ннтенсиный подаем УГВ (до орошения фунтовые воды залегали на глубине 5-15 м и более) в 1973 г. со 3-4 и/год, 1974 г. - 2,34 м/год, 1978 г. - 1,67 м/год, 1980 г. - 0,22 год, 1991г. - 0,12 м/год. К настоящему время 35-40%к орошаемой плошоды засолено. Увеличилась минерализация оросительной воды, минерализация и объем стока коллекторнодренажных вод. Внесение повешенной нормы минеральных удобрения, постесидов и ядохимикатов назвали загрязнение почв.
    1. По многолетним статиотичеаким данным (1973-1991 гг.) проанализирована водохозяйственная деятельность в Каршинской степи. Выявлено, что к настоящее времени удельной водозабор составляет 8 тыс.м3 при КПД равным 0,56 (проектный 0,75), что недостаточно для хлопково-люцернового севооборота.
    2. При уточнении водохозяйственного районирования всего бассейна реки Кашкадерья выделено три водохозяйст венных района.
    Для каждого района составлен упрощенный водохозяйственный баланс и найдены корреляционные связи между объемами водозабора и возвратных вод для разработки математических моделей использования водах ресурсов.
    3. Исследована эффективность субирригации и шявяены площади для ее эффекгивного применения. Предложен способ риулирования коллекторно-древахного стока при помощи специально разработанного устройства "Каскад". Предложена расчегные формулы для количественной оценки зоны подпоре грунтошх вод вблизи коллекторов и дрен, что дает возможность рассчитывать площади влияния регулирующих устройств я определить рациональные расстояния между ниш, а также разработать рекомендации по совращению ороси тельных норм в зонах субиррягации.
    5. Выполнен прогноз водно-солевого режима орошаемых земель Каршинской степи, для чего использована многокомпонентная модель солепереноса. 11роведан» полевые исследования и лабораторные парамегра модели для рассматривавших условий. Выполненные по модели расчеты позволили обосновать величины оросительных норм (9,3 -11,1 тыс.м.нетто), обеспечивающие поддержание благоприятного водно-солевого режима почв при допустимых урошях грунтовых воя.
    4. Для улучшения эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель необходимо ciporo соблюдать мероприятия, включающие в оебя промывку засоленных земель, обоснованный водно-соленвыми прогнозами режим орошения, рациональную эксплуатацию коллектерно-дренажной сети, включая регулирование уровня в о ткры тых коллекторах для создания субирригации.
    По теме диссертации автором опубликовано 22 работы, основные из которых следующие:
    1. Исследование метола расчета критического уровня залегания фунтовых вод на орошаемых землях. Тезисы докладов Всесоюзной научно практической конференции молодых ученых по проблеме "Экологическое совершенствование мелиоративное систем" М.: ВВИИЬМ, 1989,0,04 п.л. (в соавторстве).
    2. Критерий оценки мелиоративного состояния орошаемых земель. Журнал "Сельское хозяйство Узбекистана". Ташкент, 1989,
    JS 6, ОД пл. (в соавторстве).
    3. Некоторые проблему подземной гидросферы Кигабо-Шахрисабской иожгорной лядины, Тезисы докладов научно фаятлчеоной конференции молодых ученых и специалистов Средней Азии по экологическим проблемам бассейна Аральского моря. Нукус, 1992,0,04 п.л.(в соавторстве).
    4. Рекомендации по стабилизации подземных вод бассейна реки Кашкадарья. Журнал "Сельское хозяйство Узбекистана". Ташкент, 1992, Л 8,9 0,22 ц.л. (в соавторстве).
    5. Рекомендации по улучшению экодого-мелиора равного состояния орошаемых земель первой очереди Каршинской стели. М.:ВНИИГиМ, 1992, 1,36 пл. (в соавторстве).
    6. Эколого-меляоретивное воздействие субирригации в аридной зоне. М.: Труды ВНИИГиМ, 1992,0,21 п.л. (в соавторстве).
    7. Изменение гидрогеолого-мелиоративных условий под влиянием ирригационных систем. М.: НТК ШШ. 1992,0,04 пл.

    Baxrom Xolbayev
    1-20
    55   14
  • В древней Греции красота тела и физические качества ставились в один ряд с лучшими нравственными качествами человека. Считалось, что телесно совершенный человек просто не может быть плохим с нравственной точки зрения. И хотя сегодня люди понимают, что внутренняя и внешняя красота не всегда идут рядом, в глубине души большинство из них все же доверяют красоте и продолжают к ней стремиться. По этой причине в колледжах спортивного направления введена новая дисциплина, которая называется «Методы обучения избранным видам спорта». Согласно учебному плану для изучения этого предмета выделяется 165 часов, их которых 80 теоретических и 36 практических часов (всего 116 часов).
    Данное учебное пособие посвящено совершенству физической природы тела и основным методам его достижения. В начале работы проводится экспресс-анализ физической активности и формы. Далее речь идет о кардиотренировке: ходьбе, беге, езде на велосипеде, плавании, тренингах на степперах, эллиптических и гребных тренажерах. Именно с этих упражнений, развивающих в первую очередь сердечную мышцу, специалисты рекомендуют начинать занятия спортом, можно приступать к силовой гимнастике и стретчингу - развитию гибкости.
    Следующая глава посвящена совершенству тела и основным методам его достижения. В ней рассмотрены причины появления избыточного веса, влияние его на здоровье, традиционные и оригинальные способы похудения, приводятся двигательные упражнения для снижения веса. Их суть в активизации обменных процессов в организме при избытке кислорода, содержащегося в воздухе.
    Далее идет глава «Построй свое тело». Ее можно назвать компактным справочником начинающего строителя тела. Здесь отражены многочисленные элементы физического состояния организма - от канонов и экипировки до тренировочных планов и прогрессивных методов накачивания мышц. Здесь же можно найти советы по питанию и о том, как избежать перетренированности и боли в мышцах.
    Следующая глава - это энциклопедия спорта. В ней собраны материалы по истории возникновения и правилам игровых видов спорта, популярных сегодня в мире, боевым единоборствам, начиная с айкидо, каратэ, ушу и заканчивая бойбо, савато и капоэйро.
    Отдельные разделы учебного пособия посвящены всевозможным спортивным правилам, проблеме допинга, профессиональному и любительскому спорту и движению «спорт для всех».
    Учебное пособие предназначено для учащихся спортивных колледжей и колледжей олимпийских резервов, а также студентов факультетов физической культуры высших учебных заведений.

    Орифжон Раупов
    1-171
    69   5
  • Тадқиқот объсктлари: тураржой биноларининг ташқи тўсиқларини энергосамарали қилиб ишлаб чиқишга каратилган теплотехник усул ва воситаларнинг назарий асослари.
    Ишнинг мақсади: Ўзбекистон Ресиубликаси иқлими шароитида эксплуатация қилинувчи тураржой бинорларининг панелилли деворларини эскиришини хисобта олтан ҳолда уларнинг термоянгилашни такомиллаштиришнинг назарий асослари.
    Тадқиқот усули: математик моделлаштириш, ракамли хисобий вариациялаш усуллари; хусусий хосилали дифференциал тенгламалар назарияси, гидротермодинамика ва иссиқлик-масса алмашинуви назарияси, математик статистика усуллари, асбоб-ускунали усуллар.
    Олинган натижа ва уларнинг янгилиги: фильгрловчи ёриғи бўлган ташки тўсиклар билан ташқи иқлимий омилларининиг ўзаро таъсирлашувининг математик моделлари таклиф қилинган; фильтрловчи ёриқли тўсиқларнинг хаво ўтказувчанлиги ва ушбу тўсикларнинг ички юзасидаги харорат майдонларини автоматлаштирилган хисоблаш усули ишлаб чиқилган; фильтрловчи ёриги бўлган тўсикдан ўтувчи ҳавонинг ҳажмий сарфи ва тўсиқ ички юзасидаги харорат майдонларининг ўзига хослиги бўйича эскиришни бахолаш услуби таклиф этилади.
    Амалий ахамиятн: Тадқиқотларнинг натижалари фукаро биноларининг гашқи панелли деворларини термоянгилашни лойихалаш соҳасида иссикдик химояси назарисини кенгайтиради ва чуқурлаштиради.
    Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
    Утказилган тадқиқот натижалари Тошкент шаҳридаги реконструкция қилинаётган биноларнинг ианелли ташқи деворларини қолдик иссикдан ҳимоялаш хусусиятларини баҳолашда қўлланилган; 5А580204 ихтисослиги бўйича таълим олувчи магистратура талабалари учун “Биноларни текшириш ва реконструкция қилиш” ва 5580200 йўналиши бўйича таълим олувчи бакалавриат талабалари учун “Иншоотоларни техник эксплуатация қилиш” ўкув қўлланмалари чоп этилди.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: лойихалаш ва курилиш.

    Саид Шаумаров
    1-21
    36   12
  • Тадқиқот объектлари: Сурхон давлат қўриқхонасининг флораси.
    Ишнинг мақсади: Сурхон давлат қўрикхонасининг флористик таркибини тўлиқ ўрганиш, эндем ва намёб ўсимлик гурларини аниклашдан иборатдир.
    Тадқиқот мстодлари: ишда маршрутли, таксономии, географо-морфологик, ареалогии, биоморфологик методларидан фойдаланилди. Бундан ташкари, Б.А. Юрцевнинг (1987) кўрикхоналар ва бошка йирик мухофаза қилинадиган худудлар флораларини ўрганиш бўйича таклиф этган дастуридан фойдаланилдн.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: илк бор Сурхон давлат қўриқхонаси флорасининг таксономии тарииби тўлик ўрганилиб, унинг 77 оила, 372 туриумга мансуб 743 турдан иборатлиги аниқланди. Қўриихона флораси тариибидаги Кўҳитанг тизмаси учун 22 турдаги эндем ва 37 та Қизил китобга ииритилган турлар аниқланиб, уларнинг тарқалиш харита-схемаси тузилди.
    Амалий ахамияти: Сурхон давлат кўрикхонасининг батафсил тавсифи ундаги бой ва фойдали ўсимлиилар рссурсларини мунтазам равишда мухофаза килиш чора тадбирларини ишлаб чиқишга имион яратади. Шу билан бирга эндем ва камёб турларни аниқлашни осонлашгиради. Ииғилган гербарий материаллари Сурхон давлат қўрикхонаси илмий бўлими ҳамда УзР ФА "Ботанииа" ИИЧМ Мариазий гербарийси фондини (TASH) бойитишда иатта ёрдам беради.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадкикот натижаларидан Сурхон давлат қўриқхонаси илмий бўлими ходимлари томонидан мухофаза чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ҳамда илмий ва амалий изланишлар олиб боришда фойдаланилмокда (далолатнома №7. 04.03. 2009 й.).
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: флористика, систематика, ўсимликлар гео1рафияси, табиат мухофазаси.

    Акрам Ибрагимов
    1-22
    39   13
  • Тадқикот объектлари: бир қанча жиноятлар, уларнинг намоён бўлиш шакллари ва мураккаб ягона жиноятлар билан боғлиқ жиноят-хукуқий муносабатлар.
    Ишнинг мақсади: бир канча жиноят содир этишни тартибга солишга каратилган хукукий нормаларнинг тсргов-суд идоралари фаолиятида қўлланиш амалиётини назарий карашлар, хорижий давлатлар қонунчилик тажрибаси ва социологик сўров натижалари асосида тахлил қилиш орқали жиноят қонунчилигини янада либсраллаштириш ва инсонпарварлик тамойилларига мувофиқлаштириш юзасидан назарий ва амалий таклиф ва тавсиялар тайёрлаш.
    Тадқнкот методлари: билишнинг умумилмий ва фундамснтал услуби сифатида диалектик услуб, тизимли-ҳуқуқий, қиёсий-хуқуқий, мантиқий-юридик, тарихий, социологик, статистик усуллар, Президент И.Каримов асарлари ва нутқларини ўрганиш асосида тахлилий шархлаш усули.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилигн: Узбекистан Рсспубликаси Жиноят кодексида назарда тутилган бир канча жиноят содир этишга оид хукукий нормалар илк маротаба комплекс тарзда ўрганилган, уни кўллаш юзасидан тсргов-суд идоралари фаолиятида аникланган муаммолар ва хатоларни бартараф этиш максадида Жиноят кодсксининг 54 та моддасига қўшимча ва ўзгартишлар киритиш хақида илмий асосланган таклифлар ва амалиётда фойдаланиш учун услубий тавсиялар тайёрланган.
    Амалий ахамияти: тадкикот натижасида бсрилган хулоса. таклиф ва тавсиялардан суд ва хукукни мухофаза килувчи органларнинг жиноят конуни нормаларини кўллаш фаолиятида фойдаланиш мумкин.
    Тагбнк этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: дисссртациядаги асосий хулоса, таклиф ва тавсиялардан Наманган давлат унивсрситстида даре ўтиш жараёнида фойдаланилмокда. Жиноят конунчилигини такомиллаштиришга оид таклифлар Узбекистан Рсспубликаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сснати хамда Узбекистан Рсспубликаси Президента хузуридаги Амалдаги конун хужжатлари мониторинги институтига такдим этилган.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадкикот натижалари жиноят конунини такомиллаштириш ва уни кўллаш амалиётида; жиноят хукуки назариясини ривожлантиришга оид илмий тадкикот ишларида; хукукшунос кадрлар ва ўкув манбаларини тайёрлашда қўлланилади.

    Мирзахмад Жиянов
    1-32
    25   10
  • Актуальность проблемы. Нынешний этан независимого развития Республики Узбекистан характеризуется прогрессивными изменениями во всех сферах общества, все большим нарастанием темпов и масштабов его поступательного продвижения к намеченной стратегической цели - «строительство открытого демократического государства с рыночной экономикой, формирование основ гражданского общества» .
    В ряду приоритетных направлений достижения намеченной цели стоят вопросы формирования духовности, всестороннего развития и приумножения многовековых нравственных ценностей узбекского народа.
    Президент Узбекистана И.А. Каримов, задаваясь вопросами «почему мы придаем столь большое значение нашим историческим ценностям, наследию наших великих предков? Почему стремимся сделать так, чтобы о них больше узнал наш народ?», отвечает четко и ясно: «Мы ставим перед собой цель, чтобы каждый человек сопоставил свою жизнь с жизнью, прожитой этими замечательными людьми, чтобы в его душе зародился вопрос: достоин ли я своих великих предков? Они оставили мне столь великое наследие, а что останется после меня? ... Пока мы не наладим работу в сфере духовности, нам будет трудно добиться экономического подъема, ибо именно высокая духовность открывает путь в великое будущее»".
    Несомненно, огромную созидательную роль, важнейшие функции в этом процессе призвана выполнять история, историческая мысль, составной частью которой выступает этног рафическая наука.
    Парадигма этнологии состоит в том, что, благодаря ее методологии, научному аппарату, потенциалу и накопленным знаниям, общество имеет уникальную возможность анализировать и оценивать свое прошлое, настоящее и будущее сквозь призму собственной повседневной жизни.
    Цель диссертационного исследования - анализ основных концепций и методолого-теоретических положений этнологического изучения узбекского народа, теории и практики развития этнографической науки в Узбекистане в XX в., на основе чего сформулировать основные направления и проблемы перспективного развития этнографических исследований в Республике Узбекистан.
    При этом, целевая установка исследования предусматривала:
    - изучение и обобщение истории этнографической мысли (структурных компонентов, организации науки, динамики, основных тенденций, функционирования профильных научных учреждений и коллективов исследователей) на протяжении XX в.;
    - аналитическое рассмотрение специальной литературы (содержание, концептуально-теоретический строй) но этнографии узбекского народа и других народов, проживающих на территории Республики Узбекистан с акцентом на отдельные направления и конкретные сюжеты, выделенные в качестве историографической симптоматики.
    Научная новизна работы определяется постановкой и решением задач, которые до сих пор оставались вне поля зрения исследователей XX в., или изучались ими фрагментарно, и их результаты при этом носят эпизодический, а в ряде случаев весьма противоречивый характер.
    Автор, не претендуя на исчерпывающий характер исследования, в то же время, впервые в исследовательской практике осуществил попытку сводной систематизации процесса развития этнографической науки Узбекистана в XX в.
    Как представляется, новым в реферируемой диссертации является то, что в систематизированном виде впервые:
    • изложена история становления и развития в Узбекистане научной этнографии как составной и органической части исторической науки республики;
    • выявлены и установлены основные тенденции организации и самоорганизации научной этнографической мысли в Узбекистане как научносоциального явления;
    • установлены причинно-следственные связи развития научной этнографии на отдельных этапах данного процесса, определена его динамика и направленность, а также взаимосвязь и взаимозависимость этанов;
    • собраны воедино и представлены в виде обширной нанорамы историографические источники но исследуемой проблеме;
    • обобщены исследовательские работы отечественных авторов за десять лет независимости, что является крайне необходимым и организационно закономерным действием, осуществляемым в контексте развития науки в целях коррекции научной деятельности на современном этане;
    • определены наиболее изучаемые направления, проблемы и вопросы этнографии узбекского этноса и других этносов, проживающих в Узбекистане и в их составе - конкретно-частные аспекты и отдельные этнографические сюжеты;
    • проанализирован максимально возможный круг историографических источников по изучаемой проблеме;
    • осуществлены классификация и синтез историографических источников в их сюжетной комбинации (например, историография материальной культуры Хорезмского оазиса, традиционное и инновационное);
    • поставлены проблемные вопросы но ряду исследовательских направлений, позволяющие видеть их перспективное развитие;
    • сформулированы основы методологии научно-этнографическо-го познания на современном этапе и в перспективе;
    • даны прогнозные оценки и характеристики, определены пути развития этнографических знаний в Узбекистане на среднесрочную перспективу в соответствии с задачами и требованиями нового этапа независимого развития Республики Узбекистан.
    Новизна исследования состоит также в том, что оно содействует привлечению в научный оборот и практику историографо-этнографической работы обширного массива специальных источников.
    В ЗАКЛЮЧЕНИИ сформулированы основные результаты диссертационного исследования и перспективные направления развития этнографических исследований в Узбекистане.
    Основные результаты исследования сводятся к следующему.
    1. На протяжении XX века этнографические исследования и знания в Узбекистане сформировались и состоялись как устойчивая система. При этом, данная система обладает устоявшимися и на практике положительно зарекомендовавшими себя формами организации научно-исследовательской работы, подготовки кадров квалифицированных историков и этно!рафов, обеспечивая осуществление этнографических исследований, в том числе но смежным с этнографией научно-дисциплинарным направлениям. Не менее важным компонентом этой работы является просветительская деятельность, популяризация и распространение историко-краевед-ческих знаний.
    2. В первые два десятилетия XX в. наращивание этнографических знаний в основном обеспечивалось за счет реализации задач но колониальному освоению края. В Туркестане, Бухаре и Хиве русскими исследователями осуществлялись различного рода экспедиции, в ходе которых собирались, накапливались, а затем обрабатывались, публиковались и докладывались правящей политической элите исторические и этнографические сведения. Среди них данные о численности и составе населения; происхождении и развитии этносов, их материальной и духовной культуре; истории; языке и т.д. Наработки исследователей данного периода в дальнейшем были использованы последующими поколениями ученых в качестве «первичного научноинформационного материала».
    Вместе с гем, в этот период наблюдения за состоянием повседневной жизни осуществляли также представители коренных национальностей. В таких периодических изданиях, как «Садои Туркистон», «Садои Oapjona», «Ой-на» и других, публиковались заметки, посвященные быту, традициям, обрядово-праздничной культуре узбекского народа. Авторы данных публикаций стремились к модернизации жизни общества, просвещению народа, боролись за искоренение отживших патриархальных обычаев и внедрение новых элементов в жизнь этноса.
    3. В 20-30-с гг. происходило становление, организационнофункциональное оформление исторической науки Узбекистана и ее составной части - научной этнографии.
    В целом данный историографический период характеризуется наращиванием научных этнографических и краеведческих знаний, подготовкой национальных кадров историков и этнографов в высших учебных и образовательных учреждениях.
    Вместе с тем, в эти годы отмечались известные трудности, которые были связаны с установлением в Узбекистане, равно как и в целом в СССР, командно-административной системы, в условиях которой общественные процессы и, собственно, наука развивались по единым, утвержденным «сверху» «планам», «директивам», указаниям.
    4. В 40-50-е гг. развитие этнографической науки Узбекистана получило дополнительный импульс. С началом в 1941 г. войны Германии против СССР в Ташкент был эвакуирован ряд научных учреждений историческою профиля из Москвы и Ленинграда. Эвакуированные ученые сразу же включились в начатую ранее учеными Узбекистана работу по историческому, этнографическому и археологическому изучению республики и в целом Средней Азии.
    Важной вехой развития науки в Узбекистане стало создание в 1943 г. республиканской Академии наук, в составе которой начал свою деятельность Институт истории. В названном институте осуществлялась в том числе работа по этнографическому изучению узбекского народа, коренных этносов, проживающих в Узбекистане.
    После окончания войны развитие этнографической науки в Узбекистане продолжилось. В частности, возобновилась деятельность Хорезмской экспедиции, осуществлялись другие научно-исследовательские проекты.
    Вместе с тем, на поступательном развитии этнографической науки в значительной мере сказывалось отрицательное воздействие культа личности, «борьбы с космополитизмом и национализмом в этно1рафии» и других рецидивов.
    5. 60-80-е гг. знаменовали собой качественно новый этап развития этнографических знаний. Несмотря на то, что в историографии эти годы зачастую характеризовались как «застойный период», на деле отмечался весьма интенсивный рост этнографических исследований, особенно историко-этно1рафичсского, антропологического и палеоантропологического содержания. Что касается современной тому периоду этнографии, то исследования в те годы носили большей частью конъюнктурный, политизированный характер. Это проявлялось в том, что исследователи стремились «доказать» кардинальные изменения в жизни, быте, культуре узбекского народа, связанные с «социалистическими преобразованиями». В этот же период начало утверждаться положение о появлении качественно новой, так называемой «социалистической нации» - советский народ, что отражало идеологическую и политическую атмосферу того периода.
    Во второй половине 80-х гг. развернулась так называемая «перестройка», которая, несмотря на однозначно отрицательные моменты, в частности, на организованное «центром» пресловутое «узбекское хлопковое дело», все же дала возможность представителям общественных наук, в том числе историкам и этнографам, отойти от жестких идеологических установок, по-новому, в соответствии с реалиями и особенностями республики, подойти к оценке прошлого и настоящего узбекского народа.
    6. С обретением Узбекистаном национально-государственной независимости историки, этнографы, представители других дисциплин получили свободу научного творчества, возможность переосмысления исторического прошлого с точки зрения идей и целостной философии независимого развития, сформулированной в соответствии с насущными потребностями государства, общества и каждого гражданина.
    За период независимости этнографы проделали достаточно большой объем научно-исследовательской работы, начали подходить к оценке процессов и явлений в общественной и культурной жизни прошлого и настоящего в контексте стратегических, долгосрочных интересов развития страны. Вполне естественно, что многие положения и выводы исследователей существенно разнятся с трудами авторов предшествующих историографических периодов. Но важно то, что современные ученые не отвергают полностью все то, что было сделано до периода независимости, стремятся искать и находить рациональные зерна в публикациях своих предшественников.
    7. В годы тоталитарного режима советского периода этнографы Узбекистана осуществляли, хотя и не достаточно активные, научные контакты, как с учеными «центра» СССР, гак и зарубежными этнографами. Данная работа продолжается сегодня, в условиях независимости.
    В Узбекистане проходили и проходят научные стажировки, участвовали и участвуют сегодня совместно с учеными республики в этнографических исследованиях зарубежные этнографы. Поддерживаются контакты с зарубежными профильными научными центрами и учреждениями, отдельными исследователями.
    8. Одной из центральных проблем, активно разрабатывающейся на протяжении XX в. была и, но-нрежнему, остается тема этногенеза и этнической истории узбекского народа.
    До периода независимости наиболее интенсивно данная проблема изучалась в 40-70-е гг., хотя отдельные работы выходили и до этою. Исследователи поставили ряд актуальных вопросов, среди которых - генезис, сложение узбекского народа, история его развития и процесс трансформации в нацию. Следует отметить, что данные вопросы зачастую становились объектом дискуссий, разворачивавшихся как в центральных научных учреждениях бывшего СССР, так и в Узбекистане. По ряду вопросов, прежде всею, по хронологии, исследователи не смогли прийти к единому мнению. Как представляется, в дальнейшем дискуссии по этому и другим аспектам будут продолжаться.
    С 1991 г. развитие проблемы этногенеза и этнической истории, ее комплексное и всестороннее изучение получило новый импульс. Данный этан характеризуется тем, что историки, этнографы, антропологи отказались от идеологических клише и политизации.
    9. В течение всего XX в. активно изучались вопросы, связанные с материальной и духовной культурой узбекского народа, носителями которой являются традиции, обряды, обычаи. Исследователи затрагивали практически все вопросы, связанные с традиционной культурой узбеков - ремесло, строительство и архитектура, промыслы, домашний обиход, прикладное искусство, национальный костюм, устное народное творчество, фольклор, праздничнообрядовая и погребальная культура и многие другие вопросы.
    Характерной особенностью литературы является то, что в ней комплексно охвачены практически все аспекты развития традиций этноса на протяжении длительного исторического периода.
    10. Составной частью отечественной этнографической науки Узбекистана вполне естественно была каракалпакская этнография. Ее изучение имеет богатую историю и входит в общий проблемно-тематический блок «Этнография народов Хорезмского оазиса».
    В процессе деятельности Хорезмской экспедиции, в ходе самостоятельных нолевых исследований ученых, а также изучения различных этнографических и исторических источников, формировалась и развивалась историография этно! рафии каракалпаков.
    11. Особняком в литературе стоит проблема этнографии Хорезмского оазиса. Это объясняется, во-первых, особенностями истории данного региона; во-вторых, пристальным вниманием к нему со стороны историков, этно!ра-фов, археологов, антропологов, лингвистов на протяжении всего XX в.; в-третьих, «многослойностью» и многомерностью историографии этнографии Хорезма.
    Ученые, обращавшиеся к научной разработке этнографии народов, проживающих в Хорезмском оазисе, исследовали различные вопросы данной проблемы.
    Вместе с тем, наиболее интересной и в определенном смысле оригинальной темой является исследование градиционных поселений в Хорезме, которое на протяжении XX в., особенно в 30-80-с гг., достаточно активно разрабатывалось учеными. Положения и выводы исследователей нс потеряли своей научной значимости и практической ценности и сегодня.
    12. Предтечей появления капитальных, обобщающих трудов, коллективных и самостоятельных монофафий но тем или иным проблемам этнографии узбекского народа и других народов, проживающих в Узбекистане, были публикации в научной периодике, прежде всего, в журналах «Общественные науки в Узбекистане» и «Советская этнография» (Москва), в отдельных сборниках научных трудов, а также, собственно, кандидатские и докторские диссертации. Это была своего рода апробация наработок ученых, которые затем в аккумулированном и обобщенном виде выходили в свет в виде капитальных трудов. Научная периодика являлась и остается одним из важнейших ресурсов поступательного развития этнофафичсских знаний.
    13. Активную и полезную научную и популяризаторскую деятельность осуществляли музейные учреждения республики, прежде всего, Музей истории народов Узбекистана им. Айбска, где были сосредоточены богатые этнографические коллекции и материалы. Научные сотрудники музеев, в том числе краеведческих на местах, участвовали в проведении иод эгидой Академии наук республики и по собственной инициативе этнографических экспедиций, нолевых исследованиях, осуществляли собирательскую деятельность, занимались пропагандой исторических и этнографических знаний.
    Музейные учреждения Узбекистана контактировали с научными учреждениями, историческими факультетами высших учебных заведений; вели публикаторскую деятельность; организовывали тематические выставки.
    14. Начиная с 20-х гг. подготовка кадров этнографов осуществлялась на исторических факультетах высших учебных заведений Узбекистана. На первой стадии профессиональная подготовка состояла в получении общеисторического образования, затем но сугубо этнографической специализации - в системе аспирантуры.
    Важным моментом, свидетельствующим о развитии национальной этнографической школы Узбекистана стало формирование с 20-х гг. кадров этнографов из числа лиц узбекской национальности.
    15. В советский период изучение этнографии Узбекистана (наравне с другими республиками Средней Азии и Казахстаном) осуществлялось, помимо самого Узбекистана, также профильными научными учреждениями «центра» бывшего СССР (Институт этнографии, Музей антропологии и этно!ра-фии. Институт востоковедения и т.д.). Здесь же в основном определялась «стратегия» научного изучения узбекского этноса (равно как и других народов СССР), распределялись финансовые средства на комплексные экспедиции и целевое изучение этно1рафии Узбекистана. Это привело к тому, что формулирование и реализация на практике целей, задач и основных направлений этнографической работы в республике, по меньшей мере, являлось практически исключительной прерогативой «центральных» или как их называли в те годы «головных» научно-исследовательских учреждений. В определенной мерс это отрицательно сказывалось на самостоятельности научной этно1рафичсской работы в Узбекистане.


    Алишер Дониёров
    1-59
    252   42
  • Тадкикот объектлари: турли физик-механик хусусиятга зга бўлган лесс грунтлардан гашкил топтан хар-ҳил кияликлар.
    Тадкикот максади: киялик турғунлигини бахолашга оид “зилзилабардош кияликлар усули”ни ва турли сейсмик гаъсирларга чидамли киялик турғунлигини таъминлашга қаратилган тадбир ишлаб чикиш.
    Тадкикот методлари: замонавий ўлчов асбоблари ва ускуналаридан фойдаланиб лесс грунтдан ташкил топтан кияликларнинг моделлари устида лаборатория тадкиқотлари ўтказиш.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: турли микдорли динамик таъсир остида турли шаклдаги кияликлар каъридаги лсссимон грунтларнинг мустаҳкамлиги ва деформацияланишини 1рунтнинг таркиби, холати ва хусусиятига боғлаб ўрганилди; киялик 1рунтлари мустахкамлигини бахолашга каратилган мувозанат тсзланишини ҳисобий микдорини аниклаш усули яратилди; киялик нишабига боғлик равишда куйкаланиш катламини юзага кслиши ва унинг чукурлик бўйлаб таркалиш ҳолатлари аникланди; кияликлар турғунлигини бахолашга оид “зилзилабардош кияликлар усули” таклиф этилди; киялик сиртини юклаш оркали унинг зилзилага нисбаган турғунлигини таъминлаш услуби ишлаб чикилди.
    Амалий ахамияти: грунт катламини куйка холагга келиб кўчки хосил бўлиши, зилзилабардош киялик усули ва киялик сиртини юклаш ёрдамида унинг зилзилабардошлигини таъминлаш усулларини таклиф этилганлигидадир.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги. Зилзилабардош кияликлар усули Андижон вилоятидаги Куйган ёр сув омборини таъмирлашда тўғон зилзилабардошлигини ҳисоблашда амалиётга қўлланилган. Диссертация ҳулосалари гидротехника иншоотлари курилиши мутахассислиги бўйича таълим олаётган магистрларнинг ўкув режасига киритилган. Таклиф этилган усулларнинг иктисодий самарадорлиги аввало кияликларнинг зилзилабардошлигини таъминлашда намоён бўлади.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: сейсмик районларда лесс грунтлардан ташкил топтан кияликларнинг зилзилабардошлигини таъминлаш.

    Адхам Садыков
    1-19
    50   12
  • Тадкикот объекты: «Муборакнефтгаз» унитар шуъба корхонаси ва унинг бошкарув механизми.
    Ишнинг максади: бошкаришнинг илмий-назарий жиҳатларини ривожлантириш ва корхонани бошкаришнинг иктисодий механизмини такомиллаштиришга каратилган услубий ва амалий тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
    Тадкикот методлари: тадкикот жараёнида назарий мушохада, илмий абстракция, киёсий ва иктисодий таҳлил, иктисодий таккослаш, иктисодий -математик, статистик гурухлаш каби усуллардан кенг фойдаланилган.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: бошкаришда иктисодий механизмининг назарий-услубий асослари кенг тадкик этилиб, бу борада муаллиф ёндашуви кўрсатиб берилган; бошкаришнинг иктисодий механизмини ривожлантиришга таъсир этувчи ички ва ташки омиллар аниқланган ва бу механизмдан амалиётда фойдаланиш усуллари кўрсатиб берилган; бошкариш иктисодий механизмини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари аниқланган ва уларни амалиётга жорий этиш усуллари ишлаб чикилган; нефть-газни кайта ишлаш корхоналарининг иктисодий барқарорлиги ва бошкариш механизми самарадорлигини ошириш йўллари аниқланган; жахон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида нефть-газни кайта ишлаш корхоналарини модернизациялаш ва уларнинг ракобатбардошлигини ошириш бўйича илмий-амалий таклиф ва тавсиялар берилган; бошкаришнинг иктисодий механизми самарадорлигини баҳолаш услубини такомиллаштириш йўллари иктисодий асосланган; «Муборакнефтгаз» унитар шуъба корхонасининг жахон молиявий-иқтисодий инкирозини хисобга олган холда иктисодий ўсиш нрогнози ишлаб чикилган.
    Амалий аҳамияти: тадқиқотнинг амалий аҳамияти унинг натижаларидан республика нефть-газ тармоғи корхоналарида, хусусан, «Муборакнефтгаз» унитар шуъба корхонаси бошкаруви амалиётида фойдаланиш мумкинлиги билан белгиланади. Шунингдек, тадкикот материалларидан республика олий ўкув юртларида «Менежмент назарияси», «Ишлаб чикариш менежменти», «Микроиқтисодиёт» ва «Корхона иқтисодиёти» фанларини ўрганишда кўшимча илмий-услубий манба сифатида фойдаланиш мумкин.
    Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: тадкикот натижалари «Узбекнефтгаз» миллий холдинг компанияси, «Узнефтгазказибчиқариш» акциядорлик компанияси ва «Муборакнефтгаз» унитар шуъба корхонаси томонидан амалиётга жорий этиш учун кабул қилинган.
    Қўлланиш сохаси: тадкикот материалларидан нефть-газ сохаси корхоналарида бошкаришнинг иктисодий механизмини такомиллаштиришда фойдаланилади.

    Ойбек Маманазаров
    1-24
    35   14
  • Актуальность работы. Зааминский государственный заповедник, расположенный на западных отрогах Туркестанского хребта в верховьях реки Сангзар, представляет собой богатейший во флористическом и фитоценотическом отношениях район Узбекистана. Этот заповедник, созданный в 1926 году, является уникальным но количеству редких исчезающих видов растений произрастающих на этой небольшой территории. Арчовые леса, но своей полнотности и богатству видами многолетних трав и кустарников, не имеют аналогов в нашей республике. С этой территории было описано не менее 20 видов растений, что сопоставимо с известнейшей флорой Чимгана. Список сосудистых растений, составленный и опубликованный М.Г. Поповым, Н.В. Андросовым в 1937 году, долгое время являлся, чуть ли нс единственной флористической информацией по всему западному Памироалаю. Во второй половине 20 века были проведены широкомасштабные флористические исследования нс только в этом регионе, но и но всей территории Узбекистана. В частности, были опубликованы списки флор Чаткальского, Нуратинского и Сурханского заповедников. Таким образом, изученная нами флора, более богатая по количеству видов растений, будет хорошим подспорьем для создания электронной базы данных современной флоры Узбекистана.
    Цель исследования: составление современного конспекта флоры Зааминского государственного заповедника на основании собственных полевых исследований, анализа литературы и изучения гербарных материалов.
    Научная новизна. Составлен современный конспект флоры Зааминского государственного заповедника, состоящий из 1192 видов сосудистых растений. Растительный покров слагается из 5 основных флороценотипов. Исследуемая территория относится к Кухистанскому округу Горносреднеазиатской провинции. На территории заповедника описаны 2 новых для науки вида (Astragalus russanovii, Allium levichevii).
    Научная и практическая значимость результатов исследования. В основу диссертационной работы положены материалы, собранные лично автором в 2005-2011 гг. на территории заповедника. Составлен конспект флоры и создана электронная база данных флоры Зааминского государственного заповедника. В 4 издании Красной Книги Республики Узбекистан (2009) автором обработан очерк 1 вида - Astragalus helolipovii. Выявлен 21 вид растений, включенных в 4 издании Красной Книги Республики Узбекистан (2009).
    Реализация результатов. В результате проведенных исследований 1 вид включен в 4 издание Красной Книги Республики Узбекистан. Практические рекомендации но диссертации в виде конспекта флоры сосудистых растений Зааминского государственного заповедника были переданы в заповедник (акт № 011, от 14.10.2011). Разработанная электронная база данных передана для использования в качестве учебного пособия на кафедру биологии и методики ее преподавания Джизакского государственного педагогического института (акт № 4, от 13.10.2011).
    Апробация работы. Основные результаты работы доложены на конференции молодых ученых, посвященной 1000-летию Академии Маъмуна (Ташкент, 2006), региональной научно-практической конференции «Зарафшон воҳаси флораси ва ўсимликлари қоплами ўрганиш истиқболлари» (Ташкент, 2007), республиканской научно-практической конференции «География гаълими ва услубининг долзарб муаммолари» (Коканд, 2008),республиканском научно-практическом семинаре «Достижения и перспективы развития в области биоразнообразии и биотехнологий в Узбекистане» (Ташкент, 2009).
    Материалы диссертации обсуждены на расширенном заседании лаборатории геоботаники, флора и растительных ресурсов, экологии растений (2011), а также научном семинаре при Спецсовете НПЦ «Ботаника» АН РУз (2011).
    Опубликованность результатов. По теме диссертации опубликованы 3 журнальных статьи, 1 видовой очерк в 4 издании Красной Книги Республики Узбекистан (2009) и 4 тезисов.
    Структура и объём диссертации. Диссертация состоит из введения, 5 глав, выводов, рекомендаций и приложения. Диссертация изложена на 79 страницах компьютерного текста и иллюстрирована 14 таблицами, 24 рисунками и 1 приложением. Список литературы содержит 113 наименований.


    Alijon Эсанкулов
    1-12
    55   14
  • Тадкикот объсктлари: кўп атомли молекулалар - имипрамин, амитриптилин, новокаин, тетраэтиламмоний хлорид ва лидокаин.
    Ишнинг максади: Бир хил тажриба шароитида сиртий ионлашишнинг изотермик ностационар усуллари - кучланишни ва окимини бошкариш усуллари ёрдамида куп атомли молекулаларнинг оксидланган вольфрам сиртидаги гетероген бўлиниш рсакциялари тавсифий вактлари ва активация энергиялари, бу кимсвий рсакциялар махсулотлари термодесорбцияси кинетик тавсифларини аниклаш.
    Тадкикот методлари: сиртий ионлашишнинг ностационар усуллари -кучланиш ва заррачалар окимини бошкариш усуллари.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
    Тажриба йўли билан кўи атомли имипрамин, амитриптилин, новокаин, тетраэтиламмоний хлорид ва лидокаин молекулаларининг диссоциатив сиртий ионлашиш натижасида хосил бўлган [сн * - сн ,, (с,я5), лГ = сн 2 ва (с,н.), .V 'cji. радикаллар учун сиртий ионлашишнинг асосий тавсифлари (ионлашиш коэффициенти р ва ионлашиш даражаси а ') аникланди.
    Тажриба йўли билан кучланишни бошкариш усули оркали юкорида кўрсатилган радикаллар учун термодесорбция кинетик тавсифлари аникланди.
    Кўп атомли молекулаларнинг(с - с), ва(с - н ), богни узилиши билан содир бўладиган гетероген бўлиниш реакциялари кинетик тавсифлари аникланди.
    Амалий ахамияти: Кўп атомли молекулалар диссоциатив сиртий ионлашишини ўрганиш жараёнида уларнинг гетероген бўлиниш реакциялари кинетик тавсифларини аниклаш усули тавсия этилди.
    Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: Олинган натижалар Ф-2.1.7 давлат грангини бажаришда қўлланилган.
    Қўлланиш сохаси: физикавий электроника, гетероген катализ, сирт ионлашиш ҳодисаси асосида ишлайдиган газоаналитик курилмалар.

    Илхомжан Саидумаров
    1-21
    48   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Мамлакатда картошкадан олинадиган хосилдорликни муттасил ошириб бориш учун етиштириш агротехнологиясини доимо такомиллаштириш талаб этилади. Айникса, юртимизнинг тур л и тупрок-иклим шароигида янги навларни иарваришлаш ўзига мос агротехнологияни талаб қилади. Картошкачиликда ялии маҳсулот ишлаб чикаришни кўиайтириш ва хосилдорликни оширишнинг асосий омилларидан бири янги замонавий уруғчилик тизимини жорий этишдир. Реснубликамизнинг шўрланган ерларида картошка етиштириш технологиясини минтакалар тупрок-иклим шароитларини инобатга олган ҳолда жорий этишга алоҳида эътибор каратиш максадга мувофик.
    Юкорида кайд этилган вазифаларни бажариш учун картошка етиштиришдаги мавжуд агротехнологияларни такомиллаштириш, ишлаб чикаришга уругчиликнинг илмий асосланган тизимини жорий этиш хам мухим ахамият касб этади. Картошка етиштиришда кимматли хўжалик белги ва хусусиятларга эга бўлган навларни танлаш, экиш ва парваришлашнинг янги усулларини яратиш, ўсимликнинг намликка ва озика моддаларга бўлган талабини макбуллаштириш мухим назарий ва амалий ахамиятга эга.
    Узбскистонда 1991 йилда жами 351,2 минг тонна картошка етиштирилган бўлса, 2013 йилда 78,2 минг/га майдонга картошка экилиб, хосилдорлик ўртача 21,0 тоннани, ялии хосил 2250,3 минг тоннани ташкил этган. Бу кўрсаткич ахоли жон бошига ўртача 75 кг дан тўғри кслади. Бу талаб даражасида эмас, албатта. Тиббий меъёр бўйича инсон йилига ўртача 90 кг картошка истеъмол килиши тавсия этилган. Республикамиз ахолисининг ушбу маҳсулотга бўлган талабини гўла кондириш учун йилига 2700,0 минг тонна картошка етиштириш зарур.
    Диссертациянинг бажарилишига бўлган зарурият Узбекистан Реснубликаси Вазирлар Махкамасининг «Картошка урутчилиги тизимини такомиллаш тиришга дойр кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 2001 йил 27 июндаги 274-сонли кароридан келиб чикадиган республикада картошка етиштириш технологиясини такомиллаштириш, уруғчилигини ташкил килиш, фермер ва дехкон хўжаликларини сифатли уруғлик картошка билан тўлароқ таъминлаш борасидаги вазифаларнинг ижросини таъминлаш билан изохланади. Жиззах вилояти Бахмал туманида картошка уруғчилиги тизимини йўлга кўйиш республикада олиб борилаётган илмий тадқиқотларнинг устувор йўналишларига мос келади.
    Тадкикотнинг мақсади Ўзбекистоннинг тоғолди ҳудудлари шароитида юқори сифатли истеъмолбоп ҳамда уруғлик картошка ҳосили олинишини таъминлайдиган такомиллаштирилган уруғчилик тизимини ва шўрланган тупроқлар шароитида картошка етиштиришнинг илғор технологиясини яратиш, картошка навларини шўрга чидамлилигини баҳолашнинг янги услубини ишлаб чиқиш ва уларни амалиётга жорий этишдан иборат.
    Диссертация тадқикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат: Узбскистоннинг тоғолди худуди ҳисобланган Бахмал тумани шароитида истеъмолбоп ва уруглик картошка тайёрлаш учун такомиллаштирилган етиштириш технологияси ишлаб чиқилган;
    биринчи маротаба уруғлик картошканинг вирусли касалликлар билан кам зарарланадиган, юкори ва сифатли хосил бсрадиган, элита уруглари етиштиришнинг одатдаги 6 йиллик схсмаси ўрнига, янги рссурстсжамкор 4 йиллик кискартирилган услуби ишлаб чиқилган. Уруғчилик иайкалларида 70x15 см схсмада экиш, ўсимлик туи сонини гектарига 95 мингга стказиш, 4 марта нав утоги утказиш ва касалликлардан тозалаш картошка уругчилигида истикболли тадбир экани исботланган;
    Мирзачўлнинг хлорид-сульфат типли кучеиз ва ўрта даражада шўрланган тупроқлари шароитида картошкадан юкори хосил олиш учун етиштириш тсхнологиясининг асосий тадбирлар тизими такомиллаштирилган ва навларнинг шўрга чидамлигини бахолаш услуби ишлаб чикилган;
    картошка стиштиришда тупрок шўрланишининг олдини оладиган такомиллашган сугориш усулида эгат узунлиги 50 метр, сугориш давомийлиги 10-12 соат, тупрок намлиги ЧДНСга нисбатан 75-75-85 %, сугоришни 1-2-6 схемада ўтказиш аниқланган.
    ХУЛОСА
    1. Ўзбекистоннинг тоғолди худудида баҳорги ва ёзги муддатда тезпишар Ostara, Қувонч-16/56 м, ўртатезпишар Binella, Sante, Condor, Бахро-30 ва ўртапишар Ҳамкор-1150, Diamant, Cardinal навларини истеъмолбоп картошка етиштириш учун баҳорги муддатда 1-5 аирелда, ёзги муддатда 1-5 июнда 70x20 см схемада экиш ва 3,9 г /га хисобида уруглик сарфланганда 25-30 т/га хосил олиш имконияти мавжуд.
    2. Картошкани ўсув даврида иарваришлаш ўсимлик униб чикиши билан юза (6-8 см чукурликда) кетмон чопик килиш, тўлик униб чиккач 1-культивация (12-14 см) билан жўяк олинди, шоналаш фазаси бошланиши билан иккинчи кетмон чопик килингач 2-культивация ўтказилиб, жўяклар олинади. Шоналаш фазасининг охирида ўсимлик нояси багрига тупрок тортилиб (кетмон чопик ёки махсус окучник), ишлов берилди. Усимликларни озиклантиришда эса типик бўз тунрокларда 40 т/га ярим чириган гўнг кўлланилиб, минерал ўғитларнинг меьёри N220P165K-125 кг/га бўлганда ҳосилнинг микдopи ва сифати талаб даражасида бўлди ва назорат вариантига нисбатан 8,6 т/га кўп хосил олинди.
    3. Узбекистан тоголди худудида баҳорги муддагда экилган картошкани сув билан таьминлашда тупрокнинг сугоришдан олдинги намлигини ЧДНСга нисбатан 75-75-85 % атрофида сакланиб, 1-2-5 схемада суғорилганда назорат вариантига нисбатан 6,3 т/га кўн хосил олинди. Ёзги муддатда сугориш схемаси 2-2-6, тунроқнинг сугоришдан олдинги намлиги ЧДНСга нисбатан 75-75-85 % атрофида таъминланганда назорат вариантига нисбатан 10,6 т/га кўн хосил олинди.
    4. Тоғолди ҳудудида юкори сифатли уруғлик картошка етиштириш учун соғлом ўсимликларни якка клонли танлаш услубида ўтказиб, клонларни танлашда навнинг морфологик белгилари ва маҳсулдорлик кўрсаткичлари асосий мезон ҳисобланди. Картошканинг элита уруғларини етиштиришда анъанавий 6 йиллик услубига таккосланиб, янги кисқартирилган ресурстежамкор 4 йиллик услуби ишлаб чиқилди. Тоғолди минтақасида уруғчилик ишларини олиб боришда, клонлар факат бир йил синалиши ва супер-супер элита пайкали ташкил килиниши шарт бўлмаганлиги сабабли уругчилик 4 йилда якунланди ва юкори сифатли уруглик картошка етиштирилди.
    5. Картошка уругчилик пайкалларида соғлом уруглик туганакларнинг кўпайиш коэффициентини ошириш учун 70x15 см схемада, массаси 30-50 грамм бўлган туганакпарни экиб, гектарига 95 минг туп ўсимлик бўлишини таъминлаш оркали амалга оширилди. Иирик туганаклардан массаси 80-100 граммлик уруғликни иккига, 120-150 граммлик туганакларни 4 бўлакка бўлиб экиш кўнайиш коэффициентини 1,5 дан 3,6 гача оширди.
    6. Мирзачўлнинг хлорид-сульфат типли ўрта даражада шўрланган тунрокларида бахорги муддатда экиш учун тезпишар Ostara, Қувонч-16/56м, ўртатезпишар Binclla, Karatop, Aladin Бахро-30 ва ўртапишар Ҳамкор-1150, Diamant, Cardinal навлари ярокли ҳисобланади. Ксчки муддатда (езда) экиш учун асосан ўртатезпишар Binclla, Condor, Karatop, Бахро-30 ва ўртапишар Ҳамкор-1150, Diamant, Cardinal навлари юкори хосил олишни таъминлайди.
    7. Шўрланган тунроклар шароитида картошка ўсимлигининг агрономик шўрга чидамлилик меъёри хлорид иони бўйича 0,020-0,022 %, биологик шўрга чидамлилик меъёри 0,04-0,05 % дсб белгиланди.
    Мирзачўлнинг шўрланган тунроклари шароитида бахорги экишнинг мақбул мудцати имкон кадар эрга - 1 мартгача, ёзги муддатда 20 июндан 10 июлгача бўлганда яхши натижалар берди. Макбул экиш схсмаси 70x20 см эканлиги аникланди.
    8. Мирзачўлнинг шўрланган тупроқдари шароитида уруғлик туганакларни кссмасдан, массаси бўйича 30-80 граммликларини ажратиб олиб, бахорда 7-8 см, ёзда 15-16 см чуқурликка экиш, экишдан ксйин тупрок юзасини чириган гўнг билан камида 2 см қалинликда мульчалаш ўсимликлардан тўлик кўчат олиш имкониятини бсрди. Бу тадбир шўрланган тупрокнинг агрофизик хоссаларини яхшилади. Усимлик униб чиккунича 1-культивация (12-14 см), тўлиқ униб чиккач 2-культивация (12-14 см), шоналаш даврида З-культивация ўтказиш, тўлик шоналаш даврида кетмон чопик ва туплар бағрига тупрок тортиш, ўсув даврида бегона ўтлардан тозалаб туриш лозим.
    9. Мирзачўлнинг шўрланган тупрок ва иссик иқлим шароитида эртаги картошкани ўғитлаш технологиясида ўғитнинг йиллик меъёри ўртача шўрланган тупроклар учун 40 т ярим чириган гўнг+М|5оРц2К.85 кг/га тавсия қилинди. Тупрокнинг сугоришдан олдинги намлиги ЧДНСга нисбатан 75-75-85 % бўлиб, 1-2-6 схемада сугорилганда 26,2 т/га хосил олинди. Эгат узунлиги 50 метр, сугориш давомийлиги 10-12 соат бўлганда ўсимликлар учун макбул намлик яратилиб, тупрок нам катлами сизот сувларига егиб бормайди ва иккиламчи шўрланиш юзага келмайди, бу эса тупрокнинг юза кисмига туз кўтарилишининг олдини олади.
    10. Картошка навларининг шўрга чидамлигини бахолаш услуби яратилган бўлиб, уларнинг кўрсаткичлари куйидагилардан иборат:
    бутун уруглик туганакнинг дала унувчанлиги эртаги муддатда 95,0, ёзги муддатда эса 92,0 фоиздан кам бўлмаслиги;
    хар тупдаги столонлар сони 8,5, туганак хосил килган маҳсулдор столонлар сони 6,0 донадан зисд бўлиши;
    бир тупдаги илдиз хажми ва массаси гуллаш фазасида тегишлича 140,0 см3 ва 130,0 граммдан, ўсув даври охирида 45,0 см’ ва 40,0 1раммдан юкори бўлиши;
    бир тупдаги ноя сони 3,0 донадан, палак массаси 400,0 1раммдан, туганак хосили 600,0 граммдан, туганак сони 6,0 донадан зисд бўлиши;
    товар хосилдорлик гсктаридан эртаги муддатда 25-27 тонна, ёзги муддатда 22 тоннадан зиёд, айниган туганаклар улуши эса 1 фоиздан ошмаслиги лозим.
    11. Узбскистоннинг тоғолди худудида картошка етиштиришнинг илгор технологиясини қўллаб, 30,0 т/га дан юкори хосил олинганда, хар гсктардан қўшимча 4,5-5,0 млн сўм соф фойда олинди. Юкори сифатли уруглик материал етиштириш учун уругчиликнинг замонавий қисқартирилган 4 йиллик услубида комплекс афотехнология қўлланилганда хосилдорлик уругчиликнинг 6 йиллик схемасига нисбатан гсктаридан 10,0-10,5 тонна зиёд бўлиб, қўшимча 15,0-15,5 млн сўм соф фойда олинди. Мирзачўл шароитида илгор такомиллашган технологияси жорий килиш хар гектар ердан 8,0-8,5 тонна кўшимча хосил олишга имконият яратди ёки 3,0-3,5 млн сўм куп соф фойда олинди.
    12. Изланишлардан олинган натижалар асосида Узбекистоннинг тоғолди мингақасида картошка стиштиришнинг илгор технологиясини жорий килиш учун куйидагилар ишлаб чикаришга тавсия этилади:
    картошканинг тезпишар Binclla, Қувонч-16/56м, ўртатезпишар Aladin, Condor, Баҳро-30, ўртапишар Ҳамкор-1150, Diamant ва Romano навлари баҳорги муддатда 1-5 апрелда, кечки муддатда 1-5 июнда, 70x20 см схемада, 3,9 т/га уруглик сарфлаб экиш;
    картошкани ўсув даврида парваришлаш ўсимлик униб чикиши билан юза (6-8 см чукурликда) кетмон чопик қилиб, тўлик униб чиккач 1-культивация (12-14 см) билан жўяк олиш, шоналаш фазаси бошланиши билан иккинчи кетмон чопик, 2-культивация ўтказилиб, жўяклар олиш, шоналаш фазасининг охирида ўсимлик бағрига тупрок тортилиб, махсус окучник билан ишлов бериш;
    картошкани ўғитлашда типик бўз тупрокларда 40 т/га ярим чириган гўнг + N22oPi65^i25 кг/га, баҳорги муддатда тупрокнинг сугоришдан олдинги намлигини ЧДНСга нисбатан 75-75-85 % чегарасида саклаш, суғоришни 1-2-5 схемада, ёзги муддатда эса 2-2-6 схемада ўтказиш, тупрокнинг сугоришдан олдинги намлиги ЧДНСга нисбатан 75-75-85 % чегарасида бўлишини таъминлаш тавсия этилди.
    Узбекистоннинг тоғолди минтакасида юкори сифатли уруглик картошка етиштпришда янги кискартирилган 4 йиллик услубни қўллаш ва пайкалларда соғлом уруғликнинг кўпайиш коэффициентини ошириш учун 70x15см схемада, массаси 30-50 граммлик туганакларни экиб, гектарига 95 минг/туп ўсимлик бўлишини таъминлаш тавсия қилинди.
    Мирзачўлнинг ўрга даражада шўрланган туироқлари учун картошка етиштиришнинг илғор технологиясини жорий қилишда куйидагилар:
    бахорги муддатда картошканинг тезпишар Binclla, Қувонч-1656м, ўртатезпишар Condor, Aladin, Бахро-30 ва ўртапишар Ҳамкор-1150, Diamant хамда ксчки муддатда (езда) экиш учун тезиишар Binclla, ўртатезпишар Condor, Бахро-30 ва ўртапишар Ҳамкор-1150, Diamant навларини экиш;
    картошкани бахорда 1 мартгача, ёзги муддатда 20 июндан 10 июлгача 70x20 см схемада, 3,9 т/га уруглик сарфлаб, 30-80 граммлик туганакларни кссмасдан бахорда 7-8 см, езда 15-16 см чукурликка экиш, экишдан кейин тупрок юзасини чириган гўнг билан камида 2 см калинликда мульчалаш тавсия этилди.



    Мингжигит Абдурахимов
    1-82
    45   19
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Силикат шиша одамлар кадимдан ишлатиб келаётган энг кизикарли материаллардан биридир. Шиша фан, техника ва кундалик ҳаётда кенг кўламда ишлатилишига карамасдан, унинг физикасида бир кагор фундаментал муаммолар мавжуд. Масалан, модданинг тузилиши (сгруктураси, яьни атомларнинг фазода ўзаро жойлашуви) унинг физикавий хоссаларига кучли таъсир кўрсатиши фанда яхши маълум. Аммо кўпгина моделлар таклиф килинганига карамасдан, шишанинг тузилиши деярли бир аср давомида дунё олимлари ўртасида қизғин баҳсларга сабаб бўлиб келмоқда, чунки кристалл моддаларнинг тузилишини ўрганишда кўлланиладиган асосий экспериментал усуллар (рентген нурлари, электронлар ва нейгронларнинг дифракцияси) шиша таркибининг мураккаблиги ва унинг тузилишида узок масофали гаргиб йўклиги учун етарли Самара бермайди. Энергетик зоналар модели ва у билан боғлиқ тасаввурларни (заряд ташувчиларнинг эффектив массаси, харакатланувчанлиги) шишага кай даражада кўллаш мумкинлиги хам хар бир муайяп вазиятда асослашпи талаб қилади.
    Кейинги йилларда турли электрон асбобларда кенг кўлланилаётган калин пардали резне горларнинг асоси бўлган, оралик металлар оксидлари (хусусан, RuO?) билан легирланган силикат шишанинг Электр хоссаларини ўрганиш қўшимча физикавий муаммолар борлигини кўрсатди. Масалан, маълум бўлдики, солиштирма каршилигининг температура бўйлаб ўзгариши /Д7) паст температураларда (Г < 50К) на кристалл яримўтказгичларникига (активация конуни In р ~~ Т -|) ва на аморф моддаларникига (Мотт конуни In р ~ Т®' ) ўхшайди. /?(7)нинг оралик температураларда кузатиладиган минимуми мавжуд физикавий тасаввурларга мос келмайди, ундан кейин эса шишанинг такикланган зонаси кенглиги 3 эВ дан оргикрок диэлектрик, - деб қарайдиган тасаввурга зид металлсимон (р ~ Т ёки р ~ Т ") ўтказувчанлик пайдо бўлади.
    Турли материаллар ва структуралардаги термоэлекфик ходисалар фундаментал физик жараёнлар нуқтаи назаридан ҳам, амалий нуктаи назардан хам (кайта тикланувчи манбалардан электр энергияси олиш, энергетик чикиндилардан фойдаланиш, совутиш ва иситиш тизими учун термоэлектрик ўзгартгичлардан фойдаланиш) эътиборга лойикдир. Термоэлектрик ходисалар электронлар энергетик ҳолатларининг зичлиги, яширин структура (фаза) ўтишлари, электрон тизимининг ҳолати, электронлар ва фононларнинг ўзаро таъсири хакида маълумот бериши мумкин. Амалиёт учун эса материалларнинг электр ўтказувчанлиги <т, иссиқлик ўтказувчанлиги к ва термоэюк коэффициента (Зеебек коэффициента) S билан богланган термоэлектрик сифатлилиги ZT = S~аТ/к мухим ахамиягга эта. Бунда Т - термоэлектрик ўзгартгичнинг ишлаш гемператураси. Термоэлектрик ўзгартгичлар кенг кўлланилиши учун 500-1000 К температура оралигида ZT> 2 галаб килинади.
    Ammo хозиргача легирланган силикат шишанинг термоэлектрик хоссалари деярли ўрганилмаган, ваҳоланки унинг паст иссиклик ўтказувчанлиги (к ~ 0,5-1 Вт/(м К)) ва юкори электр ўтказувчанлиги (а ~ 400-4000 Ом'м'1) юкори ZT ни таъминлаши мумкин.
    Шу сабабли экспериментал ва назарий усулларни бирлаштириб, тадкикот чегараларини кенгайтириб, легирланган силикат шишаларда электр ўтказувчанлик ва термоэюк хосил бўлишининг физикавий механизмларини, бу ходисалар шиша таркиби ва структурасининг ўзига хос жиҳатлари билан кандай боғланганлигини аниклаш конденсатланган холат физикаси хамда кенг тарқалган хавфсиз хомашёдан арзон, самарадорлиги юкори термоэлектрик материаллар яратиш учун зарурлиги диссертация мавзуининг долзарблигини белгилайди.
    Мустакиллик йилларида мамлакатимизда энергетик хавфсизликни таъминлаш, мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш учун ҳуқуқий асос яратилиб, бу соҳада кагор режалар амалга оширилди. Узбекистан Рес-публикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги “Мукобил энергия манбала-рини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПФ-4512-сон фар-мони, Узбекистан Республикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги “Халқаро Қуёш энергияси институтини гашкил килиш тўғрисида”ги ПҚ-1929-сон Қарори, Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 25 сентябрдаги “Халкаро Қуёш энергияси институтининг фаолиятини гашкил килиш чора-тадбирлари тўғрисида” 265-сон Қарори, “Навоий” эркин иқтисодий ҳудудида янги технологиялар асосида 100 МВт куввагга эта фотоэлектрик панеллар ишлаб чикарувчи кўшма корхона гашкил килиш ҳақидаги “Узбекэнергия” ва Suntech Power (ХХР) компаниялари ўртасидаги битим шу-лар жумласидандир.
    Ушбу тадкикот иши янги термоэлектрик материаллар яратиш оркали “Кайта тикланувчан энергия бўйича Узбекистан Республикасининг миллий концепцияси”ни (Узбекистан Республикаси Олий мажлиси Сената 2008 йил октябрида маъкуллаган) амалга оширишга йўналтирилган. Мамлакатимизда кайта тикланувчан энергия манбалари ва энергетик чикиндилардан фойдаланиш қурилмаларининг самарадорлигини ошириш ва нархини пасайтириш учун янги термоэлектрик материаллар яратиш устида амалга оширилаётган тадқиқотларни янада чукурлаштириш диссертация мавзуси заруриятини изоҳловчи муҳим омил хисобланади.
    Тадқиқотнинг мақсади 3<7- ва 4<7-металларнинг оксидлари билан легирланган силикат шишанинг электр ўтказувчанлиги ва термоэюк коэффициентини белгилайдиган физикавий механизмларни, бу хусусиятларнинг шиша ҳамда лигатура таркиби, синтез шароити билан кандай боғланганини аниклашдан иборат бўлиб, бу, уз навбатида, самарали ва арзон термоэлектрик материаллар синтезининг илмий асосларини яратишга каратилган.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    силикат шишаларда янги физикавий ходиса - солиштирма каршилик ва термоэюк коэффициентининг Т> 1000 К да кескин (шиша таркибига караб мос равишда 10 ва 100 мартагача) ошиши - аниқланган;
    силикат шиша таркибида ўлчами 1-2 нм бўлган нанокристаллар мавжудлиги ва уларда юкори температурада структура ўтишлари юз бериши тажрибада исботланган;
    легирланган шишада заряд сизиб ўтиш сатҳлари (йўллари) шакллани-шининг диффузиявий механизми таклиф килинган ва тажрибада исботланган;
    легирланган шишада сизиб ўтиш бўсағасининг пасайиши ёки умуман кўринмай колиши диффузия ва сизиб ўтиш конуниятларининг биргаликдаги фаолияти натижаси эканлиги кўрсатилган;
    шиша таркиби ва лигатура тури, легирлаш температураси ва давомийлигининг сизиб ўтиш бўсағаси ва ўтказувчанлик кийматига таъсири лигатура заррачалари атрофида диффузия зонаси ҳосил бўлишининг ва бу зонада шишанинг ўз ўтказувчанлиги а ~ 10’16 Ом^см'1 дан 40-400 Ом’’см’1 гача ошиши окибати эканлиги асосланган;
    легирланган шиша электр ўтказувчанлигининг механизми таклиф килинган ва тажрибада исботланган, бунда ўтказувчанликнинг 0,015-1123 К оралиғида температура бўйлаб ўзгариши киришма зоначаси билан нанокристалларнинг биргаликдаги фаолияти натижаси эканлиги ҳамда бу жараёнда электронлар ва фононлар ўзаро таъсирининг ахамияги аникланган;
    легирланган шишада Т ~ 77-700 К оралиғида солиштирма каршилик минимуми пайдо бўлиши киришма зонасининг шиша валент зонаси билан қўшилиб кетиши, ундан кейин пайдо бўладиган “металл” холати (р~~ Т ёки р - 7") эса электронларнинг фононларда ёки ўзаро сочилиши окибати эканлиги асосланган;
    элекр ўтказувчанлиги 40-400 Ом ’см’1, иссиқлик ўтказувчанлиги 0,5-1 Bt-м’’К’1 ва 800-1000 К оралиғида термоэюк коэффициента 5= 1,1 мВ/K бўлганлиги легирланган силикат шишанинг термоэлектрик самарадорлиги юкорилигига олиб келиши кўрсатилган.
    ХУЛОСА
    1. Легирланган шишанинг ўтказувчан бўлиши лигатура заррачаларининг бир-бирига бевосита тегиб туриши окибати эмас, балки юмшаган шишага лигатура атомларининг диффузияси окибати эканлиги курсатилди. Натижада сизиб ўтиш бўсағаси лигатура заррачалари атрофида косил бўладиган диффузия зоналарининг ўзаро туташувига мос келади. Бу диффузия зоналарининг ҳажми лигатура заррачаларининг бошлангич хажмидан анча капа бўлиши мумкин ва диффузия жараёнининг параметрлари (темпера гураси ва давомийлиги), хамда шиша ва лигатуранинг таркибларига боғлиқ. Шунга мос равишда сизиб ўтиш бўсағаси жуда паст легирлаш даражасида (назариядаги 16хажм% ўрнига ~ 1 % ёки ундан хам камрок) кузатилиши мумкин.
    2. EXAFS усулида шу нарса аникландики, легирланган силикат шишанинг ўтказувчанлигига унинг пишириш жараёнида косил бўладиган локал структураси, хусусан, қўрғошин атомларининг легирлаш жараёнида ўзгарадиган координацияси, капа таъсир кўрсатади. Рутений атомларининг легирланган силикат шишадаги координацияси шишанинг бошлангич структурасига ва легирлаш жараёнининг давомийлигига боглик.
    3. Легирланган силикат шиша каршилигининг ва термоэюксининг 700-1000 К температураларда аномал ошиши кузатилди. Бу аномалликлар шишада косил бўладиган қўрғошин силиката ва кварц колдикларидан иборат нанокристаллардаги структура ўтишларининг окибати деб тушунтирилган.
    4. Легирланган силикат шишадаги заряд ташувчилар концентрациясининг пастки чегараси (1020см'3 атрофида) ва эффектов массаси т&~ 3.3-10" то аниқланди. Окибатда легирланган силикат шишани полярон ўтказувчанликга эта тизим деб ҳисоблаш имкони гугилади.
    5. Легирланган силикат шиша (такикланган зонаси 3,3 эВ агрофидаги диэлектрик) да легирлаш окибатида кенглиги 0,026 эВ ёки ка.мрок бўлган киришма зоначаси хосил бўладики, бу зоначани шишанинг валент зонасининг шифтидан кичкина (0,01-0,02 эВ) тиркиш ажратиб гуради. Юкори температураларда силикат нанокристаллари структураси ўзгариши киришма зоначасини валент зонасидан ажратади ва бу узгаришлар тугагач (темпера гура 950-1000 К дан ошганда) намуна ўтказувчанликнинг активация энергияси fg = 0,095 эВ дан 1,5 эВ гача (шишанинг гаркибига ва легирлаш даражасига караб) бўлган яримўтказгичга айланади.
    6. Легирланган силикат шишада гелий темпера гурасидан 1200 К гача оралиқда R(T) киришма зоначаси хосил бўлиши ва нанокристаллар мавжудли! ининг окибатидир. Нанокристаллар самарали локаллашув марказлари вазифасини бажаради ва паст температураларда бир вактнинг ўзида ўтказувчанликнинг икки мсханизми - термоактивация ва сакраш -ишлайди. Тиркишнинг кенглиги темпера гурага богликлиги туфайли легирланган силикат шиша намунасининг каршилиги температура бўйлаб тез-тез учрайдиган /?(7) = Аcxp(Z?'P) шаклида ўзгаради, бунда 0,4 < f < 0,8 .
    7. Хона температураси якинида кузатиладиган мсталлсимон р(Т) ~ 7’ёки />(/’) ~~ Т~ ўтказувчанликнинг физикавий мсханизми аниқланди. Киришма зоначаси билан валент зонаси орасидаги тиркиш температура ошганда йўқолиши мумкин, шундан кейин хосил бўладиган кисман тўлган зонада заряд ташувчилар концентрацияси ўзгармас бўлиб (мсталлардагидай), ўтказувчанликнинг температура бўйлаб ўзгаришига заряд ташувчиларнинг фононларда ёки ўзаро сочилиши сабабдир.
    8. Легирланган силикат шишалар валент зонасининг шифтига якин жой-лашган киришма зоначасида электронлар холатларининг зичлиги юкорилиги туфайли кайта тикланувчан энергия манбаларида ва энергетик чикиндилардан фойдаланиш учун самарадор ва арзон, термоэлектрик сифатлилиги ZT 2 га якин термоэлектрик материал бўлиши мумкинлиги аникланган.

    Гулмурза Абдурахманова
    1-88
    85   17
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Замонавий ривожланиш боскичида Узбекистонда мотор ёнилғилари истеъмолининг баркарор ўсиш суръати яқкол кузатилмокда, бу эса уларни ишлаб чиқаришда мукобил хом ашёлар ишлатилишини ва аньанавий нефт ресурсларидан самарали фойдаланишни талаб килмокда.
    Шу билан бирга, бутун дунёда намоён бўлаётган нефт хом ашёлари захираларининг тобора камайиб боришга мойиллиги, отир нефтлар улушининг углеводород хом ашёсини кайта ишлаш ҳажмида кўпайиши, мотор ёнилғиларининг эксплуатацион ва экологик тавсифларига нисбаган талабчанлик ошиши автомобиль бензинлари ва дизель ёнилгилар ишлаб чиқарилишини кенгайтириш учун энергия ресурсларининг мукобил гурларини излаб топиш зарурагини кун тартибига қўймокда.
    Қайд этиш лозимки, ҳозирги кунгача ўсимликлардан олинадиган маҳсулотларни, нефтни кайта ишлаш ва кимё тармокдарининг иккиламчи махсулогларини ёнилгига кўшимча сифатида ишлагиш йўли билан бензинлар ва дизель ёнилгилар олиш, мотор ёнилгилари компонентларини максимал даражада ажрагиб олиш максадида нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси назарияси асосида огир нефтларни кайта ишлаш жараёнлари ўзига хос хусусиятларининг чукурлаштирилган тадқиқотлари ўтказилмаган, республикамиз конларининг ёнувчи сланецлари смолаларини ажрагиб олиш ва мукобил ёнилги манбалари сифатида фойдаланиш йўллари бўйича тажриба егарли эмас.
    Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Замонавий ривожланиш боскичида Узбекистонда мотор ёнилғилари истеъмолининг баркарор ўсиш суръати яқкол кузатилмокда, бу эса уларни ишлаб чиқаришда мукобил хом ашёлар ишлатилишини ва аньанавий нефт ресурсларидан самарали фойдаланишни талаб килмокда.
    Шу билан бирга, бутун дунёда намоён бўлаётган нефт хом ашёлари захираларининг тобора камайиб боришга мойиллиги, отир нефтлар улушининг углеводород хом ашёсини кайта ишлаш ҳажмида кўпайиши, мотор ёнилғиларининг эксплуатацион ва экологик тавсифларига нисбаган талабчанлик ошиши автомобиль бензинлари ва дизель ёнилгилар ишлаб чиқарилишини кенгайтириш учун энергия ресурсларининг мукобил гурларини излаб топиш зарурагини кун тартибига қўймокда.
    Қайд этиш лозимки, ҳозирги кунгача ўсимликлардан олинадиган маҳсулотларни, нефтни кайта ишлаш ва кимё тармокдарининг иккиламчи махсулогларини ёнилгига кўшимча сифатида ишлагиш йўли билан бензинлар ва дизель ёнилгилар олиш, мотор ёнилгилари компонентларини максимал даражада ажрагиб олиш максадида нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси назарияси асосида огир нефтларни кайта ишлаш жараёнлари ўзига хос хусусиятларининг чукурлаштирилган тадқиқотлари ўтказилмаган, республикамиз конларининг ёнувчи сланецлари смолаларини ажрагиб олиш ва мукобил ёнилги манбалари сифатида фойдаланиш йўллари бўйича тажриба егарли эмас.Метанолни ишлаб чикариш улкан кувватлари мавжудлиги экологик тавсифлари яхшиланган бензин-метанол ёнилғи аралашмаларини ишлаб чикариш бўйича комплекс тадкиқот ўтказилишини муҳимлаштиради. Республикамиздаги мавжуд этанол ресурслари, биобутанолни олиш имкониятлари тадкикот ўтказилишини ва улар асосида бензинларга самарали кўшимчалар ишлаб чиқилишини долзарблаштиради ва талаб килади.
    Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг «2008-2012 йилларда Узбекистан Республикасининг атороф-мухитни мухофаза килиш ишлари дастури тугрисида» 2008 йил 19 сентябрдаги 212-сонли карорига асосан нефт ва газ, шу қаторда огир нефт ресурсларидан окилона ва комплекс равишда фойдаланиш, экологик таза ва ресурс тежамкор гехнологияларни, шу жумладан кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш технологияларини татбик килиш вазифалари кўйилган.
    Нефт ва газ конденсат аралашмали хом ашёни кайта ишлаш улушининг кўпайиб бориши аралашмали хом ашёда хом ашё компонентларининг оптимал нисбатларини бахолаш критериялари нуктаи назаридан нефт дисперсион тизимларидаги бошкариладиган фазавий ўтишлар назарияси асосида огир нефтлар ва газ конденсата аралашмаларини кайта ишлашда оч рангли фракцияларнинг максимал олинишини таъминлаш максадида, огир нефтлар ва газ конденсата аралашмаларининг оптимал гаркибини танлаш бўйича мавжуд жараёнларни кайта кўриб чикиш ва янги технологик ечимларни яратиш заруратини юзага келтиради.
    Узбекистан ёнувчи сланецларнинг улкан захираларига эга. Ёнувчи сланецлар органик моддалари келиб чикишининг ўхшашлиги, улар таркибининг нефт маҳсулотлари таркибига яқинлиги ёнувчи сланецларнинг органик таркибий моддаларини ажрагиб олиш усуллари ўрганилиши ва уларни мотор ёнилғилари компонентларига кайта ишлаш йўллари ишлаб чикилиши долзарблигини янада оширади.
    Диссертация мавзусининг зарурати махаллий ўсимлик хом ашёси маҳсулотларини, нефтни иккиламчи кайта ишлаш жараёнлари ва кимё саноати махсулогларини жалб килиш оркали мотор ёнилғиларини олишнинг илмий-технологик асосларини ишлаб чикишдан, оч рангли фракциялар чиқишини йўналтирилган бошкариш билан огир нефтлар ва газ конденсагини биргаликда кайта ишлаш жараёнини мувофиклашгиришдан, ёнилги компоненгларини ишлаб чикариш учун хом ашё манбаларининг ноаньанавий турларидан фойдаланиш усулларини ишлаб чикишдан, мотор ёнилгиларини эксплуатацион ва экологик тавсифларини яхшилашдан иборатдир.
    Тадқиқотнинг максади маҳаллий хом ашё ресурслари асосида автомобиль бензинлари ва дизель ёнилғилари олишнинг илмий-технологик асосларини ишлаб чикишдан иборат.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    таркибида 5%гача метанол мавжуд бензин-метанол аралашмалари бензин инжекторларининг «клапан - ўриндиқ» бўғинларига, резинали зичлагич ҳалқалар ва алюминли материалларга коррозион таъсир кўрсатмаслиги, бундай аралашмалардан фойдаланиш зарарли откинлар -углерод оксиди (СО) ва углеводородлар (СН)нинг 40-45%гача камайишига олиб келиши аникланган;
    биобутанолни бензин-метанол ва бензин-этанол аралашмаларига метанол ва этанол таркибига тенг микдорда жалб килиш белгиланган лойкаланиш ҳароратини таъминлаш учун аралашмадаги қолдиқ сув микдорини, тааллукли равишда, нисбатан 60% ва 150% дан юқори ошириши аникланган;
    бензиннинг октан сонини монометиланилинни метанол ва этанол билан алмаштириш хисобига бир маромда сақлаш боғликликларининг гистограммалари ишлаб чикилди, 5% метанол бензиндаги монометиланилин микдорини нисбатан 35%га, 7% этанол эса - нисбатан 40%га камайтириши аникланган;
    нефтни кайта ишлаш жараёнининг иккаламчи маҳсулотларини жалб килиш орқали дизел ёнилғисини олиш усули ишлаб чикилди ва уларнинг ёнилги таркибидаги энг юкори микдорини аниқлаш учун критериал ўлчов боғлиқликлари таклиф килинган;
    нефт дисперсион тизимларининг физик-кимёвий механикаси нуктаи назаридан Сурхондарё конларидаги огир нефтларни газ конденсата билан аралашмада кайта ишлашнинг ўзига хос хусусияти аникланди. Аралашма таркибида 30% ва ундан ортик микдорда газ конденсата мавжудлиги оч рангли фракциялар чиқишининг аддитивлик коидаси бўйича хисобланган чикишга нисбатан 4%гача ошишига олиб келиши аникланган;
    ёнилғиларнинг мукобил компонентларини олиш йўналиши бўйича ёнувчи сланецларни кайта ишлашда сланецлар смолалари ажралиб чиқишининг оптимал режими аникланди: пиролиз харорати - 550°С, пиролиз ҳароратини сақлаб туриш вақти - 45 дақиқа. Бойсун конлари ёнувчи сланецларини ишқорли ва бактерияли ишлов бериш орқали дастлабки тайёрлаш ёнувчи сланецлар смолаларини таркибида олтингугурт микдори 40-70%гача камайишини, ёнувчи сланецлар смолаларини ажрагиб олиш чуқурлиги нисбатан 60%гача оширилишини таъминлаш таъминлаб бериши курсатилган.
    ХУЛОСА
    1. Маҳаллий хом ашё ресурслари асосида бензин-метанол аралашмаларини олиш бўйича комплекс тадқиқотлар, шу жумладан стенд ва полигон синовлари илк бор ўтказилди, дастлабки компонентларнинг коникарли узаро мослиги тасдикланди.
    Таркибида 5%гача метанол мавжуд бўлган бензин-метанол аралашмалари бензин инжекторларининг «клапан - ўриндик» бўғинларига, резинали зичлагич халкалар ва алюминли материалларга коррозион таъсир кўрсатмаслиги, таркибида намлик мавжуд бўлмаган базавий бензиндан ва метанолдан (99,95%) фойдаланилганда эса, аралашмалар катламланишга карши республиканинг мўътадил иклим шароитларида қўлланиши учун етарли даражада чидамлиликни намоён қилиши аникланди.
    Стенд ва полигон синовлари натижалари билан таркибида 3% ва 5% метанол мавжуд АИ-91 бензинда двигатель қувватининг сакланиб колиши, базавий бензинга нисбатан зарарли откинлар - углерод оксиди (СО) ва углеводородлар (СН) 40-45%гача камайиши аникланди.
    2. Усимлик хом ашёсидан изобутанол олинди ва унинг бинар оксигенатлар таркибида фойдаланиш самарадорлиги курсагилди, таркибида метанол ва этанол мавжуд бензинларнинг фазавий баркарорлигини бошкариш ва октан тавсифларини яхшилашда унинг ижобий роли аникланди.
    3. Таркибида азот ва марганец мавжуд кўшимчалар билан оксигенатлар -метанол, этанолнинг аралашма комнозициялари асосидаги комбинация қилинган кўшилмалардан фойдаланиб, автомобиль бензинларининг экологик тавсифларини яхшилаш усуллари ишлаб чикилди. Метанол ва этанол асосида бинар қўшимчаларининг гурли микдорий концентрация даражаларида товар бензинни октан сонини бир маромда сақлаш гистограммалари боғлиқликлари ишлаб чикилди.
    Фарғона нефгни кайта ишлаш заводи АИ-80 маркали бензинини ишлаб чиқилган гаркибини, куйидаги компонент таркибли: бевосита хайдаш бензин фракцияси - 55,41; баркарор катализат - 33,64; секинлаштирилган коксланиш курилмаси бензини - 9,9; детонацияга карши АДА-Супер - 1,01; Хайтек 3062 детонацияга карши қўшимчалар - 0,04 % масс, юкори эксплуатацион хоссалари квалификация синов усуллари натижалари билан тасдиқланди.
    4. Нефгни қайта ишлаш иккиламчи маҳсулотларини - енгил кокс дистиллята ва мазутни вакуумли хайдаш курилмасини юкори вакуум погони жалб килиш оркали дизель ёнилгисини олиш усуллари таклиф килинди, бу товар дизель ёнилғиси ҳажмидан 5-7%гача миқдорда дизель ёнилғиси кўшимча ресурсларини олиш имконини берди. Дизель ёнилғисига иккиламчи махсулотлар қўшишнинг энг юкори микдорларини аниклашнинг критериал ўлчов боғликликлари таклиф килинди.
    5. Ўтказилган тажриба-ишлаб чиқариш тадқиқотлари натижасида республика конларидаги оғир нефтларни газ конденсата билан аралашмада қайта ишлашнинг ўзига хос хусусияти ўрганилди ва нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси нуктаи назаридан аралашмада улар нисбатининг йўналтирилган бошкаруви оч рангли фракцияларни максимал даражада ажратиб олиш усули эканлиги кўрсатиб берилди.
    Оғир нефтлар ва газ конденсатини биргаликда қайта ишлашда аралашмаларнинг қовушкоклик тавсифлари боғликларидан фойдаланиш орқали оч рангли фракцияларни максимал даражада ажратиб олиш мақсадида огир нефтлар ва газ конденсатининг оптимал нисбатини бошкариш усуллари ишлаб чикилди.
    6. Мотор ёнилгилари комионентларининг мукобил турларини олиш йўналишида махаллий ёнувчи сланецларни кайта ишлаш ўрганилди, сланецларни ишлаб чикилган юкори хароратли ишлов бериш лаборатория ускунасидан фойдаланиб ёнувчи сланецлар смолалари ажралиб чикишининг оптимал режими белгиланди, пиролизнинг оптимал шароитлари этиб куйидаги параметрлар аникланди: пиролиз ҳарорати - 550°С, пиролиз ҳароратини саклаб туриш вакти - 45 дакика.
    7. Ёнувчи сланецларга дастлабки ишлов беришнинг пиролиз натижаларига роли аникланди. Ёнувчи сланецларга ишкорли ишлов бериш олтингугуртнинг тиклайдиган шаклларини бартараф килинишига олиб келиши курсатилди. Олтингугуртнинг тиклайдиган шакллари энг самарали бартараф қилиниши (83%гача) 1%га тенг NaOH тўйинганлик даражасида юз беради. Ёнувчи сланецларга биологик ишлов бериш сланецлар смолалари ажралиб чикишининг купайишини юзага келтиради. Ишлов берилган сланецлардан сланец смоласи ажралиб чикиши 18,0%ни ташкил килди ёки дастлабки ёнувчи сланецлардан ажралган сланец смоласига нисбатан 60%га кўпрок чикиши аникланди. Ёнувчи сланецларнинг сульфат кислотаси эритмаси билан материалнинг кислоталаниш боскичи сланец смоласини ажралиб чикишининг нисбатан 21,3% ошишига олиб келади.
    8. Сланецлар смолаларидан мотор ёнилғилари компонентларини ишлаб чикариш учун хом ашёнинг мукобил тури сифатида фойдаланиш имконияти илк бор курсатилди, нефтни кайта ишлашнинг анъанавий технологиялари ва жараёнларидан фойдаланиб сланецлар смолаларини нефг хом ашёси билан биргаликда кайта ишлаш технологияси асослаб берилди.
    оптимал режими белгиланди, пиролизнинг оптимал шароитлари этиб куйидаги параметрлар аникланди: пиролиз ҳарорати - 550°С, пиролиз ҳароратини саклаб туриш вакти - 45 дакика.
    7. Ёнувчи сланецларга дастлабки ишлов беришнинг пиролиз натижаларига роли аникланди. Ёнувчи сланецларга ишкорли ишлов бериш олтингугуртнинг тиклайдиган шаклларини бартараф килинишига олиб келиши курсатилди. Олтингугуртнинг тиклайдиган шакллари энг самарали бартараф қилиниши (83%гача) 1%га тенг NaOH тўйинганлик даражасида юз беради. Ёнувчи сланецларга биологик ишлов бериш сланецлар смолалари ажралиб чикишининг купайишини юзага келтиради. Ишлов берилган сланецлардан сланец смоласи ажралиб чикиши 18,0%ни ташкил килди ёки дастлабки ёнувчи сланецлардан ажралган сланец смоласига нисбатан 60%га кўпрок чикиши аникланди. Ёнувчи сланецларнинг сульфат кислотаси эритмаси билан материалнинг кислоталаниш боскичи сланец смоласини ажралиб чикишининг нисбатан 21,3% ошишига олиб келади.
    8. Сланецлар смолаларидан мотор ёнилғилари компонентларини ишлаб чикариш учун хом ашёнинг мукобил тури сифатида фойдаланиш имконияти илк бор курсатилди, нефтни кайта ишлашнинг анъанавий технологиялари ва жараёнларидан фойдаланиб сланецлар смолаларини нефг хом ашёси билан биргаликда кайта ишлаш технологияси асослаб берилди.

    Сардорбек Сайдахмедов
    1-80
    51   16
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПК1442־-сонли «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантириш-нинг устувор йуналишлари тукрисида»ги карорига асосан саноат ишлаб чикаришининг самарадорлигини ошириш биринчи навбатдаги масалалардан хисобланади. Шунинг учун «FOTON» ОАЖ ишлаб чикарилаётган кучланиш чеклагичлари, юкори частотали тугрилагич диодлар ишлаб чикариш таннархини ва харажатларини пасайтириш уларнинг параметрларини яхшилаш ва ишончлилигини ошириш хамда улар технологиясини оптималлаштириш каби максадли ишларни олиб боришни кузда тутади. Бу эса махсулог ракобатбардошлигини оширишнинг мухим омили булиб, эришилган бозор эхгиёжларини саклаш ва янги харидорлар топиш манбаи хисобланади.
    АКШ. Канада, Голландия, Хигой ва Япония чет мамлакатлари олимлари гомонидан куйилган импульсли кучланишларнинг ошиб кетиши натижасида электрик ва радиоэлектрон асбобларнинг ишдан чикишининг олдини олиш сохасида юкори вольтли кучланиш чеклагичлари ва улар асосида баркарорлаштирувчи курилмалар ишлаб чикиш ва тадкик килиш масалалари талабга сазовор.
    Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПК1442־-сонли «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантириш-нинг устувор йуналишлари тукрисида»ги карорига асосан саноат ишлаб чикаришининг самарадорлигини ошириш биринчи навбатдаги масалалардан хисобланади. Шунинг учун «FOTON» ОАЖ ишлаб чикарилаётган кучланиш чеклагичлари, юкори частотали тугрилагич диодлар ишлаб чикариш таннархини ва харажатларини пасайтириш уларнинг параметрларини яхшилаш ва ишончлилигини ошириш хамда улар технологиясини оптималлаштириш каби максадли ишларни олиб боришни кузда тутади. Бу эса махсулог ракобатбардошлигини оширишнинг мухим омили булиб, эришилган бозор эхгиёжларини саклаш ва янги харидорлар топиш манбаи хисобланади.
    АКШ. Канада, Голландия, Хигой ва Япония чет мамлакатлари олимлари гомонидан куйилган импульсли кучланишларнинг ошиб кетиши натижасида электрик ва радиоэлектрон асбобларнинг ишдан чикишининг олдини олиш сохасида юкори вольтли кучланиш чеклагичлари ва улар асосида баркарорлаштирувчи курилмалар ишлаб чикиш ва тадкик килиш масалалари талабга сазовор.
    Бу кувватли диодлар электр энергиясини узгартгич курилмаларида, истеъмол тизимлари ва технологик жараёнларни бошкаришда кенг кулланилади. Уларни тайёрлашда юкори кучланишли диодлар учун кенг кулланилувчи кремнийни бор ва фосфор билан легирлаш диффузион технологиялари ишлатилади. Аммо кичик кучланишли чеклагичларга нисбатан кичик дифференциал каршилик олишга имкон бермайди, бунга эса /2-и-утиш чегарасида ток ташувчилар концентрациясининг кес-кин фаркини таъминловчи киритма ишлатиш оркали эришиш мумкин. Бу муаммони ечиш, юкори конценграцияли манба - маргимуш ишлатиш йули билан тайёрлаш мумкин булган диффузант олишга имкон берувчи, янги физик ёндашишни талаб килади. Бундан ташкари, кувватли диодларнинг ишлаш самарадорлиги чеклагичларнинг номинал коэффициента, тешилиш кучланиши характеристикаларининг кескинлиги билан аникланади. Ишчи режимда кувватли диодлар кучли импульслар таъсирида иссиклик ажрагади ва уларни оитималлаштириш контакт сохдлари билан бирга бутун тизим узунлигида иссиклик утказувчанликнинг физик анализи асосида амалга ошириш мумкин.
    Диссертациянинг бажарилишига зарурият кувватли диодларнинг технологик бузилишини камайтириш ва мустахкамлигини ошириш. кулланиш сохасини кенгайтириш хамда кувватлар динамик исрофгарчилигини камайтириш муаммоларига максадга мувофик ёндашувни талаб килувчи масалаларга боглик булган кувватли имиульсга чидамлилигини оширилиши, радиоэлектрон асбобларни химоялаш ва саралаш курилмаларини хамда такомиллаштирилган технологияларни жорий килиш кераклигидан келиб чикади.
    Шу билан бирга, баъзи холатларда асбобни занжирдан узиш натижасида кутилмаганда ток киймати ошиб кетишидан саклаш муаммоси пайдо булиши, ток импульси таъсиридан сунг кайтувчи параметрли ток чеклагичларини яратиш лозимлигини такозо этади.
    Юкорида айтилганлардан келиб чикадики, танланган объект параметр-ларининг комплекс тадкикоти ва уларни яратиш технологиясининг физик аснектлари (масалан, диффузия ва радиацион усуллар билан), конструкцияни онтималлаштиришга йуналтирилтан ва текшириш учун танлаб олинган объектларни яратиш техноло! ияси ва шу асосда асбоб нараметрларини узаро мое булишига эришиш, шунингдек, уларнинг радиацион баркарор булишини хам эътибордан чегда колдирмаслик ута долзарб хисобланади.
    Тадкикотнинг максади дифференциал каршилиги кичрайтирилган кремний диоди тузилмаларини ишлаб чикаришнинг оптимал диффузион технологиясини ишлаб чикиш ва юкори частотали тутрилагич диод ва кучланишни чеклагичларнинг сифатини яхшилаш, ишончлилигини радиация таъсирида кутаришдан иборат.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    илк бор маргимуш билан легирланган кремний р -п -структураси асосида манба блоклари мухофазаси учун кичик вольтли (< 7 В) кучланиш чеклагичлари олиш техноло! ияси яратилган;
    илк бор кремний -р-п-п 1-структураси асосида эффектив иссиклик таркатувчи контактли кувватли (10А) тугрилагич-чеклагич диодлар олиш усули ишлаб чикилган;
    илк бор кувватли /?' -р-п-п -утишли диодларга 450"С да котадиган икки каватли кумуш ва ванадий асосида уч катламдан иборат омик контакт олиш усули ишлаб чикилди, иссиклик узатувчи компенсатор сифатида гальваник усулда кумуш билан копланган мис катлами танланган;
    кучланиш чеклагичи параметрларини улчайдиган - универсал икки генераторли, хатолиги бир генераторли ус ул га нисбатан уч марта кам булган янги усул ишлаб чикилган;
    илк бор арсенид галлий асосида, омик контактли, биринчи тип таглик, бири иккинчисидан маълум масофада жойлашган иккита омик контактли, иккинчи тип утказувчан юпка катламдан ва омик контактга уланган электродлардан иборат ярим утказгич асбоб ишлаб чикилган;
    кучланиш чеклагичи самарадорлигини каршилик билан ток зичлиги орасидаги бокликлик асосида, кенг тешилиш токи сохасида аниклаш усули ишлаб чикилган;
    харорат потенциали ва иссиклик окими генераторлар сифатида уланиш ва импульсли кучланиш бериш шароитида, иссикдикни узатиш ва р-п-утишни кизиш темиературасини хисоблашга асосланган, иссиклик моделлари ишлаб чикилган;
    кучланиш чеклагичи ва юкори частотали диодлар параметрларининг оптимал мослашишини таъминлайдиган радиацион технологик таъсирлар турини аникдашнинг мухандислик услуби ишлаб чикилган;
    илк бор кучланиш чеклагичининг ишдан чикиш фурсатини кайд килувчи радиоэлектрон аппарагурани химоя этувчи курилма ишлаб чикилган.
    ХУЛОСА
    1. Кичик дифференциал каршилик ва кам фаркли тешилиш кучланишини таъминловчи кичик вольтли кучланиш чеклагичини олиш технологияси маргимушни юкори конценграцияли манбадан ампулали диффузия килиш ёрдамида ишлаб чикилган.
    2. Кремнийли кувватли диодларга юкори адгезияли ва иссикликни самарали таркатиш кобилияти билан фаркланадиган омик контакт олиш усули ишлаб чикилган. Бу усул /?-и-утишли пластиналарнинг хар иккала юзасига ванадий ва кумушнинг юпка (0. НО.З мкм) катламларини сепишни ва уларнинг кумушланган мисли иссиклик компенсатори билан котиштиришни уз ичига олади. Бундай контакт кувватли яримутказгичли куршаб олувчи диодларда кулланилади.
    3. Тешилиш режимида кучланиш чеклагичлари каршилигининг ток билан богликлигига асосланган илк бор киритилган «самарадорлик коэффициента» оркали уларни корпусга урнатишдан аввал саралаш усули ишлаб чикилган.
    4. Кристалл ва иссиклик компенсаторларининг оптимал улчамларини хисоб-лаш ва жойлаштириш, шунингдек, хдрорат иотенциали генератори ва иссиклик окими генератори сифатида номоён булиши хоссаларини тушунтирувчи кучланиш чеклагичининг иссиклик модели ишлаб чикилган.
    5. Чекланган кучланишни улчашнинг икки генераторли такомиллашган усули ишлаб чикилган, унинг ёрдамида тескари кучланиш ва генератор х,осил килган токнинг импульс ташкил этувчисини улчаш таклиф килинади. Улчашнинг умумий хатолиги ~2% булиб, маълум булган бир генераторли усул хатолигидан уч марта кам.
    6. Занжирда кучланиш ортиб кеганида истеъмолчини автоматик гарзда уланиши ва узилишини таъминловчи, кучланиш чеклагичи асосида радиоэлектрон аппаратураларнинг мухофаза модули ишлаб чикилган.
    7. Юкори частотали тугрилагич диодлар ва кучланиш чеклагич-ларининг тешилиш кучланишини, ноасосий ток ташувчилари яшаш вактини ва тескари каршиликнинг тикланиш вактини, оптималлашни таъминловчи радиацион технология ишлаб чикилган.
    8. Гамма ва электрон нурланишлари таъсирида булган юкори частотали диодларда оптимал утиш характеристикаларини аниклаб берувчи, тескари ток ва тугри кучланиш тушувини, хажмий заряд калинлигини хисоблашнинг мухандислик услублари ишлаб чикилган.
    9. Кайтар тешилиши 14 В гача булган кичик вольтли кучланиш чеклагичларини мухофазалаш учун арсенид галлий асосида ток чекловчи ишлаб чикил! ан.
    10. Кучланиш чеклагичларини ва юкори частотали диодларни олиш технологияси, уларнинг функционал нараметрларини текшириш усуллари буйича олинган натижалар ОАЖ «FOTON» ишлаб чикаришида кулланил-мокда.

    Ахмад Рахматов
    1-82
    67   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Экспортбоп маҳсулотлар ҳажмини ошириш, импорт окимини камайтириш, валюта заҳираларини тежаш ва ахолининг ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондириш янги композицион материаллар ва тайёр истеъмол буюмларини, жумладан, трикотаж асосида яратишни талаб этмокда. Республикамиз тўқимачилик ва енгил саноатининг трикотаж тармоғи нисбатан ёш, ўта муҳим соха бўлиб, ҳозирда мамлакатимиз экспорт потенциалини оширишга йўналтирилган. Айнан трикотаж ишлаб чиқариш базасида «хом ашё - тайёр маҳсулот» якунланган цикли мавжуддир. Шунинг учун ҳам замонавий композицион фильтрлар ва катламли полимер материалларни яратишда техник трикотаж ўта маъқул компонент бўлиши мақаррардир.
    Турли материалларнинг ўзига хос хусусиятларидан уларнинг композициясида фойдаланиш маъқулдир, бунда бир материал камчилиги иккинчисининг афзаллиги билан тўлдирилади ёки ҳар икки компонентда йўқ янги хусусиятга эришилади. Янги композицион материалларнинг ривожидаги муваффакиятлар мустаҳкамланган полимерларнинг яратилиши ва улардан ишлаб чикариш жабхалари, қишлоқ хўжалиги ва қурилишда фойдаланиш билан боғлиқдир. Лекин, компонентларининг табиати ва структура тузилиши билан фаркланувчи янги мустахкамланган композицион полимер материаллар ва уларнинг технологиясини яратишда имкониятлар жуда кенг. Мустахкамланган композитлар истиқболлари уларда тўрсимон трикотаждан фойдаланишда янада яққол кўринмокда.
    Тўкимачилик матолари турли технологии жараёнларда ишлаб чиқариш чиқиндиларини фильтрлашда механик фильтрловчи элемент вазифасини ўташи мумкин. Захарли моддаларни ушлаб колиш имкониятига эса фильтрловчи материаллар таркибига адсорбентларни шимдириш, чанглантириш, шакллантириш жараёнида сирги ёки ичига киритиш, асосини фаол толалардан тайёрлаш билан эришилади.
    Ноананавий толалар (сорбцион, антимикроб, базальт ва бошқалар), хусусан, хемосорбцион толалар қониқарсиз механик хусусиятларга эга, бу улардан йигирилган ипларни шакллантиришни чеклайди. Механик хусусиятларни яхшилашга йўналтирилган барча уринишларда сорбционлик хусусиятининг ёмонлашуви кузатилади. Шунинг учун трикотаж асосида тўлдирғичли композицион мато ва енгларни яратиш истиқболли йўналиш эканлиги кўринмокда, бу белгиланган структурали полифункционал мақсадли композитларни олиш усулини шакллантириш бўйича махсус тадқиқотлар ўтказишни талаб этади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг «2011-2013 йилларда тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар ва материалларни саноат коперацияси асосида ишлаб чиқаришни махаллийлаштиришни янада жадаллаштириш чора тадбирлари тўғрисида»ги 2011 йил 29 июлдаги ПҚ-1590-сонли, «2014-2016 йиллар учун тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чикаришни махаллийлаштириш дастури тўғрисида»ги 2014 йил 04 февралдаги
    ПҚ-2120-сонли карорларида ишлаб чикариш тармоклари, жумладан, композицион материаллар кимёси ва технологияси йўналиши учун ҳам мустаҳкамланган полифункционал максадли композитларни ҳамда уларни ишлаб чикариш технологияларини яратиш борасидаги вазифалар ижросини таъминлаш билан изоҳланади.
    Шундай килиб, диссертация иши трикотаж билан мустаҳкамланган термопластик композитлар, полифункционал мақсадли тўлдирғичли мато ва енгларни яратишнинг илмий асосланган конуниятларини шакллантириш, технологиясини ишлаб чикариш хамда тадбик этиш, ўта зарур махсулотлар хажмини кўпайтириш, ассортиментларини кенгайтириш, сифатини яхшилаш, шунингдек таннархини камайтиришдан иборатдир.
    Тадкикотнинг максади мустаҳкамланган полифункционал композицион материалларни тегишли тузилишда трикотажнинг мустаҳкамлик, кайишқоқ-деформацион, адгезион хусусиятлари асосида яратиш ва уларнинг самарали технологиясини тадбик этишдан иборат.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги: трикотаж билан мустахкамланган композицион материллар технологиясини тегишли структура ва хусусиятларга кура яратиш илмий асосланган. Трикотаж усулининг афзалликлари асосида янги ишланмалар яратилган:
    тўлдирғичли ва мустахкамланган трикотаж структуравий элементларининг ўзаро таъсирлашув конуниятлари топилган, уларнинг мувозанат ҳолати тенгламалари, шунингдек қўзғалувчанлигини бахолаш усули яратилган;
    тўлдирғичли ва мустахкамланган трикотаж мато, енгларни шакллантириш жараёнлари назарияси яратилган ва тадбик этилган;
    N-винил полимерлар, толали, дисперс ва бошка функционал фаол хусусиятли тўлдирғичлардан фойдаланиб, трикотаж композицион мато, енглар олинган (UZ 1046, UZ 943, UZ FAP 00476, UZ FAP 00784);
    филей ўрилишли тўрсимон трикотаж матолардан термопластик композитлар олишда мустахкамловчи элемент тарзида фойдаланиш асосланган, мустахкамланган композицион полиэтилен композитлар (UZ 944, R.U 2085396) олинган, поливинилхлорид асосида том ёпқич композит яратилган хамда уни олиш технологияси тадбик этилган (UZ FAP 00426).
    Хулоса
    1. Тўрсимон, тўлдирғичли ва мустаҳкамловчи трикотаж структураларидан полифункционал трикотаж композитлар яратиш имконияти илмий асосланган. Трикотаж ҳолати геометрик моделлари ва қўзғалувчанлигини мукобиллаштириш услуби яратилган.
    2. Белгиланган хусусиятли трикотаж билан мустахкамланган композитлар олиш концепцияси яратилган. Енгсимон композитлар асосида офсет матбаа машиналари учун қоплама енглар, қўл ҳимоя воситалари, фильтрлар, пахта маҳсулотлари тойларини қадоқлари ва бошқалар яратилган.
    3. Толали ва дисперс кимёвий фаол полимер, шу жумладан, модификацияланган адсорбцион тўлдирғичли трикотаж композитларни олиш имкониятлари аниқланган. Трикотаж композитлар технологик кўрсаткичлари хамда эксплуатацион хусусиятларини мукобиллаштириш услуби яратилган.
    4. Мустахкамланган полимер композитлар хусусиятларининг материал тури, мустаҳкамловчи структура элементи шакли ва геометрик ўлчамлари, кимёвий мойиллиги ва олиниш усулига боғлиқлиги аникланди. Тўрсимон трикотаж асосида мустаҳкамлик ва адгезив хусусияглари яхшиланган намуналар олинган.
    5. Полиэфир ва капрон ипларининг поливинилхлорид билан мустаҳкам бирикишига уларнинг юкори эластик ёки ковушқоқ окувчанлик холати, молекулалараро водород ва балки донор-акцептор боғларнинг мавжудлиги, матрицанинг грикотаж ғоваксимон таркибига адсорбция ва диффузияси туфайлидир.
    6. Мустахкамланган композитларнинг киёсий тадқиқи ўтказилган ва унинг кўрсатишича капрон иплари билан ўрилган тўрсимон грикотаж энг самарали, айниқса овал шаклидаги кўзчалисидир. Тўрсимон шиша тўқиманинг йўналтирилган элементлари ясси мустахкамланган композитдан суғирилиб чикади. Трикотаж афзалликлари структурасининг силжимаслиги, мустахкам тугунларининг эластиклиги, мустахкамловчи ва полимернинг котиш ва суюкланиш температураси мослиги, адгезион ва адсорбцион боғлиқлик кучларининг мустахкамлиги кабилардир. Узилиш кучи таъсирида полимер композит ўзини монолит материалдек кўрсатди.
    7. Капрон ипидан ўрилган тўрсимон трикотаж поливинилхлорид асосидаги томёпчик композитлар технологиясига жорий этилган. Физик-механик хусусияглари яхшиланган, мустахкамланган трикотаж композит ишлаб чикариш регламентли технологияси яратилган.
    8. Яратилган технологик ечимларни жорий этиш хом ашё ва энерго ресурслар тежамкорлиги, мехнат шарт-шароитлари ва экологик хафсизликни яхшиланиши билан боғлиқ катта ижтимоий ва иктисодий самара беради.


    Farxad Rahimov
    1-92
    34   14
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Қишлоқ хўжалигини жадал суратларда ривожлантириш ва унинг минерал ўғитларга бўлган эҳтиёжини таъминлаш бутун дунё бўйича долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Чунки, минерал ўғитларни қўллаш эвазига кишлок хўжалик экинларини хосилдорлиги уртача 40-50% га оширилади.
    Узбекистонда кишлок хўжалигини азогли, фосфорли ва калийли ўғитларга бўлган эҳтиёжини таъминловчи кимё саноатининг йирик тармоклари яратилган. Ҳозирти кунда Ресиубликамиздаги фосфорли ўғитлар ишлаб чикариш корхоналари махсулотлари ассортимента асосан мураккаб азотфосфорли ўғитлардан ташкил топтан. Мураккаб азотфосфорли ўғитлар экиш билан бирга ва экинларни озиклантириш даврида кенг қўлланишга мўл жал лантан. Бирламчи фосфорли ўғитлар эса айнан кузги шудгор остита қўлланилганда самараси анча юкори бўлади. Шунта кўра концентрланган бирламчи фосфорли ўғитлар олишнинт янги технологиясини ярагиш мухим вазифалардан бири хисобланади.
    Шу билан бирталикда мураккаб азотфосфорли ўғитлар ишлаб чикариш техноло! ияларини замон талабларига мувофик гакомиллаштириш талаб қилинмоқда. Чунки, уларни ишлаб чикариш фосфат хом ашёсини сулфат кислотасида иарчалаб, экстракцион фосфор кислотаси олишга асосланган. Бунда ишлаб чиқаришнинг чикиндиси сифагида фосфогиис хосил бўлади. Шунинг учун фосфатларни нитрат кислотаси билан кайта ишлаш усули долзарб хисобланиб, бунда гипс ўрнита, айникса шўрлантан туироқларда самарали саналадитан азоткалцийли ўғит - калций нитрата хосил бўлади. Калций нитратини энг арзон бўлган суюк ўғитларта кайта ишлаш хам долзарб хисобланади.
    Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Қишлоқ хўжалигини жадал суратларда ривожлантириш ва унинг минерал ўғитларга бўлган эҳтиёжини таъминлаш бутун дунё бўйича долзарб муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Чунки, минерал ўғитларни қўллаш эвазига кишлок хўжалик экинларини хосилдорлиги уртача 40-50% га оширилади.
    Узбекистонда кишлок хўжалигини азогли, фосфорли ва калийли ўғитларга бўлган эҳтиёжини таъминловчи кимё саноатининг йирик тармоклари яратилган. Ҳозирти кунда Ресиубликамиздаги фосфорли ўғитлар ишлаб чикариш корхоналари махсулотлари ассортимента асосан мураккаб азотфосфорли ўғитлардан ташкил топтан. Мураккаб азотфосфорли ўғитлар экиш билан бирга ва экинларни озиклантириш даврида кенг қўлланишга мўл жал лантан. Бирламчи фосфорли ўғитлар эса айнан кузги шудгор остита қўлланилганда самараси анча юкори бўлади. Шунта кўра концентрланган бирламчи фосфорли ўғитлар олишнинт янги технологиясини ярагиш мухим вазифалардан бири хисобланади.
    Шу билан бирталикда мураккаб азотфосфорли ўғитлар ишлаб чикариш техноло! ияларини замон талабларига мувофик гакомиллаштириш талаб қилинмоқда. Чунки, уларни ишлаб чикариш фосфат хом ашёсини сулфат кислотасида иарчалаб, экстракцион фосфор кислотаси олишга асосланган. Бунда ишлаб чиқаришнинг чикиндиси сифагида фосфогиис хосил бўлади. Шунинг учун фосфатларни нитрат кислотаси билан кайта ишлаш усули долзарб хисобланиб, бунда гипс ўрнита, айникса шўрлантан туироқларда самарали саналадитан азоткалцийли ўғит - калций нитрата хосил бўлади. Калций нитратини энг арзон бўлган суюк ўғитларта кайта ишлаш хам долзарб хисобланади.
    кўпайтириш, қишлоқ хўжалигига минерал ўғитлар етказиб бериш борасидаги вазифаларнинг ижросини таъминлаш билан изохданади.
    Шу жиҳатдан юқорида келтирилган масалаларни ечишда иаст навли фосфат хом ашёсини кайта ишлашга татбик этиш, мураккаб азотфосфорли ўғит олиш техноло! иясини такомиллаштириш, фосфорли ўғитлар хажмини ошириш, ассортимента ни кенгайтириш, таннархини камайтириш, экспортга мўлжалланган терм и к баркарор аммоний селитрасини ишлаб чикиш ва саноатга жорий килишга йўналтирилган янги илмий тадкикотларни амалга оширишни талаб килиши келиб чикади.
    Тадкикотнинг мақсади наст навли Марказий Қизилқум фосфатлари хом ашёсидан фойдаланиб бирламчи фосфорли, азотфосфорли ва суюк азоткалцийли ўғитлар, термик баркарор аммоний селиграси олиш техноло! ияларини ишлаб чикишдан иборат.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги қўйидагилардан иборат:
    паст навли Қизилқум фосфоритларини фосфоркислотали-гиисли бўтқа билан ўзаро таъсирлашиш жараёнининг оптимал шароитлари ўрганилган ва бирламчи фосфорли ўғит олиш технологияси яратилган;
    Марказий Қизилқум фосфорит унини нитрат кислотаси билан парчалаш усули оркали нитрокалцийфосфат бўтқасидан калций нигратни ажратиб, қаттиқ ҳолдаги NPCa ва суюқ азоткалцийли ўғитлар олинган. Нитрат кислота меъёрлари ва нигратаммонийкалцийли эритма билан аммонийли селитра, карбамид ва карбамид-аммонийли селитра оғирлик нисбатларига боғлиқ равишда суюқ азоткалцийли ўғитларнинг таркиби ва хоссалари ўртасидаги корреляцион боғлиқликлар аникланган;
    фосфат қўшимчасининг аммоний селиграси IV—>111 модификацион ўзгаришлари хароратини ошириши, иссиклик эффектларини камайтириши, термик парчаланишининг бошланғич хароратини 29 - 39°С гача ошириши, ўғит кристалл заррачаларининг ўлчамларини камайтириши, натижада азотфосфорли ўғитлар термик баркарорлигининг ошиши аникланган;
    аммоний селиграси таркибига юқори карбонатли Марказий Қизилқум фосфоритларининг хар хил турларини қўшиш оркали юқори микдорда ўзлаштириладиган Р2О5 ва СаО шаклларини тутган янги турдаги азотфосфорли ўғитлар олиш технологияси яратилган.
    ХУЛОСА
    Диссертацияда Марказий Қизилқум фосфоритларини комплекс кайта ишлаш асосида янги турдаги бирламчи фосфорли, азотфосфорли ва суюк азоткальцийли ўғитлар олишнинг ресурстежамкор технологиясини ишлаб чиқишни таъминлайдиган, назарий ва амалий тадкикотларни жамлаган минерал ўғитлар кимёси ва кимёвий технологияси сохасидаги нихоятда долзарб бўлган илмий-техникавий масалалари ечилган.
    Дисертация ишини бажаришда асосий илмий ва амалий натижалар куйидагилар хисобланади:
    1. СаО-РзОз-ЗОз-НзО ва СаО-РгОз-ИзОз-НгО системаларини графоаналитик тахдил усулида ўрганиш оркали Марказий Қизилқум фосфоритларини фосфоркислотали-гипсли бўтка ва кам меъёрдаги нитрат кислотаси билан ўзаро таъсирлаштириш жараёнлари назарий асосланди. Олинган янги илмий маълумотлар Қизилқум фосфоритларини кайта ишлашда бирламчи ва азотфосфоркальцийли ўғитлар олиш жараёнлари шароитларини асослашга ва олдиндан аниқлашга хамда макбул таркибларни топишга имкон беради.
    2. Ҳар хил турдаги Марказий Қизилкум фосфоритларининг ювиб куйдирилган концентратини сульфат кислотада парчалаб олинган ФКГБ билан ФКГБ : ФУ = 100 : (25-70) масса нисбати ораликларида ўзаро таъсирлашиш жараёни ўрганилди. Жараёнда катнашадиган барча реагентларнинг мумкин кадар бўлган нисбатлари ва концентрациялари аниқланди. Максимал микдордаги Р2О5 ва СаО нинг ўзлашувчан ва сувда эрувчан шакларини тутган бирламчи ўғит олиш мумкин бўлган мақбул нисбат ФКГБ : ФУ = 100 : (25-30) эканлиги кўрсатилди. Маҳсулотнинг товар хоссаларини яхшилаш учун сульфокальцийфосфатли бўтқага ЭФК ишлаб чиқаришнинг абсорбцион эритмаси - нордон оқова сувини қўшиш гавсия этилади.
    3. Ҳар хил вариантларда аммонийлаштирилган нитрокальцийфосфат бўткасидан кальций нитратни қисман ажратиб олиш йўли билан азотфосфоркальцийли ва САКУлар олишнинг такомиллаштирилган технологияси ишлаб чикилди. Таклиф қилинаётган NPCa ўғитларда Р2О5 микдори «Самаркандкимё» АЖ да ишлаб чиқарилаётган НКФУ (нитрофос) ra Караганда 7-10% га юкорилиги кўрсатилди.
    Нитрокальцийфосфат бўткасиинг суюк фазаси ҳисобланган НАКЭ ни хар хил навдаги САКУ га кайта ишлаш бўйича тадкикотлар ўтказилди. Нитрат кислота меъёрига боғлиқ холда НАКЭ ни буглатиш ва аммиак билан нейтраллаш оркали хар хил таркибдаги САКУ лар олинди. НАКЭ га аммоний нитрати, карбамид ва КАС эригмасини кўшиш йўли билан эса таркибида юкори концентрланган азот тутган хар хил САКУ лар олинди.
    4. Ҳар хил турдаги Марказий Қизилқум фосфоритларини аммоний селиграси суюкланмаси ёки концентрланган эритмаси билан ўзаро таъсирлаштириш жараёни асосида АФУ олиш мумкинлиги тадкик килинди. АС суюкланмасида оддий фосфорит унининг карбонатсизланиш ва фаоллашиш кинетикаси ўрганилди. Бунда АФУ даги фосфат хом ашёсининг юкори карбонатсизланиш ва фаоллашиш даражаси дастлабки реагентларнинг ўзаро таъсирлашувининг 20 дакикасидан сўнг кузатилади. АС га фосфат қўшимчасини киритилиши доналар мустаҳкамлигини сезиларли, яъни ўртача 2,0-5,5 баробар ошириши аникланди. АС суюқланмасига 5% Р2О5 ҳисобидаги фосфорит унини қўшиш доналар говаклигини 9,15 дан 7,08% гача камайтириш имконини берди. Таркибида 3,0-5,04% Р2О5 булган АФУ нинг ёнишқоқлиги 1,71-1,87 кг/см" ни ташкил этди, бу тоза АС ёнишқоқлигидан 2,5-2,7 маротаба камдир.
    5. Фосфат қўшимчаларининг аммоний селитрасининг модификацион ўзгаришларига таъсири ўрганилди. АС нинг IV—>111 ўзгариш харорати 44,8°С ни ташкил этади, 1,05-5,04% Р2О5 микдордаги фосфат хом ашёсини АС га қўшганда, ушбу ўзгариш харорати 53,7 дан 56,6°С гача кўтарилиши аниқланди. Бунда АС нинг суюкланиш ва кристалланиш ҳароратлари пасаяди. IV—>111 ўзгариш хароратининг ошиши АФУ ни иссик иқлим шароитларида саклаш ва ташишда унинг доналар ёпишқоқлигининг камайишига ва мустахкамлигининг сакланиб колишига ёрдам беради.
    АФУ нинг модификацион ўзгаришларининг иссиқлик эффектлари аниқланди. Уларнинг кийматлари дастлабки АС ўзгариш иссиқлигига Караганда сезиларли даражада паст эканлигини кўрсатди. Демак, улар энг кам иссиқлик эффектлари билан содир бўлади ва модификацион ўзгаришларга секинлаштирувчи таъсир кўрсатади хамда ўзгаришларга ўтиш нуқталарида жараён охиригача бормайди, бу эса доналарнинг бўзилиш даражасини пасайтиришга, уларнинг тузилишини жипслашувига, айниқса, юкори мустақкамликни саклаб қолишга и.мкон беради.
    6. АС ни қиздирганда фосфат қўшимчасининг ижобий буферлик таъсири ва унинг pH қийматини барқарорлаштириши кўрсатилди. АФУ таркибидаги аммоний нитратнинг тоза АС га солиштирганда термик парчаланишининг бошланғич ҳарорати фосфорит қўшимчасининг микдорига боғлик равишда 29 дан 39°С гача кўтарилади. Таркибида 1 - 5% Р2О5 тутган АФУ парчаланишининг фаолланиш энергияси 46,6-51,6 ккал/моль оралигида ўзгаради, бу тоза АС нинг нарчаланиши фаолланиш энергиясига нисбаган 4,7-9,7 ккал/моль га кўн эканлигини кўрсагди. Бу фосфатлаштирилган АС термик баркарорлигининг сезиларли ошганлигидан далолат беради.
    Утказилган АФУ доналари тузилишининг элекгрон-микроскопик гадкикотлари фосфат кўшимчаларининг аммоний нитрат кристалларининг ўлчамларини камайтиришини кўрсатди. Фосфорит говакларни ва микро ёриқларни тўлдирган холда ўрнашади, бунда АФУ доналарининг ўта такомиллашган юзаси ва ички гузилиши ҳосил бўлади.
    «Навоиазот» АЖ №3 цехида ўтказилган тажриба-саноат синовлари асосида яратилган АФУ ни ишлаб чикаришда аммонийли ва нитратли азотнинг йўкогилиши аниқланди. АФУ нинг 1 гоннасини ишлаб чикаришда: NH3 кўринишида - 0,52 кг/т, NH4NO3 кўринишда эса - 0,41 кг/т, яъни аралаштириш ҳамда АФУ ни донадорлаш боскичида умумий йўкотилиш азотга ҳисоблаганда рухсат этилган кийматдаги 0,572 кг/т ни ташкил этади.
    7. Марказий Қизилқум фосфоритларини кайта ишлашнинг ҳар хил босқичларида ҳосил бўлган эритмалар, бўтқалар ва суюқланмаларнинг физик-кимёвий ва реологик хоссалари ўрганилди. Рентгенографик ва ИҚ-снектросконик гахлил усулларини кўллаш оркали бирламчи, азотфосфорли ва NPCa ўғитларнинг гузли гаркиби, шунингдек, физик-кимёвий ва товар хоссалари аникданди.
    8. Лаборатория тажрибалари, модел курилмаси ва тажриба-саноат синовлари шароитларидаги натижалар асосида бирламчи, азотфосфорли, NPCa ва суюқ азоткальцийли ўғитлар ишлаб чиқаришнинг технологик тизими ишлаб чикилди ҳамда моддий баланси тузилди. Марказий Қизилқум фосфоритларини фосфоркислотали-гипсли бўтка билан парчалаш бўйича ўтказилган физик-кимёвий ва амалий тадқиқотлар бирламчи фосфорли ўғитлар олиш технологиясини ишлаб чикиш учун асос бўлди ва бу ишланма «Аммофос-Максам» АЖда тажриба-саноат синовидан муваффакиятли ўтиб, 2009 йилда 60 тонна, 2011 йилда эса 100 тонна янги турдаги ўғит ишлаб чикарилди. Марказий Қизилкум фосфоритлари ва АС суюкланмаси асосида АФУ олиш технологияси «Навоиазот» АЖ да жорий килинди. 2009 йилдан то хозирги кунгача киймати 165 млрд, сўм бўлган 300 минг тоннадан ортик АФУ ишлаб чикарилди.
    9. Бирламчи фосфорли, NPCa ва суюк азоткальцийли ўғитлар олишнинг техник-иктисодий ҳисоблари бажарилди. Бирламчи фосфорли ўғитларни ишлаб чикаришни ташкил эти ш да 1 тонна 100 % ли Р2О5 га сарфланадиган сульфат кислота микдори супрефос ўғити ишлаб чиқаришга солиштирганда 30-35% га камаяди. Донадор NPCa ўғитининг улгуржи нархи 565511 сўмни ташкил килиб, у НКФУ билан солиштирганда 118643 сўмга арзондир. НАКЭ га АС ва карбамид кўшиб олинган САКУ нинг улгуржи нархи мос равишда 192722 ва 285548 сўмни ташкил этади. Иилига 100 минг тонна азотфосфорли ўғит ишлаб чикаришда факатгина аммоний селитрасини гашиш вактидаги махсус қўриклаш хизматининг бекор килиниши хисобига 2,0 млрд, сўмдан ортик маблағ тежалади.
    10. Олинган ўғитларнинг агрокимёвий синовлари ғўза экинида микролизиметрик, пай кал ва дала шароитларида ўтказилди. Олинган маълумотлар натижалари ишлаб чикарилган ўғитларнинг агрокимёвий самарадорлиги анъанавий ўғитларнинг эквивалент микдордаги озука моддалари самарадорлигига якинлигини кўрсатди.

    Ахмед Реймов
    1-81
    62   19
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ресиублика-мизда 2011-2015 йилларда саноатни устувор даражада ривожлантириш дастури ва ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник ва технологик жихатдан янгилашга дойр тармок дастурларининг изчил амалга оширилиши натижасида саноат таркибида юкори қўшимча қийматга эта бўлган, ракобатбардош махсулотлар тайёрлаётган кайта ишлаш тармокларининг ўрни тобора ортиб бормокда.
    Бу борада асосий диккат-эьтиборни локализация муаммосига, халк хўжалигининг турли сохаларида ишлатиладиган янги биологик фаол бирикмаларнинг турларини яратиш ва ишлаб чикаришга жорий килиш. импорт ўрнини босувчи ва валюта воситасининг тежалишига омил бўлган технологияларни амалиётга киритиш муҳим урин эгаллаб турибди.
    Кимёвий маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш кувватини оширишдек мухим масала билан бир каторга, уларнинг турларини кўпайтириш ва сифатини ошириш хам долзарбдир. Бу борада янги юкори кийматга эта бўлган маҳсулотларни кашф этиш, синтез килиш ва ажратиб олиш, уларнинг ишлаб чикариш технологияларини яратиш ва мавжудларини тубдан такомиллаштиришлар зарур.
    Янги технологияларни ишлаб чикиш жараён механизми ва физик-кимёвий конуниятларни эътиборга олган ҳолда илмий асослаш оркали амалга оширилади.
    Арзон маҳаллий хом ашёни қўллаб, кимёвий реагентлар кам сарфланадиган жараёнларни яратиш тенденцияси хам талаб этилади.
    Ишлаб турган технологияларни такомиллаштириш, технологик жараёнларнинг қулай шароитларини танлаш, технологик тизимни ва ускуналарни модернизациялаш, иккиламчи махсулотлар ва саноат чиқиндиларидан унумли фойдаланиш каби ишлаб чикариш самарадорлигини оширувчи катта захира мавжуд.
    Республикамизда олиб борилаётган иктисодий ислоҳотлар даврида юкорида кўрсатилган жихатларни умумлаштирган холда кўллаш органик синтез саноатини янада ривожланиши учун асос хисобланади.
    Ароматик кето- ва карбон кислоталар таркибида реакцияга киришувчи карбонил (С=О) ва карбоксил (СООН) каби юкори фаолликга эта гуруҳларнинг мавжуд бўлиши, улар асосида биологик доривор препаратлар, ўсимликларнинг ўсиш жараёнини тезлаштирувчи биостимуляторлар, пластификаторлар, синтетик сурков мойлари ва бўёкларни синтез килишда иқтисодиётимизни ривожлантирувчи омиллардан биридир.
    Узбекистан Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалиги ўсимликларини химоя қилиш, кимёвий препаратлар билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари» тўғрисида 2006 йил 31 январдаги ПҚ-272-сонли ва «Фармацевтика саноати корхоналарини 2011 йилга кадар модернизация килиш. техник ва технологик янгилашга дойр ривожлантириш дастури» тўғрисида 2007 йил 19 ноябрдаги ПҚ-731-сонли ҳамда «Узбекистан Республикаси саноатининг 2011-2015 йилларда ривожланиш истиқболлари» тўғрисида 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сонли карорлари биологик фаол моддалар яратиш ва уларни саноатга жорий этишга қаратилган.
    Ароматик кето- ва карбон кислоталарни синтез килиш орқали улар асосида турли биологик хусусиятларни намоён этувчи фукционал гуруҳга эта бўлгап ҳосилаларии олиш имкопияти яратилади.
    Шу сабабли ароматик углеводородларни оксидлаш усули билан ароматик кето- ва карбон кислоталар олишнинг назарий ва амалий асосларини яратиш, улар асосида янги турдаги биологик фаол моддалар синтез қилиш ва уларни ишлатиш билан боғлиқ амалий муаммолар ечимини топиш долзарб масала хисобланади.
    Сўнгги йиллардаги ароматик кето- ва карбон кислоталар каторидан заҳарлилиги кам ва юкори самарадор бўлган ўсимликларни ҳосилдорлигини оширувчи биостимуляторлар ҳамда жонли танадаги яллигланиш касалини тўхтатувчи фаол бирикмаларнинг аникланиши танланган мавзунинг замон талаби асосида тузилганлигини изохдайди.
    Тадқиқотлар асосида синтез килиб олинган янги ароматик кето- ва карбон кислоталар, уларнинг хосилалари, физик-кимёвий ва биологик хусусиятлари хамда янги яратилган биологик препаратларни саноатга жорий этиш юзасидан жамланган маълумотлар ушбу йўналиш бўйича олиб бориладиган илмий изланишларда самарали ишлатилиши мумкин.
    Тадкикотнинг мақсади алкилароматик углеводородларни оксидлаш натижасида ароматик кето- ва карбон кислоталарни олишнинг назарий ва амалий асосларини яратиш, улар асосида янги биологик фаол моддаларни синтез қилиш ва уларни ишлатиш билан боғлиқ илмий-амалий муаммоларнинг ечимини тоииш.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    1,3- ва 1,4-диэтилбензол, метилэтилбензолларни калий перманганат эритмаси билан оксидлаб 1,3- ва 1,4-бензолмонокетодикарбон ва 1,3- ва 1,4-бензолдикетодикарбон кислоталарни максимал унумдорликда олиш имкониятини берувчи оптимал шароитлар аникланган ва биринчи маротаба ҳосил бўлган реакция аралашмалари таркибидан бензолкетодикарбон кислоталар соф холда ажрагиб олинган;
    1.3- ва 1,4-бензолмонокетодикарбон, 1,3- ва 1,4-бензолдикетодикарбон кислоталарининг карбонил гуруҳлари асосидаги синтез натижасида фенилгидразон, семикарбазон, тиосемикарбазон, хиноксалон, бисульфидли бирикмалар, шу билан бирга, карбоксил гурухлари асосида уларнинг мураккаб эфирлари хамда тузлари (жами 45 та бирикма) олинган;
    синтез килинган моддаларнинг тузилиши билан баркарорлик, кимёвий жараёнга мойиллик, фармакологик, биостимуляторлик хусусиятлари орасидаги богликлик хоссалари аникланган;
    илк бор 1,3- ва 1,4-бензолкетодикарбон кислоталари аралашмаси асосида ўсимликларни ўстирувчи стимуляторлар - кетостим ва кетостим-К препаратлари яратилиб, ишлаб чиқаришга гавсия килинган;
    2.4- дихлорбензой кислотасининг 2-бутиндиол-1,4 билан этерификация жараёни ва реакция натижасида ҳосил бўлган 1,4-бис-(2,4-дихлор-бензоилокси)-бутин-2 ни фенилазид билан конденсация жараёни ўрганилган. Бунда илк маротаба, 2,4-дихлорбензой кислота ва 2-бутиндиол-1,4 лар этерификацияси боскичида бис-эфир (1,4-бис-(2,4-дихлор бензоилокси)-бутин-2) қаторида, моно-эфир (2,4-дихлорбензоилоксибутин-2-ол-4) каби бирикманинг ҳосил бўлиши аникланган. Уларни ажратиш ва тозалаш усуллари ишлаб чикилган;
    бис-эфир ва фенилазид орасидаги конденсацияланиш жараёни асосида яллиғланиш касаллигига қарши юкори фаолликка эга бўлган 1-фенил-4,5-бис-(2,4-дихлорбензоилоксиметил)-1,2,3-триазол (дихлотазол), моно-эфир асосида 1 -фенил-4-(2,4-дихлорбензоилоксиметил)-5-карбинол-1,2,3-триазол (монохлотазол) препаратлари синтез қилинган;.
    шулардан дихлотазол препарата субстанцияси ва 3% ли суртма шакли тиббиётнинг гинекология соҳасида жинсий аъзоларнинг яллиғланишини даволашда кўллаш учун тавсия этилиб, ишлаб чикариш технологияси яратилган.
    ХУЛОСА
    1. Утказилган тадқиқотлар натижасида 1,3-, 1,4-диэтилбензоллар ва уларнинг аралашмаси, 1,3-, 1,4-метилэтилбензоллар, 1,2,3,5- ва 1,2.4,5-тетраэтилбензолларни - калий перманганат эритмаси билан ишкорий шароитда мое равишдаги бензолкетокарбон кислоталаргача оксидлаш реакцияси унумини жараён ҳароратига, реакцияни олиб бориш вактига, оксидловчининг концентрациясига боғлиқлик хусусиятлари аниқланди.
    2. Диэтилбензолларнинг бензолдикарбон кислоталаригача оксидланиши
    бензолдикетодикарбон ва бензолмонокетодикарбон кислоталарининг ҳосил бўлиши оркали бориши тасдиқланди. Тетраэтилбензолларнинг оксидланишидан бензол те тракетотетракарбон, бензол трикетотетра
    карбон, бензолдикетотетракарбон, бензолмонокетотетракарбон ва бензолтетракарбон кислоталарнинг аралашмалари ҳосил бўлиши кўрсатилди.
    3. Бензолкетодикарбон кислоталари аралашмаларини фракцияларга ажратиш усуллари ишлаб чикилди ва биринчи маротаба, диалкилбензолларнинг оксидланиши маҳсулотлари ичидан соф ҳолдаги 1,3- ва 1,4-бензолмонокетодикарбон ва 1,3- ва 1,4-бензолдикетодикарбон кислоталари ажратиб олинди хамда уларнинг физик-кимёвий хоссалари
    аникланди.
    4. Бензолдикетодикарбон ва бензолмонокетодикарбон кислоталарининг азот ва кислород окимида парчаланиши кинетикаси ўрганилиб, бу реакцияларнинг тезлик консганталари кийматини солишгириш нагижаларига асосан диэтилбензолларнинг оксидланиш реакция схемаси таклиф этилди.
    5. Илк бора, 1,3- ва 1,4-бензолдикетодикарбон, 1,3- ва 1,4-бензолмонокетодикарбон кислоталари асосида 45 та янги хосила бирикмалар синтез қилинди ва уларнинг тузилишлари замонавий физик-кимёвий тахдил (ИҚ-, ЯМР-, масс-спектроскопия ва рентген тузилиш) усуллари ёрдамида тасдиқланди.
    6. Синтез қилинган моддалар орасидан яллиғланиш касаллигига, микробларга карши ва ўстирувчи биостимуляторлик хусусиятга эта бўлган бирикмалар аникланиб, уларнинг фаоллиги билан модда тузилиши ўртасидаги боғлиқлик кўрсатиб берилди.
    7. Бензолкетодикарбон кислота аралашмалари асосида ғўзани ўстириш учун самарадор бўлган биостимуляторлар - кетостим препарата синтез килинди. Кетостим препаратини кўллаш натижасида пахта хосилдорлиги 10-15% га оргиши ва хар гектар ер майдонидан олинадиган қўшимча даромад 150-250 минг сўмни ташкил этиши аникланди.
    8. Кетостим препаратини олиш технологияси ишлаб чикилиб, УзКФИТИнинг тажриба заводида саноат курилмаси яратилди ва барча меъёрий техник хужжатлар тайёрланди. Кетостим препарата Давлат кимё хайъати томонидан назорат синовларидан ўтиб, комиссия Президиумининг карори билан Узбекистан Республикаси кишлок хўжалигида ишлатиш учун рухсат этилган ўсимликларни мухофаза қилувчи биологик ва кимёвий воситалар каторига, ғўза ҳосилдорлигини оширувчи биостимулятор сифатида, чигитларни препарат билан намлаб экишучун киритилди.
    9. 2.4-ДХБК ва 2-бутиндиол-1,4 ўртасидаги этерификация жараёнининг хом ашёлар микдори нисбатига, катализатор, эритувчи ва вақтга боғлиқлиги ўрганилиб, реакция маҳсулоти бўлган 1,4-бис-(2,4-дихлорбензоилокси)-бутин-2 каторида 2,4-дихлорбензоилоксибутин-2-ол-4 нинг хам хосил бўлиши аникланди. Эфирлар аралашмасидан 1,4-бис-(2,4-дихлорбензоилокси)-бутин-2 ни ажратиб олиш усули ишлаб чиқилди. Фенилазидни 1,4-бис-(2,4-дихлорбензоилокси)-бутин-2 билан 1,3-диполяр циклобирикиши жараёни ўрганилиб, 1-фенил-4,5-бис-(2,4-дихлорбензоилоксиметил)-1,2,3-триазол (дихлотазол) ни оптимал 85,5% унумда олиш шарт-шароити аникланди ва тадқиқот натижалари асосида тажриба саноати технологиясининг регламента ишлаб чикилди.
    10. Яллиғланиш касаллигига карши дихлотазол препаратининг 3% ли суртма, 0,025 г оғирликдаги таблетка дори шакллари ишлаб чикилиб, унинг суртма кўриниши учун тажриба саноат регламента ва курилмаси ишлаб чикилди. УзРССВ нинг ДВТТСНҚББ томонидан ўтказилган клиник тадкикотлардан олинган маълумотларга асосан дихлотазолнинг 3% ли суртма шакли тиббиётнинг гинекология соҳасида яллиғланишга карши дори воситаси сифатида қўлланишига рухсат этилди.

    Дилмурат Исматов
    1-80
    42   16
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Замонавий машинасозликнинг ривожланиши, айникса қишлок хўжалиги техника ва технолог иясининг янги авлодини яратиш билан богликдир. Узбекистан Реснубликаси Президента Целом Каримов таъкидлаб ўтганларига асосан, ишлаб чикариш соҳалари ичида энг муҳим йўналишлар қаторига қишлок хўжалик машинасозлиги киради ва у реснубликада нахта комплекси машина ва механизмларни ишлаб чиқаришга асослангандир: «... Пахта Узбекистан учун реснубликанинг мустақиллигини кафолатлайдиган сиёсий ва иктисодий кучку драг манбаидир».1
    Узбекистан Реснубликаси Вазирлар Маҳкамасининг «2007-2011 йилларда нахта тозалаш саноати корхоналарини модернизация ва реконструкция килиш дастури тўғрисида» ги 2007 йил 3 анрелдаги 70-сонли карорига асосан нахта тозалаш саноатининг хозирги бозор иктисодиёти шароитидаги асосий вазифаси ракобатбардош махсулотни дунё талаблари асосида таъминлашдан иборат. Ушбу вазифани хал қилишда технологик ускуналар - пахтани дастлабки ишлаш машиналари (пахтани йирик ифлосликлардан тозалагичлар, жинлар, линтерлар, тола тозалагичлар)нинг ўрни мухим бўлиб, уларнинг ишлаш кобилияти юкори даражада бўлиши энг кўн таркалган ва муҳим деталлар ишчи органлар - аррали диск ва колосникларнинг чидамлилиги билан аникланади.
    Машиналарнинг эксплуатацией чидамлилигини таъминлаш масаласини ечиш учун деталлар чидамлилигини оширишнинг технологик усулларини кўллаш самарали хисобланади. Ишлаш жараёнида деталларнинг юза катламлари механик, иссиклик, кимёвий ва бошка интенсив таъсирларда бўлгани учун уларнинг сиртларини оптимал холатлари (эксплуатация шартлари асосида) шакллангиради. Шунинг учун деталларнинг ўз вазифасини бажариш холатини бузилиши кўп холларда сирт катламидан бошланади, масалан, чарчашдаги ёрилишлар, ейилиш, коррозиялар ва бошкалар хисобига бўлади.
    Аррали дискларнинг тишларини ишлаш жараёнида куп сонли юкланишларида ўзгарувчан кучланишлар ҳосил бўлади, масалан, аррали цилиндрни айланиш частотаси n=730 айл/мин бўлганда, 48 соат ичидаёк кучланишларнинг ўзгарувчан цикллари сони 2,1 106 дан кўпрокдир. Ушбу шароитда тишларда ўзгарувчан масса ва зичликка зга бўлган хом ашё валиги таъсирида ёриклар, пластик ўзаро силжишлар ва эзилишларга олиб келади, пахта хом ашёси таркибидаги каттик кўшилмалар хранит, карбит, оҳак) эса тишларни ейилишга сабаб бўлади. Жинлар ва линтерларнинг колосниклари хам юкори ишкаланиш чидамлилигига зга бўлиши керак бўлади.
    Техник регламент™ асосан нахта хом ашёси навига караб ишчи валдаги аррали дискларни ишлатиш ва тўлик алмаштириш вакти жин арралари учун 72 - 96 соаг, линтер арралари учун 48 соатни ташкил этади. Аррали дискларни кайта тиклаш янги ўлчамлари кесиш асосида (жин арраларида 2 марта, линтерда 5 марта) масалан, жинларда 90 дан 130 гача уларнинг модификациясига асосан олинади. Реснубликамиздаги 98 та нахта тозалаш корхоналари учун умумий аррали дискларга бўлган эхтиёж биргина пахта мавсуми учун 1 млн донадан ортикдир.
    Агарда аррали дисклар учун ишлатиладиган кимматбахо У8Г углеродли асбобсозлик пулат материали Россия Федерациясидан олиб келиниши ҳисобга олинса, бу мураккаб холат янада чукурлашади. У шоу материалнинг имнортини аррали дискларнинг чидамлилигини ошириш хисобига камайтириш, шак-шубхасиз олинадиган махсулот - пахта толасининг таннархини камайтириш хисобига пахтани кайта ишлаш иктисодий самарадорлигини оширади.
    Ҳатто, деталлар чидамлилигини ошириш буйича янги услубларни ишлаб чикишда йигилган катта тажриба ва изланишлар аррали дисклар хамда пахтани кайта ишлаш машиналарининг мухим деталлари учун қўллашда етарли бўлмай колди. Ушбу холат аник шароит учун замонавий мустахкамлаш усулларидан энг оптималини танлашни такозо этади. Аррали дискларнинг тишларини хозиргача мавжуд бўлган мустахкамлаш методлари (электроконтакт усулида киздириш ва лазер билан ишлов бериш) уларнинг чидамлилигини оширишнинг тўлик холдаги муаммосини хал этмайди. Чунки, юкори даражадаги иссиклик таъсирида тишнинг учида хажмий чиниқтириш холата бўлади ва иссиклик хисобига мустахкамлаш эффекта хосил бўлади. Дсталларни хажмий чиниктиришда (мустахкамлаш) уларнинг ички ўрта кисмида ковушкоклик сакланмайди ва бу эгилишдаги юкланишлар такрорланувчи-ўзгарувчи таъсирларда макбул бўлмайди. Чунки бунда ишлаш кобилияти ва чарчаш бузилишига каршилик кобилияти ишлаш шароитида пасаяди.
    Деталларнинг юза катламларини пластик деформациялаш (ЮҚПД), жумладан, золдир билан уриб ишлаш прогрессив ва самаралирок мустахкамлаш услуби хисобланади. Золдир билан уриб мустахкамлаш технологик имкониятлари, биринчи навбатда, ўткир киррали кичик бикрликдаги ингичка деталлар ни мустахкамлашга мос келади. У шоу конструктив белгиларга аррали дискларнинг тишлари тўлик мос келади, бу ўз навбатида пахтани кайта ишлаш машиналари ишлаш кобилиятини ошириш максадида янги илмий-техник ечимни олиш учун асос бўлиб хизмат килади. У шоу ечим деталларнинг сирт катламларини механик ишлов бериб мустахкамлаш, чидамлилигини башорат килиш имконияти, назарий ва амалий томондан технологияларни таъминлаш бўйича янги илмий ёндашувларни ишлаб чикишни талаб килади.
    Тадкикотнинг максадн пахтани дастлабки ишлаш машиналарининг ишлаш кобилиятини ошириш учуй уларнинг ишчи органлари деталларининг сирг катламларини етарли сифатини ва эксплуатация шароитидаги чидамлилигини таъминлайдиган технологии методларини ишлаб чикишдан ибораг.
    Диссертация тадкиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    метални пластик деформациялаш физикасининг замонавий концеициясига асосланган, маҳсулот юза катламининг деформацияси температура - куч майдони таъсирида микро ва макро ҳолатини синтез килиш имконини бсрадиган пахтани дастлабки ишлаш машиналари дсталларини дсформациялаб мустахкамлаш ва кссиб ишлов бсришда технологик колдик кучланишларни шакллантиришнинг сгруктуравий-энергетик модели ишлаб чикилган;
    пахтани дастлабки ишлаш машиналари аррали дисклари тишларининг юзасини золдир билан динамик мустахкамлаш методи ва курилма конструкцияси ишлаб чикилган (фойдали модель патент “Деталларни мустахкамлаш учун сочма ўк отиш курилмаси” ҒАР 00513,31.12.2009);
    қаттиқ жисмларни ўзаро динамик таъсиридаги мухим параметр -зарбадаги тезликнинг тикланиш коэффициентини аниклаш масаласини аналитик счими олинган. Дсформацияланувчи материал физик-механик характсристикаси ва каттик заррача параметрларига боғлиқ холда ушбу коэффициентни ўзгариш хусусиятлари аникланган;
    пахтани дастлабки ишлаш машиналарининг аррали дисклари тишларини золдир билан ишлов бсриб мустаҳкамлашда деформацияланиш чукурлигини (эзиш) аниклаш масаласи назарий усулда ечил1 ан;
    жин арраларини золдир билан зарба бериб, деформациялаб ишлов беришда мустахкамланган юзанинг гадир-будурлигининг шаклланиш мсханизми ишлаб чикилган;
    ишлаш шароитига мос ҳолда аррали дискларнинг чарчашга мустаҳкамлилиги ва чидамлилигини башорат килиш асосини белгилайдиган машина деталлари колдик деформацияларининг мустаҳкамликка таъсирини баҳолаш куй циклик юкланишдаги таъсирини аниклаш, ҳамда кўн циклик чарчашнинг ҳисоблаш методлари ишлаб чикилган. Жин арраларининг нисбий чидамлилигини колдик кучланишлар интенсивлиги коэффициентига нисбатан боғланишлари олинган;
    аррали дискларнинг тишларини золдир билан ишлов беришдаги оптимал технологик нараметрлари тажриба оркали аникланган, ишлаб чикариш шароитида мустаҳкамлилиги оширилган жин арраларининг синовлари ўтказилган, жиндан сўнг олинган пахтани сифат кўрсаткичлари солиштирилган ва тахдил килиш ган.
    Хулоса
    1. Машиналарнинг ишчи органлари муҳим деталларининг юза каглами механик кайта ишлашда хосил бўладиган технологии колдик оКОл> кучланишларнинг структуравий-энергетик моделининг шаклланиш ва хисоблаш алгоритми ишлаб чикилган.
    2. Технологии колдик кучланишларнинг деформацияни Us яширин энергиясига боғлиқлигини аниқлашнинг учта усули тавсия килинди: термодинамиканинг биринчи конуни дислокациялаш ва тегишли энергетик боғланишлар (дислокация назарияси), конструкцией материалларнинг Oi=f(8i) схемалашган деформацияси диаграммаси усулларидан бири оркали аниқланиши кўрсатилган.
    3. Қаттик жисмларни золдир билан кайта ишланадиган юзаси билан зарба катламида тезликни к тикланиш коэффициентини аниклашнинг аналитик усули аникланди: бикр сферик каттик золдир окимининг ўртача тезлиги г>0 да а=90° бурчак остида кайишкок яримфазодаги (деформацияланадиган бир гоифали ва изотрон жисм), бир актли ўзаро зарбаси аникланган.
    4. Структуравий-энергетик модсл асосида юза каглами ички энсргияси AU га тент жамланган солиштирма энергия Us ни ишлаб чикилган учта усуллардан (гермодинамик, дислокация ва кайта ишланадиган материални диаграмма) бири оркали аниклашга имкон бсрадиган ўзаро боғлиқлик конуниятлари олинган.
    5. Ишда киркиладиган катламни киркувчи асбоб билан кссишда хосил бўладиган деформациянинг яширин энсргияси Us учун энергетик балансни термодинамик тахлили базасида ва ЮПД ни статик усулида боғланишлар олинган.
    6. Машина деталлари юзаларига золдирни отиш билан мустаҳкалашдаги структуравий-энергетик модсл асосида технологик колдик кучланишларни хисоблаш алгоритми ишлаб чикилган. Термодинамиканинг биринчи конуни (Oj КОЛ=1095 Н/мм") ва дислокация назарияси (о, кол=1061 Н/мм") базасида СЭМ бўйича ҳисобланган колдик кучланишларнинг хисоб киймати тажрибавий тадкикотлар натижаларига (oj кол=1080 Н/мм") билан мос келган, натижаларнинг ўзаро фарки тегишли равишда 1,4 ва 1,7% дир. Бу эса машина деталларининг муддатли ва толикишга мустахкамлигини бахолашда колдик кучланишларнинг назарий хисоблаш асосида топилган кийматидан фойдаланиш мумкинлигини билдиради.
    7. Қолдик кучланишлар майдони учун чизикли бўлган кучланишларнинг тензор варианта бажарилишига асосланган, яъни ох кол ўк бўйлаб ва биринчи варианта оу кол тангенциал колдик кучланишлар ва уларни Qi кол интенсивлик кийматларига эга бўлиб, а1кол ва о2кол бош колдик кучланишларни хисоблаш мумкин бўлади. Бу кучланишлардан статистик ва циклик юкланиш шароитида мустахкамликни хисоблашда фойдаланилади.
    8. Конструкцияларни циклик юклашда технологик колдик кучланишларни мустахкамликка (кутарувчанлик кобилиятига), циклик толикишга хисоблаш алгоритми ва пахтани кайта ишловчи машиналарнинг аррали дискларини ишлаш ресурсига таъсири курилган.
    9. Абсолют каттиқ сферами (шарикни) кайта ишланадиган мухитли (яримчексиз каттик жисм) таъсирида каршиликни ски оқимнинг ўртача босимини (от оким чегараси) доимий дсб, hH эзилиш чўнқирлигини аниклаш формуласи олинди. Ьн нинг кийматини ишончлилиги бошка тадкикотчиларнинг тажриба натижалари билан мос кслиши тасдикланган. Аррали диск тишларини золдир билан кайта ишлаш параметрлари дсформациялаб мустахкамлашнинг чуқурлилигига ва даражасига таъсирининг асосий конуниятлари олинган. Қайта ишлашни оптимал режимлари: золдирнинг тезлиги о=30м/с, золдир диаметри d=0,6 мм, кайта ишлаш вакти t=4 мин аникланган. Бу режим юза микрокаттиклигини максимал Нм=4560 МПа ва пухталаш даражасининг U=33,4 % бўлишини таъминлади.
    10. Тишлари мустахкамлаш ан аррали дискларни назарий ва амалий (тажрибавий) қийматлари бир-бирига яқинлиги (8... 12%) тасдиқланган. Тишлари золдир билан кайта ишланган жин арраларини юкори самарадорлиги ишлаб чикаришда тскшириш асосида тасдикланди. Тажрибалар кўлда терилган сорта 5/3, нави С-6524, намлиги 13,3% пахтани ишлатиб ўтказилди. Аррали дискларни муддатли чидамлилигини ошиши (икки ва ундан ортик) юза катламини микроқаттақлигини ошиши ва тишлар ўзагини ковушкоклигининг сакланиши нагижасидир. Заррача билан кайта ишлаш аррали цилиндрни кумли ваннада кайта ишлашдан афзаллигини йўкотади, чунки заррача окими таъсирида гадир-будирликлар камаяди ва тишларни 0,2...0,3 мм ли кирраларини ўтиш жойлари хосил бўлади.
    Пахта хом ашёсини тишлари мустахкамланган аррали дисклар билан жинлаш тола ва чигитнинг сифатини яхши саклайди. Жин арраларини Тошкснт ва Андижон вилоятларидаги иккита пахта тозалаш корхоналарида ишлаб чикаришга тадбики 80992,3 минг сўм иктисодий самарадорликка олиб келди.

    Илларион Шин
    1-92
    52   17
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси Президента Ислом Каримов раҳбарлигида ишлаб чиқилган инқи-розга карши чоралар дастурининг комплекс тадбирларидан бири бу «...Бирин-чидан - корхоналарни модернизация килиш, техник ва технологик кайта жихозлашни янада жадаллаштириш, замонавий, мослашувчан технологияларни кенг жорий этиш. Бу вазифа авваламбор иқтисодиётнинг асосий тармоқлари, экспортга йўналтирилган ва махаллийлаштириладиган ишлаб чиқариш қувватларига тегишлидир. Бу ўринда ишлаб чиқаришни модернизация килиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш, халкаро сифат стандартларига ўтиш бўйича кабул қилинган тармоқ дастурларини амалга оширишни тезлаштириш вазифаси кўйилмокда. Ўз навбатида, бу мамлакатимизнинг хам ташки, хам ички бозорда баркарор мавқега эга бўлишини таъминлаш имконини беради»1.
    Бозор иктисодиётига ўтиш муносабати билан Узбекистан пахта тозалаш корхоналари олдига пахта толасининг рақобатбардошлигини оширишдек муҳим масала қўйилмокда. Бу масалани хал килиш учун пахта тозалаш саноатининг асосий маҳсулоти бўлган пахта толасининг товар кўринишини тубдан яхшилаш лозим. Шунинг учун Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «2007-2011 йилларда пахта тозалаш саноати корхоналарини модернизация ва реконструкция килиш дастури тўғрисида» ги 2007 йил 3 апрелдаги 70-сонли қарорига асосан пахта тозалаш саноатининг асосий стратегик вазифаси - бозор талабларига жавоб бера оладиган янги техника ва технологияларни тезкор жорий килиш оркали ракобатбардош махсулот ишлаб чиқаришдир.
    Мавжуд технологии оқим линиясидаги бирор машинанинг тўхташи бутун комплекснинг тўхташига ёки параллел оқим ускуналарининг юкори юкланиш билан ишлашига олиб келади. Биринчи ҳолатда машиналарнинг салт ишлаши (қисқа тўхташ ҳолатларида) ёки кетма-кет жойлашган машиналарни таъмирлаш, тозалаш ва тизимни қайта ишга туширишга қўшимча вақт ажратилишига тўғри келади. Иккинчи ҳолатда, юқори кжланишда ишлаш туфайли пахта толасининг сифати ёки технологик машиналар ресурслари камаяди. Бунинг ҳаммаси машиналар жойлашувида ўлчамларини, иш унумдорликлари ва бирикиб ишлашини ҳисобга олувчи, ресурс ва энергия тежамкорлиги талабларига жавоб берувчи машина агрегатлари тизимини яратиш бўйича изланишлар олиб боришнинг мақсадга мувофиклигини кўрсатади.
    Ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг рақобатбардошлиги унинг сифати ва авваламбор, ишлаб чиқариш харажатлари билан боғлиқ бўлган таннарх билан аниқланади. Пахтадан тола ажратиб олишда пахта тозалаш корхоналарининг ишлаб чиқариш харажатларини сезиларли пасайтиришга аррали жиннинг иш унумини ва тола конденсорининг тозалаш самарадорлигини ошириш оркали эришиш мумкин. Аррали жин ва конденсорнинг бир маромда ишлаши кўп ҳолларда уларни пахта билан бир текисда таъминлашга боғлиқ ва бу жараёнда пахта таъминлагичнинг ахамияти катта. Мавжуд аррали жин ва конденсорларни маълум техник ечимлар асосида такомиллаштириш оркали иш унумдорлиги ва тозалаш самарадорлигини ошириш ўз имкониятларини охиригача ишлатиб бўлди, шунинг учун излапишларпи япги поапъапавий техник ечимлар орқали олиб бориш лозим. Шу туфайли пахтадан толани ажратишдан олдин пахтани тозалаш, ёйиш ва уни бир маромда белгиланган иш унумида ишчи камерага етказувчи ва тола сифати ўрнатилган талабларга жавоб берувчи пахта таъминлагични ишлаб чикиш зарурияти вужудга келади. Таъминлагич ва аррали жин ишчи камерасининг ўлчамлари ва иш унумдорлиги бўйича бирикиб ишлашини таъминлаш учун ишчи камеранинг янги конструкциясини яратиш лозим. Бу ўз навбатида пахтани бир маромда таъминлаш, жинлаш ва конденсорда толани тозалаш жараёнларида кам энергия сарфловчи машина агрегатлари динамикасини ривожлантириш зарурияти долзарб муаммо эканини кўрсатади. Ушбу диссертация иши шу каби муаммони бартараф этишга багишланган.
    Тадқиқотнинг мақсади машина агрегатлари динамикаси тадкикотлари асосида иш унумдорлиги, ўзаро жойлашуви ва энергияни тежаш билан пахта толаси сифатини таъминлаш талабларига жавоб берувчи аррали жин ва конденсорнинг янги конструкцияларини яратиш.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    икки барабанли таъминлагич, чигитни ишчи камерадан қўшимча чиқарувчи курилмали аррали жин ва пульсловчи хаво окимли конденсор (675, 2354, IAP 02992, IAP 04037, ҒАР 00589, ҒАР 00841) хамда аррали жинлаш машиналари конструкциясининг динамик жараёнларини ҳисоблаш услуби ва дастурий таъминоти ишлаб чикилган;
    пахтани тозалаш ва жинлаш машиналарининг рационал режим ва параметрларини танлаш имконини берувчи тола, чигит сифат кўрсаткичлари, аррали жин ва тола конденсори иш унумдорликларининг чигитни чиқарувчи қувур ва пульсатор характеристикаларига боғлиқ равишда ўзгариш қонуниятлари аниқланган;
    ишчи органлардаги технологии каршиликларни ҳисобга олган ҳолда аррали жиннинг динамик ва конструктив кўрсаткичларини танлаш имконини берувчи 156 аррали цилиндр вали, чигитни чиқарувчи қувур ва шнекларнинг юкланиши қонуниятлари ҳамда улар айланишининг критик частоталари аниқланган;
    пахтани кайта ишлашда энергия сарфини ва пахта толаси таннархини камайтирувчи «таъминлагич - аррали жин - тола конденсори» машина агрегатларининг математик моделлари ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    Олиб борилган назарий ва тажрибавий тадқиқотлар асосида пахтани дастлабки кайта ишлаш технологии машиналарининг янги авлодини ишлаб чиқиш учун куйидаги хулоса ва тавсиялар шакллантирилди:
    1. Адабиётларнинг аналитик тахдили ва пахта тозалаш саноати машиналарининг ишлашини ўрганиш пахтани тозалаш ва уни аррали жинга бир текисда таксимловчи икки барабанли таъминлагични, ишчи камерага чигитни чиқариш кувури ўрнатилган аррали жин ва пульсловчи хаво окимли тола конденсорини ишлаб чиқиш зарурияти аниқланди.
    2. Икки кетма-кет жойлашган қозиқли барабанлар ва уларни ўраб турувчи тўрли сиртга эга жин таъминлагичининг конструкцияси асосланди, таъминлагич машина агрегата фаолиятининг технологик хисоб схемаси, динамик ва математик моделлари ишлаб чикилди хамда харакатнинг дифференциал тенгламалари тузилди. Гаусс-Зейдель усулидан фойдаланиб пахтани турли юзада энг кўп масофа босиб ўтиш мезони бўйича хамда лаборатория шароитида ўтказилган тажриба асосида таъминлагичнинг рационал параметрлари аникланди. Ишлаб чиқилган алгоритм ва дастурлар таъминлагич узатмасининг динамик параметрларини аниклаш имкониятини яратди.
    3. Пахта ва чигитнинг аррали жин ишчи камерасидаги харакатини математик моделлаштириш ёрдамида уринма тезликни ўзгариш конуниятини ўрганиш оркали курилманинг самарадор ишлашини бахолаш имконияти аникланди. Арралари орасидаги қадам камайтирилган ва қўшимча чигит чиқариш кувури ўрнатилган жин ишчи камерасининг конструкцияси ишлаб чикилди. Уларнинг геометрик ва кинематик параметрларининг рационал қийматлари аникланди.
    4. Чигит чиқарувчи қурилмага эга аррали жин машина агрегатининг динамик ва математик моделлари курилди, “двигатель - бажарувчи машина” тизимининг турли характеристикалари тахдил килинди ва юритма динамик параметрларининг рационал кийматлари аникланди.
    5. Чекли элементлар усулини кўчишлар шаклида қўллаш оркали пахта тозалаш машиналари валлари критик тезликларини, уларни кучга ва мустаҳкамликка ҳисоблаш усуллари ишлаб чиқилди ва муҳандислик ҳисоблаш ишлари учун тавсия этилди. Янги чигит чиқарувчи курилмага эга 156 аррали жинни ҳисоблаш мисолида аррали цилиндр вали, чигит чиқарувчи кувур ва шнеклар мустахкамлигини баҳолаш бўйича хисоблаш тадкикоти ўтказилди ва уларнинг мустаҳкамликка қўйилган талабларга жавоб берувчи конструкцион параметрлари тавсия этилди.
    6. Таклиф этилаётган икки барабанли козикли таъминлагич, кўшимча чигит чикарувчи курилмага эга аррали жин ва тола конденсори самарадорлигини бахолаш учун 2n марказий композицион режасини кўллаб, тажриба тадкиқотлари ўтказилди. Регрессия тенгламасидан мукобил кўрсаткичларни аниқлаш «Оптималловчи моделнинг ечимини Ньютон усулида излаш» дастури ёрдамида бажарилди. Натижада арранинг колосникдан чикиб туриш баландлиги Х/=57,97«52лш ва кувурнинг айланиш частотаси Х2=388,4^400 мин' бўлиши топилди ва бу холда таъминлагичнинг унумдорлиги 7000 кг/соат, аррали жиннинг унумдорлиги 2242 кг/соат, толанинг узунлиги 33,71 мм эканлиги аникланди.
    7. Назарий ва тажрибавий тадқикотлар хамда 5ДП-156 (5ДП-130) ва ДПЗ-216 (ДПЗ-180) аррали жинларни саноат ва корхоналараро синаш натижалари бу машиналарни «O'zpaxtasanoat» уюшмасига қарашли 5 та пахта тозалаш корхоналарига жорий килиш имкониятини берди. Пахтани қайта ишлаш технологик оқимидаги машиналарни рационал фойдаланиш туфайли 30000 т пахтани кайта ишловчи корхона учун электроэнергия сарфи 480,5 дан 407,7 кВт/соат гача камаяди ва иш унумдорлиги /2%дан 50% гача ошади, бу эса йилига 96,5 млн. сум иқтисодий самара беради.
    8. Пахта толасининг тўрли барабан юзасидаги ҳаракати технологии хисоб схемаси ва уни хисоблаш дастури ишлаб чикилиб, улар ёрдамида куйидаги рационал кийматлар аникланди: пульсатор заслонкаси айланиш тезлиги 370 мин , толани сўриш кучи Рвтах=0,245 Н, заслонка ва кувур юзаларининг нисбати 0,7. Бунда толадаги ифлосликлар ва аралашмаларнинг минимал қиймати йиғма нисбий S’=ll,87 м/с тезликда аникланди. Пульсловчи хаво окимли конденсор КВВБ машина агрегатлари динамикасини ўрганиш учун яратилган алгоритм ва дастур асосида энергия сарфининг ва тўрли барабан айланиши нотекислигининг минимал кийматларини таъминловчи узатманинг динамик параметрлари тавсия этилди. Натижада кўшимча 13% тозалаш самарасига эришилди.
    Шундай килиб, диссертация ишида икки барабанли таъминлагич, чигитни чиқарувчи курилмага эга аррали жин ва пульсловчи хаво окимили конденсор машина агрегатларини яратиш муаммосининг илмий асосланган техник ечимлари баён этилди. Бу машина агрегатларини жорий этилиши пахта хом ашёсини қайта ишлаш соҳасининг ахамиятли кайта курилишига ва пахта маҳсулотларининг ташқи бозордаги рақобатбардошлигини оширишга салмокли ҳисса қўшади.

    Давлат Мухаммадиев
    1-76
    42   8
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Ҳозирги кунда портал гипертензияли (ПГ) жигар циррози (ЖЦ) ногиронлик ва ўлимга олиб келувчи сабаблар орасида олдинги ўринлардан бирини эгаллаб турибди. Вирусли гепатитлар билан касалланиш кўрсаткичининг юкорилиги ва ЖЦнинг этиологик омилларидан бўлган алкоголизм, жигарнинг токсик ва дори воситалари билан зарарланиши кабиларнинг ўсиши кўпчилик давлатларда ушбу патологиянинг ижтимоий аҳамиятини анчагина юқори даражага кўтариб юборди.
    Қизилўнгач ва ошкозоннинг варикоз кенгайган веналаридан кон кетиши ЖЦ ва ПГ асоратлари ичида энг огири ва башорат килиб бўлмайдигани бўлиб, у беморларнинг 20-50%ида кузатилади. Геморрагик синдром ривожланганида ўлим кўрсатичи 30-80%ни ташкил килади. Агар жарроҳлик усулларини қўлламасдан кон кетишни тўхтатиш имкони бўлса, бир йили мобайнида кон кетиш 50-70%, икки йил ичида эса - 80-90% беморларда кайталанади. Шуни таъкидлаш жоизки, 30% беморларда қайталанган қон кетишлар консерватив давога рефрактер бўлади, кон кетиш эса жигар фаолиятининг кескин декомпенсациясига олиб келади.
    Ўлим кўрсаткичининг бундай юқори бўлиши геморрагик синдром ривожланишининг профилактикасига каратилган аралашувларни амалга ошириш заруратини келтириб чикаради, буларнинг ичида портал тизим декомпрессиясининг эндоваскуляр ва жаррохдик усуллари оптимал хисобланади.
    Замонавий хирургик гепатологияда каминвазив усулларнинг фаол равишда татбиқ этилиши анъанавий портосистем шунтлашга бўлган қизиқишнинг камайишига олиб келди. Буига ЖЦни радикал даволаш -жигар трансплантациясининг кенг миқёсда татбик этилиши хам сезиларли таъсир кўрсатди.
    Бирок, қатор хорижий тадкиқотлар натижалари шуни кўрсатдики, «А» ва «В» (Child-Pugh) синфига мансуб беморлар учуй портосистем шунтлаш аввалгидек қизилўнгач ва ошқозоннинг варикоз кенгайган веналаридан кон кетиш профилактикасининг самарали усули сифатида кўриб чиқилиши лозим, зеро у кон томир декомпрессияси операциялари самарадорлиги ва яшаб қолиш кўрсаткичлари бўйича бошқа мукобил анъанавий ва каминвазив усуллардан устундир.
    Бир тарафдан, геморрагик синдром тахдиди йўқлиги, жигар функционал етишмовчилигининг секинлик билан жадаллашиб бориши, баъзи ҳолларда эса портосистем шунтлашдан кейин диффуз жараённинг узок вақт баркарор кечиши донор жигарини кутиш муаммосини камайтириб, портосистем шунтлаш ўтказилган беморларнинг баъзи гурухдарида гепатотрансплантация бажарилиши зарурати масаласининг ечими бўлиши мумкин.
    Шу нуктаи назардан, кизилўнгач ва ошқозоннинг варикоз кенгайган веналаридан кон кетишлар хирургик профилактикаси ва портосистем шунтлаш натижаларини яхшилаш борасидаги асосий масалалари бўйича илмий тадқиқотларни давом эттириш ушбу диссертация ишининг долзарблигини белгилайди.
    Мустакиллик йилларида Ўзбекистон Республикаси учун ПГ хирургиясининг таракқиёти долзарб йўналишлардан бири бўлиб қолди, бу эса ЖЦ ни даволаш муаммосининг ижтимоий ва тиббий ахамияти билан боғликдир. Ўзбекистон Республикаси Президента «Ўзбекистон Республикаси Соғликни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш Давлат дастури тўғрисида»ги 1998 йил 10 ноябрь ПФ-2107-сонли Фармонига мувофик соғлиқни саклаш тизимида бошланган туб ўзгаришлар ва давлатнинг бошқа дастурлари, шу жумладан, Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 19 сентябрдаги «Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ килишни янада чукурлаштириш ва уни ривожлантириш давлат дастурини амалга оширишнинг асосий йўналишлари тўғрисида»ги ПФ-3923-сонли Фармонининг амалга оширилиши ҳозирга вактда илмий-амалий тиббиётнинг аксарият йўналишлари бўйича салмоқли натижаларга эришиш имкониятини берди. Бу йўналишлар каторида, ЖЦ ва ПГ билан оғриган беморларга кўрсатилаётган хирургик ёрдам сифатининг яхшиланиши ўтказилаётган ислоҳотларнинг ижобий натижаларини объектив омилларидан бири бўлиб хизмат килади.
    Ушбу ўйналишда илмий-амалий рақобат тамойилларига риоя килиш академик В.Воҳидов номидаги РИЖМнинг МДҲ давлатлари, Европа ва АҚШ энг илғор жарроҳлик марказлари каторига киришига имкон берди. Шуни таъкидлаш лозимки, бугунги кунда марказ портосистем шунтлаш соҳасида тўплаган тажрибаси ва натижалари бўйича дунёда илғор марказлардан бири бўлиб келмоқда. Гепатологиянинг ушбу мураккаб бўлимига бағишланган ўн беш йиллик илмий ишлар жамланмасининг савияси ва аҳамияти юқори даражада баҳоланиб, МДҲ давлатлари хирург-гепатологлари ассоциацияси томонидан 2010 йилда «Хирургик гепатология анналлари» журналининг биринчи даражали мукофот билан такдирланди.
    Шу билан бирга, согликни саклаш тизимида ва саломатликни муҳофаза килишда ЖЦ ва ПГ нинг асоратлари ривожланишини профилактикаси ва кўрсатилаётган хирургик ёрдам савиясини ошириш билан боғлиқ муаммо ўз ечимини кутмоқда, бу айникса вилоят ва туман миқёсида муҳимдир.
    Ушбу йўналишнинг ривожланишига жигардаги диффуз жараён кечиши огирлигини прогностик бахолашнинг замонавий тизимлари кўмаклашиши мумкин. Уларнинг амалий ахамияти радикал даво муддатларини танлашдан тортиб жигардаги патологик жараён кечишини динамик бахолаш ва тавсия килинган даво ёки ПГ бажарилган хирургик коррекцияси сифатининг объектив тахдилини ўз ичига олади.
    Бу масалада ЖЦ билан бетоб бўлган беморларда ПГ хирургик даво концепциясини ишлаб чиқиш зарурати ва бунда портосистем шунтлаш самарадорлиги, декомпрессия турини танлашни оптималлаштириш,дарвоза ангиоархитектоникасининг ўзига хос хусусиятлари ва бахолаш интеграл тизимларининг прогностик ахамияти тўғрисида чуқурроқ маълумотлар тўплаш диссертация мавзуси талаб қилган асосий мезонларидан бири бўлиб ҳисобланади.
    Тадқиқотнинг мақсади жигарнинг қариндош трансплантациясини бажариш зарурати ва оптимал муддатларини аниқлаш учун ЖЦ билан оғриган беморларда ПГни даволаш портосистем шунтлашдан кейин «ҳаёт сифати»нинг прогностик таҳлили ва асоратлар ривожланиш ҳавфини баҳолашнинг интеграл тизимига асосланган хирургик даволаш концепциясини ишлаб чиқиш.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    илк бор Ўзбекистон Республикасида қизилўнгач ва ошкозоннинг варикоз кенгайган веналаридан кон кетиш ривожланиши частотаси аниқланди, ПГ ушбу асоратининг кайси минтакаларда баландлиги белгиланди, кўрсатилаётган хирургик ёрдам спектри тахдил килинди;
    портосистем шунтлашнинг замонавий ПГ хирургиясидаги роли, унинг ЖЦ билан оғриган беморлар учун прогностик аҳамияти ва рақобат истикболлари аниқланган;
    ЖЦ ва ПГ билан огриган беморларда портожигар кон айланиши гемодинамик бузилишиларининг таснифи ишлаб чикилди, бу эса етарли даражада гепатопетал кон окимини саклаб колиш учун портолиенал хавза декомпрессияси даражасини оптималлаштириш имконини берди;
    портосистем шунтлаш прогнози асосий мезонлари унификация килинди ва илмий асослаб берилди, ЖЦ билан огриган беморлар ахволи оғирлигини, шунингдек, қизилўнгач ва ошқозоннинг варикоз кенгайган веналаридан кон кетиш режали жаррохлик профилактикасини амалга ошириш имкониятини аниклаш, портосистем шунтлаш асоратлари ривожланиши ҳавфини, ўлим ва яшаб колиш кўрсаткичларини баҳолаш учун интеграл дастурлар ишлаб чикилди;
    илк бор MELD прогностик шкаласи бўйича портосистем шунтлашнинг қизилўнгач ва ошкозоннинг варикоз кенгайган веналаридан кон кетиш ҳавфи бўлган ЖЦ билан огриган беморларда касалликнинг кечиши ва бемор аҳволининг оғирлигига бўлган таъсири бахоланди. Яшаб колиш прогнози верификацияси, жигар трансплантацияси зарурати ва уни бажаришнинг потенциал муддатини бахолаш учун портосистем шунтлашдан кейинги узок муддатларда ушбу кўрсаткичнинг динамикаси ўрганилди; 
    илк бор CLDQ (The Chronic Liver Disease Questionnaire) махсус сўровномаси асосида портосистем шунтлашдан кейин ЖЦ билан огриган беморларда “ҳаёт сифати” мезонларини баҳолаш таҳлил килинди. Шунтловчи операцияларнинг ушбу хаёт сифати кўрсаткичи динамикасига бўлган таъсири аниқланди ва портал тизим декомпрессияси турига қараб операциядан кейинги даврнинг кечиш хусусиятлари ўрганилди;
    ПГ синдроми бўлган беморларда кайта оператив аралашувлар бажарилганида ёки портосистем шунтлаш бажариш имкони бўлмаганида унга муқобил сифатида режали аралашувлар вақтида энг истикболли оператив усул хисобланувчи гастрозофагеал коллекторни каркас протез устида лигатура ёрдамида ажратишнинг янги усули ишлаб чикилди.
    Хулоса
    1. Ўзбекистон Республикасида ҚОВКВ дан кон кетиш асоратининг ўртача кўрсаткичи 100 минг ахолига 7,9 ни ташкил этиб, беморларнинг умумий микдори тузилишида энг кўп Фарғона водийсига тўғри келади ва 46,8% (100 минг ахолига 13,1) ни ташкил қилади. Тошкент шахри, Тошкент ва Сирдарё вилоятида 21,0% ни (100 минг ахолига 8,4), Самарканд ва Жиззах вилоятларида 15,5% (100 минг ахолига 8,0), Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида 6,6% (100 минг ахолига 3,1), Бухоро ва Навоий вилоятларида 6,4% (100 минг ахолига 5,7), Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистон Республикасида 3,8% (100 минг ахолига 2,7) ни ташкил килади.
    2. Жигар ички блокининг жадаллашуви ва ПГнинг ошиб бориши фонида ҚОВКВдан кон кетиш хавфининг кучайиб бориши индивидуал антропометрик кўрсаткичлар, спленопортал ўзан гемодинамикаси ва ангиоархитектоникасининг ўзига хослигига боғлиқ бўлиб, ўртача 44,3% ни ташкил килади. Бундай ҳолатларда геморрагик синдромнинг олдини олиш учун махсус чораларнинг мавжуд эмаслиги кон кетиш рецидиви эҳтимолини 86,7% га оширади.
    3. Рақамли спленопортография маълумотларига кўра ПГ ли ЖЦ билан огриган беморларнинг 79,3% ида ошкозоннинг чап венасига кон окими инверсияси кузатилган, 5,4% беморда пастки ичак тутқич венасига, 10,5% беморда реканализацияланган киндик венасига, 11,0% беморда талок-диафрагмал коллатераллар бўйлаб кон окими инверсияси ва 4,0% беморда чап супраренал венага компенсатор кон окими кузатилган.
    4. ПГ прогрессияси шароитида ПГ ли ЖЦ билан оғриган беморларда портожигар қон оқимининг бузилиши таснифи унинг дефицитини аниқлаш учун радионуклид сцинтиграфия усулига ва портал бассейн ирмоқларига кон окиминининг инверсияси даражасини аниклаш рақамли динамик спленопортография маълумотларига асосланиши мумкин.
    5. ЖЦ асоратлари диагностикасида стандартлаштирилган ёндашувнинг ва беморлар ҳолатининг огирлик даражасини баҳолаш учун интеграл дастурнинг татбик этилиши ҚОВКВдан кон кетишининг режали хирургик профилактикасини бажариш имкониятини бирламчи баҳолаш сифатини яхшилашга имкон бериб, геморрагик асорат хавфини гипердиагностика кўрсаткичини 12,0% дан 7,0% га камайтиришга, шунингдек операцияга қарши кўрсатмалар кўрсаткичини 27,4% дан 9,6% гача (Р=О,ООЗ) пасайтиришга имкон берди.
    6. Прогностик аҳамиятга эга мезонларни аниклаш орқали маълумотлар базасини яратишда концептуал ёндошиш асосида ишлаб чиқилган, ЖЦ билан огриган беморларда ПСШ нинг хавфини баҳолаш интеграл дастури, шунтлашдан кейинги ўзига хос асоратлар хавфи, ўлим ва яшовчанлик кўрсаткичини ҳисоблашга имкон яратиб, усулнинг селектив шунтлаш турлари учун 85,6-98,3%, марказий декомпрессия турлари учун 88,0-98,9% аниқлигини кўрсатади.
    7. ПСШ дан кейин ЖЦ билан огриган беморлар хаёт сифатининг(СЬОО) ёмонлашуви 1 йилдан 3 йилгача муддатда рўй беради (Р<0,001), бунда физик ҳолат шкаласи бўйича бу кўрсаткич 5 йилгача муддатда назоратга нисбатан селектив декомпрессияда 55,5±5,4% ни ва марказий турдаги ПСШ да 55,1±5,9% ни ташкил этди, психологик холат ва ўз соғлигини субъектив хис қилиш бўйича эса тегишли равишда 49,2±5,7% ва 46,6±5,3% ни ташкил қилди. Бу жигардаги патологик жараённинг жадаллашуви ва декомпенсация ривожланиши эҳтимоллигини англатади.
    8. ЖЦ да ўлим кўрсаткичининг киёсий таҳлили шуни кўрсатдики, ПСШ режалаштирилаётган беморлар гуруҳида MELD шкаласи бўйича ўртача кўрсаткич 10,19±0,24 баллни, Child-Pugh бўйича эса 7,13±0,17 баллни ташкил қилиб, жигар трансплантаясига абсолют кўрсатмалар (19,56±0,69 балл (Р<0,001)) бўлган беморлар гурухидагига Караганда анчагина паст (11,56±0,38 балл (Р<0,001)) эканлиги кўрсатди.
    9. ПСШ операциядан кейинги эрта даврда MELD шкаласи бўйича кўрсаткичларнинг аник пасайишига олиб келмайди (10,19±0,24 балл 10,94±0,23 баллга карши). Бирок кузатувнинг биринчи Йили давомида бу кўрсаткич 11,79±0,32 баллгача (Р<0,05) ёмонлашади, яшовчанлик эса 90,6% ни ташкил килади. Шунда жигардаги патологик жараённинг ривожланиб бориши фонида MELD кўрсаткичининг 15 баллдан юкори (жигар трансплантациясига кўрсатма) бўлиши, ушбу муддатларда фақаткина 15,6% беморларда аниқланди.
    10. Замонавий хирургик гепатологияда ПСШ ҚОВКВдан қон кетишининг профилактикасида оптимал усуллардан бири сифатида сакланиб келмокда. Бундай турдаги аралашувларнинг концептуал аҳамияти жигар трансплантациясини бажариш имконияти чекланган ҳоллардагина эмас, балки ЖЦ функционал компенсацияланган ҳолатдаги беморларда радикал даво усулига бўлган эҳтиёжни камайтиришга ёрдам бериши билан мухимдир.
    11. Ишлаб чиқилган диагностика стандартлари ва портал тизим декомпрессия оптимал вариантини индвидуал танлашнинг татбик этилиши марказий ПСШдан кейин жигар етишмовчилигини 18,8% дан 9,1% га, сенлектив декмпрессиядан кейин эса 14,3% дан 8,3% га, анастомоз тромбозини тегишли равишда 8,9% дан 2,7% га ва 5,7% дан 2,4% га, ўлим кўрсаткичини 6,9% дан 2,7% га ва 8,6% дан 3,9% гача камайтириш имконини берди.

    Азам Бабаджанов
    1-80
    56   21
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Пластиклик на-зарияси туташ муҳитлар механикасининг мустақил йирик йўналишларидан бири саналади. Материалларни мустаҳкамлик имкониятидан тўла ва унумли фойдаланиш, сарфини камайтириш ҳамда оптимал лойиҳалаш учун кўйила-диган талаблар уларнинг пластик деформациялари билан боғлиқ бўлиб, уларни ҳисобга олиш амалиётнинг долзарб масаласи ҳисобланади.
    Машинасозлик, тоғ-кон ишлари, авиасозлик ва энергетикада ишлатила-диган маҳсулотларни такомиллаштириш, янги конструкцияларни ишлаб чиқиш мураккаб кучланганлик ҳолатида ишлайдиган кўп боғламли жисмлар-да янги материалларни ҳамда инновацион муҳандислик ечимларни жалб қилишга каратилган. Муҳандислик амалиётидан келиб чиқкан масалалар ечимини топиш туташ муҳитдаги қайтарилмас деформацияларни ҳисобга олиш билан боғлиқ бўлганлиги сабабли, ташки кучланишларнинг турли ҳолларида материаллар пластик хусусиятларини инобатга олишни такозо килади. Бу эса жисмдаги локал кучланишларни бутун ҳажми бўйлаб тақсимланишини ишончли ифодалайди ва шу орқали юк кўтариш кобилия-тини ошириш ҳамда катта деформациялар остида конструкциянинг бузилиш хавфини камайтириш усулларини топишга имкон бериши сабабли долзарб ҳисобланади.
    Туташ муҳитлар механикаси чегаравий масалаларини ифодаловчи тенг-ламалар ичида физикавий муносабатлар муҳим ўринга эта. Ҳисоблаш жараё-нида қўлланиладиган физикавий муносабатлар материал хусусиятларини им-кон қадар тўлалигича тавсифлаши лозим. Пластиклик назариясига кўра куч-лар ва кинематик хоссалар орасидаги боғликлик фақат кўйилаётган кучларни қийматига эмас, балки уларнинг кўйилиш кетма-кетлигига қараб сезиларли ўзгаради. Бу мураккаб юкланишни ҳисобга олган ҳолда пластиклик назария-сининг моделларини ривожлантиришнинг заруриятини белгилайди.
    Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Автотранспорт во-ситалари конструкциясининг фойдаланиш шартлари бўйича хавфсизлиги тўғрисида»ги 4 июл 2012 йил 191-сонли қарорида автотранспорт воситаси-нинг тормоз тизимидаги қисмларни мураккаб юкланишдаги ишининг ишонч-лигини таъминлаш бўйича талаб келтириган бўлиб, бу диссертация мавзусининг заруриятини тасдиқлайди.
    Кўп параметрли юкланишларнинг айрим синф жараёнларига жисмлар-нинг механик ҳолатини ифодаловчи математик тенгламалар тузиш орқали мустаҳкамлик ва турғунлик масалаларида самарали ҳисоблаш усулларини ишлаб чиқиш, оптимал ечимларни топиш ҳамда уларни тахдил килиш вази-фалари пластиклик назарияси билан узвий богликдир. Мураккаб кжланиш-ларда пластик деформацияланишни ифодаловчи функционалларнинг фунда-ментал хусусиятларини ўрганиш, турли кўринишдаги юкланишларда мавжуд пластиклик назарияларининг ишончлилигини физик жиҳатдан аниқлаш, таж-рибалар асосида муҳит ҳолати тенгламаларининг ишончли янги моделларини ишлаб чиқиш хисоблаш самарадорлигини оширади. Мураккаб юкланишдаги материалларнинг деформацияланишини ҳисобга олиш пластиклик назария-сини моделларини ривожлантириш учун қўлланилади. Чунки, деформацияни ҳисобга олган ҳолдагина мураккаб юкланишнинг барча параметрлари қамраб олинган бўлади. Шу билан бирга изотроп ва анизотроп материалларнинг мураккаб юкланганлик ҳолларида деформацияланиш хусусиятларини ўрганиш, пластиклик назариясини ривожлантириш ва мураккаб юкланиш жараёнлари учун замен талабларидан келиб чиққан янги математик моделларни тузиш туташ муҳит механикасининг мухим масалаларидан бири хисобланиб, бу йўналишда илмий тадқиқот ишларини олиб бориш заруриятини белгилайди.
    Тадқиқотнинг мақсади эластик-пластик жараёнлар назариясини ривожлантириш, тажрибалар орқали материаллар хоссаларини ўрганиб, унинг деформацияланиш математик моделларини куриш, таклиф этилган моделлар асосида мураккаб юкланиш масалаларини ечиш учун сонли-аналитик ҳисоблаш алгоритмини яратишдан иборат.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан ибо-рат:
    пластиклик назарияларининг ўрганилган мураккаб юкланиш жараёнлари учун физик ишончлилик чегаралари аниқланган;
    тажриба тадқиқотлари асосида изотроп металлар учун физик аниқловчи муносабатлар ишлаб чиқилган;
    тажрибалар ва назарий изланишлар асосида трансверсал-изотроп мате-риаллар учун ҳолат тенгламаси ишлаб чиқилган;
    аниқловчи муносабатлар модели учун масалаларни сонли усулда ечиш алгоритми қурилди ва амалиётда қўлланилган;
    аниқловчи муносабатларни турли вариантларда аппроксимациялаш учун Мураккаб юкланиш-ЭҲМ (МЮ-ЭҲМ) усулининг яқинлашувчанлиги тажриба ассосида исботланган;
    мураккаб юкланиш орқали жисм шаклига пластик ишлов беришда кам иш сарф этилиши исботланди ва унта эришиш йўллари очиб берилган;
    таклиф этилган модел асосида ва чегаравий интеграл тенгламалари усу-ли ёрдамида амалиёт масалаларин ечиш учун сонли усул ишлаб чикилган.
    Хулоса
    1. Назарий ва тажрибавий тадқикотлар асосида ўрганилган амалий масала-ларни ечишда конструкция материалларининг деформациялаш хусуси-ятларини тавсифловчи мураккаб юкланиш жараёнларига нисбатан турли пластиклик назарияларининг физик ишончлилиги чегаралари аниқланди. Бундай юкланишларни тавсифлаш учун деформация ва окувчан пластиклик назариялари фазовий мураккаб юкланиш жараёнла-рида материалларнинг сифат бўйича хусусиятларини ифодаламаслиги аниқланди.
    2. Аппроксимацияловчи муносабатларнинг турли кўринишлари жорий этилишида МЮ-ЭҲМ усулининг яқинлашувчи эканлиги исботланди. Икки бўғин юкланиш жараёнлари учун квазичизиқли аппроксимация тенгламасининг дифференциал аппроксимация тенгламаси билан яқинлашувчанлик тезлиги тент эканлиги назарий ва амалий жихатдан исботланди. Эгрилиги ўзгармас траекториялар учун мустахкамлик коэффициента v<0.8, ва дастлабки оддий кичик юкланишдан кейин эгрилиги ўзгармас траекториялар учун мустахкамлик коэффициента v>0.8 бўлган ҳолларида квазичизикли аппроксимацион тенгламаси ва дифференциал аппроксимацияловчи тенгламаларининг яқинлашувчанлик тезлиги тенг эканлиги аниқланди.
    3. Турли изотроп конструкцией материаллар устида ўтказилган тажриба-лар асосида пластиклик функционалларининг фундаментал хусусиятла-ри аниқланди. Яқинлашиш бурчаги, Р, N ва <т функционаллари учун ян-ги аппроксимациялар курилди.
    4. Материалнинг мураккаб юкланиш холатидаги деформацияларни ифода-ловчи муносабатлар тузилди.
    5. Мураккаб юкланиш шароитида трансверсал-изотроп жисмнинг ҳолатини тавсифловчи модел курилди ва унинг ишончлилиги тажриба асосида исботланди.
    6. Мураккаб юкланиш шароитида материаллар шаклларининг ўзгаришига сарфланадиган иш микдори тадкиқ килинди ва мураккаб юкланиш ша-роитидаги иш оддий юкланишдаги ишга нисбатан кам эканлик кўрсатгичлари аниқланди.
    7. Мураккаб юкланишдаги механик жараёнларини ифодаловчи муносабат-ларнинг янги вариантлари учун чегаравий интеграл тенглама ечимининг мавжудлиги ва ягоналиги исботланди.
    8. Пластиклик назариясининг ясен ва ўққа нисбатан симметрик масалала-рини ечими учун компланарлик гипотезасига асосланган тўғри чегаравий элементлар усули билан ечиш алгоритмлари ишлаб чиқилди.
    9. Компланарлик гипотезасидан фойдаланиш оркали узилишли силжишлар усули аппроксимацияловчи нисбат сифатида пластиклик назариясига жорий этилди.

    Рустам Абиров
    1-77
    43   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси ҳукумати томонидан регионал-ҳудудий автоматлаштирилган бошқариш тизимларини ривожлантириш ва ягона ахборот майдонини яратиш бўйича кабул килинган комплекс чора-тадбирлар замонавий ахборот-коммуникация технологиялари асосида ахборот-бошкарув тизимларини кенг жорий этишга йўналтирилган. Шундан келиб чиккан холда, турли функционал вазифали объектларни бошқариш ва уларнинг ҳолатини баҳолашнинг самарали усуллари ва алгоритмларини ишлаб чиқиш ўзининг долзарблиги билан ажралиб туради ва шу билан биргаликда, катта халқ хўжалиги аҳамиятига эга бўлган назарий ва амалий муаммо сифатида тўлалигича ечилмай қолмокда. Ахборотларга ишлов бериш ва бошқаришнинг мураккаб тизимлари, хусусан, технологик объектларни бошқариш тизимларининг тараққиёти аниклик тавсифларига бўлган талабларнинг доимий равишда ошиб бориши билан кизикиш уйготади. Бу масала айникса, ташқи мухит ва моделлар тавсифларининг априор ноаниклиги ва кутилмаган ўзгарувчанлиги каби реал шароитларда мураккабдир. Бундай шароитларда халакит берувчи содда омиллар сифатида каралмайдиган моделли бузилишларга нисбатан тизимнинг фаолият кўрсатиши мослашувчанлиги ва назоратига ўтиш мақсадга мувофик ва халакит берувчи омилларни баҳолаш умуман тизимнинг фаолият кўрсатиш сифатини ахамиятли даражада ошириш имконини беради. Шундай килиб, априор ноаниқликнинг юқори бўлган шароитларида бошқариш тизимларни мослаштиришнинг самарали усуллари ва воситаларини ривожлантириш ва ишлаб чикиш реал вақт жадаллигидаги кузатишлар маълумотларига самарали ишлов бериш имконини беради ва ахборотларга ишлов бериш ҳамда бошкариш тизимларининг аниклиги ва ишончлилигини оширади.
    Диссертация ишига бўлган зарурият, саноатнинг турли тармоқларидаги, хусусан, кимёвий саноатдаги мураккаб технологик объектларни назорат килиш ва автоматлаштиришнинг замонавий концепцияларини кенг жорий этиш, ноаниклик шароитларида объектларни баҳолаш, идентификациялаш ва бошқариш масалаларига диқкат билан аҳамият беришни талаб этиши билан боғлиқлиги орқали ифодаланади.
    Мазкур тадқикот Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Кимёвий саноатдаги корхоналарни модернизациялаш, техник ва технологик таъминлаш дастури тўғрисида»ги 2007 йил 7 июлдаги ПФ-677-сонли фармонининг амалга оширилишини таъминлашга каратилган бўлиб, дастурдаги энг асосий масалалардан бири ишлаб чиқаришнинг техник даражаси ва самарадорлигини ошириш, замонавий юқори самарали технологиялар, курилмалар ва технологик жараёнларни энг янги бошқариш тизимларини жорий этиш йўли орқали кимёвий ишлаб чиқаришдаги экологик хавфсизлик ва эксплуатацион ишончлиликни таъминлаш ҳисобланади.
    Шу жиҳатдан юқорида кўрсатиб ўтилган масалаларни ечиш замонавий ахборот технологиялари асосида технологии жараёнларни бошқариш тизимининг самарадорлигини келажакда оширишга каратилган махсус тадқиқотлар ва ишланмаларни амалга оширишни талаб қилиши келиб чиқади.
    Бунда мослашиш ва назорат қилишнинг кўрсатиб ўтилган усулларини амалга ошириш бошқарилувчи объектлар динамикасининг турли хил тескари масалаларини ечиш зарурияти билан тўқнаш келади. Бундай турдаги масалалар ёмон шартланган масалалар ҳисобланади. Улар нокоррект кўйилган масалалар синфига тегишли бўлади. Бундай вазиятларда ноаниқлик шароитидаги бошқариш объекта ҳолатларини адаптив баҳолаш усуллари ва алгоритмларини синтезлаш масаласини жорий ахборотларга ишлов бериш-нинг турғун алгоритмларини қуриш услубиятини белгилаб берувчи мунтазам баҳолаш назарияси нуқтаи назаридан кўриб чикиш мақсадга мувофикдир. Шунга кўра моделли ноаниклик шароитларида технологии бошқариш объектлари ҳолатини мунтазам адаптив баҳолашнинг самарали усуллари ва алгоритмларини ишлаб чикиш ва уларни амалий жихатдан амалга ошириш-нинг ҳисоблаш схемаларини синтезлаш ниҳоятда муҳим ахамият касб этади.
    Тадқиқотнинг мақсади технологик бошқарув объектлари ҳолатини моделли ноаниқлик шароитида мунтазам адаптив баҳолаш усуллари ва алгоритмларини ишлаб чиқиш ва уларни муайян ишлаб чиқариш жараёнларини автоматлаштириш ва бошқариш масалаларини ечишда амалий кўллашдан иборат.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    кидирилаётган ечим мувофиқлигини таъминлаш ва шу билан биргаликда адаптив бахолаш амаллари аниқлигини ошириш имконини берадиган ёмон шартланган матрицали чизиқлантирилган тизимларнинг мумкин бўлган қийинчиликларини эътиборга олган ҳолда ночизиқли функционал тенгламаларни ечиш усуллари асосида объект шовқинининг ковариацион матрицасини мунтазам бахолаш алгоритмлари ишлаб чикилган;
    бахолаш хатоликлари назарий ковариацион матрицаларини реал кийматларга боғланишини таъминлаш ва шу билан биргаликда Калман фильтри кучайтириш матрицаларини ҳисоблашни реал ўлчашлардаги узилиб колишини бартараф этиш имконини берадиган матрицаларнинг сингуляр ажратиш асосида ўлчашларда кетма-кет корреляцияланган халакитлар бўлган шароитларда бошқариш объекти ҳолатини адаптив мунтазам бахолаш алгоритмлари таклиф этилган;
    фильтрни галаён таъсирларининг ковариацион матрицаларини ўзгарувчан кийматларига мослаштириш имконини берадиган, хусусий ҳосилаларни ҳисоблаш ва силлиқлантиришни талаб этмайдиган кесишувчилар усули ва янгиловчи жараён асосида ўлчаш халакитлари ва объект шовқинининг ковариацион матрицаларини адаптив мунтазам итерацион бахолаш алгоритмлари таклиф этилган;
    фильтрни ғалаён таъсирларининг ковариацион матрицаларини ўзгарувчан қийматларига мослаштириш имконини берадиган, хусусий ҳосилаларни ҳисоблаш ва силлиқлантиришни талаб этмайдиган кесишувчилар усули ва янгиловчи жараён асосида ўлчаш халакитлари ва объект шовқинининг ковариацион матрицаларини адаптив мунтазам итерацион бахолаш алгоритмлари таклиф этилган;
    градиентни проекциялаш усули асосида Калман фильтрининг матрицали кучайтириш коэффициентини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритми ишлаб чиқилган ва матрицали тенгламани ечмасдан туриб, ечимнинг хатолигини бахолаш имконини берадиган кучайтириш коэффициентини ҳисоблашнинг матрицали тенгламаси ўнг кисми хатоликларини бахолаш ифодалари олинган;
    чизикли алгебраик тенгламаларнинг тақрибий ҳосил қилинган ёки ёмон шартланган стохастик тизимларини ечиш усуллари асосида ўлчаш халакитлари ва объект шовкинини авто- ва ўзаро коррелирланганлиги шароитида адаптив бахолашнинг динамик фильтр кучайтириш коэффициентини ҳисоблаш аниқлигини ошириш имконини берадиган мунтазам алгоритмлари таклиф этилган;
    итератив мунтазамлаштириш тамойили доирасида вариацион тенгсизликларни ечиш усуллари асосида бошкариш объектларининг ўтиш матрицаларини адаптив баҳолашнинг қидирилаётган баҳолар мустакиллиги ва мувофиклигини таъминловчи мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган;
    функционалларни минимумлаштиришнинг мунтазам усуллари асосида кўриб чикилаётган бахолаш масаласини мунтазамлаштириш имконини берадиган тўла априор моделли ноаниқлик шароитларида Калман туридаги динамик фильтрнинг кучайтириш коэффициенти ва бошқарилувчи объект ўтиш матрицалари параметрларини бахолашнинг мунтазам алгоритмлари таклиф этилган.
    ХУЛОСА
    Диссертацияда тизимли таҳлил, бошкаришнинг адаптив тизимлари назарияси, нокоррект масалаларни ечиш усуллари ва динамик фильтрлаш концепциялари асосида моделли ноаниқлик шароитларида бошкаришнинг технологик объектлари ҳолатларини мунтазам адаптив бахолашнинг конструктив услубияти ишлаб чиқилган ва куйидаги натижалар олинган:
    1. Қидирилаётган ечим мувофиқлигини таъминлаш билан биргаликда адаптив бахолаш амалининг аниқлигини ошириш имконини берадиган ўзига хос ва ёмон шартланган матрицали чизиқлантирилган тизимларнинг мумкин бўлган кийинчиликларини эътиборга олган холда ночизикли функционал тенгламаларни ечиш усуллари асосида объект шовқинининг ковариацион матрицасини бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган.
    2. Бахолаш хатоликлари назарий ковариацион матрицаларини реал кийматларга богланишини таъминлаш ва шу билан биргаликда Калман фильтри кучайтириш матрицаларини ҳисоблашни реал ўлчашлардаги узилиб колишини бартараф этиш имконини берадиган матрицаларнинг сингуляр ажратиш асосида ўлчашларда кетма-кет коррелирланган халакитлар бўлган шароитларда бошқариш объекти холатини адаптив мунтазам бахолаш алгоритмлари таклиф этилган.
    3. Хусусий ҳосилаларни ҳисоблаш ёки силлиқлантиришни талаб этмайдиган, янгиланувчи жараён ва кесишувчилар усули асосида объект шовқини ва ўлчаш халақитларининг ковариацион матрицаларини адаптив мунтазам итерацион бахолашнинг, кидирилаётган якинлашишлар мувофиклиги ва фильтрни ғалаён таъсирлари ковариацион матрицаларининг ўзгарувчан қийматларига мослашишини таъминлаш имконини берадиган алгоритмлари таклиф этилган.
    4. Градиентни проекциялаш усули асосида Калман фильтрининг матрицали кучайтириш коэффициентини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган. Кучайтириш коэффициентини хисоблашнинг матрицали тенгламаси ўнг кисми хатолигини бахолаш учун ифодалар олинган бўлиб, улар бевосита матрицали тенглама ечимини топмасдан туриб, тенглама ечимининг хатолигини бахолаш имконини беради. Шунингдек, топилган ифодалар оркали тизимни келгусида кандай аниклик билан ечиш бўйича сифатли хулосалар олиш учун ечим хатолигининг даражаси ҳақидаги априор ахборотларни хам олиш мумкин.
    5. Фильтрнинг матрицали кучайтириш коэффициентларини априор маълумотларга қатъий боғлиқлигини бартараф этиш имконини берадиган объектнинг корреляцияланган шовкинларида икки босқичли адаптив бахолашнинг мунтазамлаштирилган алгоритмлари таклиф этилган. Бу масалани ечишда квазиоптималлик, кесишувчи кийматлилик ва А-эгри чизикли усуллар асосида мунтазамлаштириш параметрини танлаш оркали олиб бориладиган мавхум мурожаат килиш, мунтазамлаштириш, h -минималлаштириш ва ўртача ишдан чиқиш усуллари энг самарали эканлиги кўрсатилган.
    6. Чизикли алгебраик тенгламаларнинг тахминий бузилган ёки ёмон
    шартланган стохастик тизимларини ечиш усуллари асосида объект шовқини ва ўлчаш халакитлари автокорреляцияланган шароитларда адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари таклиф этилган. Бахолаш
    алгоритмларини шакллантиришда тақрибий стохастик тенгламалар тизими ечимларининг оптимал мунтазамлаштирилган бахоларини олишни
    кафолатловчи богланмаганлик тамойилининг статистик шаклидан
    фойдаланилган.
    7. Динамик фильтрнинг кучайтириш коэффициентини хисоблаш аниқлигини ошириш имконини берадиган объект шовқини ва ўлчаш халакитлари ўзаро корреляцияланган бўлганда, ўнг қисми тақрибий берилган ва мусбат аниқланган матрицали оператор тенгламалари ечимларини мунтазамлаштириш усуллари ҳамда шовқин ва халақитларни декорреляциялаш асосида адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган.
    8. Моделли ноаниқлик юқори даражада бўлган шароитларида бошкаришнинг адаптив тизимларини синтезлаш имконини берадиган вактли каторлар концепцияси асосида галаёнлар ковариацион матрицаси ва бошқариш объектлари динамикаси тенгламалари матрицалари параметрларини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари таклиф этилган.
    9. Қидирилаётган баҳоларнинг асосланганлиги ва мувофиқлигини таъминловчи итератив мунтазамлаштириш тамойили доирасида вариацион тенгсизликларни ечиш усуллари асосида бошкариш объектларининг ўтиш матрицаларини адаптив бахолашнинг мунтазам алгоритмлари ишлаб чиқилган.
    10. Тўлиқ априор моделям ноаниклик шароитларида Калман туридаги динамик фильтрнинг кучайтириш коэффициента ва бошкарилувчи объектларнинг ўтиш матрицалари параметрларини адаптив бахолашнинг, функционалларни минималлаштиришнинг мунтазам усуллари асосида кўриб чиқилаётган бахолаш масаласини мунтазамлаштириш имконини берадиган мунтазам алгоритмлар таклиф этилган.
    11. Бошкарув таъсирлари ва ҳолат ўзгарувчилари векторини хисоблаш аниқлигини ошириш имконини берадиган моделли ноаниқликнинг даражалари турлича бўлган шароитларда мунтазам адаптив бахолаш асосида башоратловчи моделлардан фойдаланган холда динамик объектларнинг бошқариш тизимларини синтезлаш алгоритмлари таклиф этилган.
    12. Моделли ноаниклик шароитларидаги бошкариш объектлари ҳолатларини адаптив бахолашнинг таклиф этилган мунтазам алгоритмлари асосида PS-Агро ишлаб чиқаришдаги кальций-сульфат-фосфатли пульпани гранулали қуритиш ҳамда аммиакли селитрани буглатиш технологик жараёнларини бошкаришнинг адаптив тизимлари ишлаб чиқилган. Кўрсатилган жараёнлар учун таклиф этилган бошкаришнинг адаптив тизимлари жараёнлар юз беришининг технологик режимини баркарорлаштириш ва уларнинг фаолияти самарадорлигини ошириш имконини беради.

    Орипжон Зарипов
    1-88
    48   12
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. «Алпомиш» достони ўзбек халки ижодий даҳосининг бебаҳо бадиий ёдгорлиги бўлиб, унда қаҳрамонлик, мардлик, она Ватанга муҳаббат, эл-юрт ҳамжиҳатлиги ва фаровонлиги ғоялари тараннум этилган. Достоннинг ўзбек бахшилари эпик репертуаридаги барча вариант ва версияларида ватанпарварлик, жасорат, юртсеварлик, бирдамлик ва бунёдкорлик улуғланган. Халкнинг миллий ифтихорига айланган бу мухташам эпос асрлар давомида хар бир кишига жуда катта руҳий-маънавий кувват бахш этиб келмокда. Шунинг учун хам «Алпомиш» ўзбек халқининг миллий ўзлиги ва шарафли тарихий таракқиётини ўзида бадиий акс эттирган бебаҳо қаҳрамонлик достони сифатида эъзозланади. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президента И.Каримов: «Халкимиз азалдан ўз вужуди, ўз томирида мавжуд илохий қудратга муносиб бўлмоқка интилиб, ўз ўғлонларини мардлик ва халоллик, жасурлик рухида, эл-юрт учун жонини ҳам аямайдиган асл паҳлавонлар этиб тарбиялаб келган. Шу маънода халқ оғзаки ижодининг ноёб дурдонаси бўлмиш «Алпомиш» достони миллатимизнинг ўзлигини намоён этадиган, авлодлардан-авлодларга ўтиб келаётган қахрамонлик кўшиғидир. Агар халкимизнинг кадимий ва шонли тарихи туганмас бир достон бўлса, «Алпомиш» ана шу достоннинг шох байта, десак, тўғри бўлади»1, - деб ёзган эди.
    Ўзбек халқининг қаҳрамонона тарихи, эл-юрт осойишталиги ва оила қўрғонини муқаддас деб билган ориятли йигитларнинг мардлиги тасвирланган «Алпомиш» достони Марказий Осиё халқлари бадиий тафаккури таракқиётига беқиёс таъсир кўрсатган. Шунинг учун ҳам бу достонининг юзага келишига асос бўлган архаик сюжетни аниқлаш, унинг халк бахшилари репертуаридаги бадиий эволюцияси босқичларини ёритиш ва бошка халклар эпик ижодиётига таъсирини тадкиқ этиш фольклоршуносликнинг долзарб масалалари сирасига киради.
    Ҳозирга қадар ўзбек халқ қахрамонлик эпосининг тарихий-типологик хусусиятлари Марказий Осиё туркий халқлари фольклори материаллари контекстидагина ўрганилган бўлиб, унинг қардош бўлмаган халқлар эпослари билан муштарак жиҳатлари Гомернинг «Одиссея»си билан қиёсланган. Лекин туркий эпосларнинг Шарқий Осиё халқлари, жумладан, корейс фольклорига кўрсатган таъсири, бу халқлар қаҳрамонлик достонларининг генетик жиҳатдан ўзаро алоқадорлиги ва муштараклигини аниқлаш муҳим аҳамиятга эта. Ҳолбуки, ўзбек достончилигида, айникса, жанубий Ўзбекистон достончилик мактабига мансуб бахшилар томонидан «Алпомиш»дек қадимий достонлар бугунги кунга қадар ижро этиб келинаётгани каби, эпик қўшиқлар, шомон достонлари ва пансориларни ўз ичига қамраб олган корейс халқ эпоси хам ўзининг қадимий ижрочилик анъаналарини сақлаб қолган. Корейс халқининг ўзига хос миллий маънавияти шаклланишида фольклор ёдгорликларидан бири «Жумўнг» достони муҳим ўрин тутган бўлиб, у кореяликлар бадиий ижодиётининг энг қадимий ва беназир намуналари сирасига киради.
    «Алпомиш» достонида ўз ифодасини топтан эзгу ғоялар ўзбек халқининг маънавий тараққиётида нечоғлиқ муҳим ўрин тутган бўлса, корейс қаҳрамонлик эпоси «Жумўнг» хам Корея халқи тараққиётининг негизини ташкил этувчи маънавий таянчлардан бири бўлиб келган. Бу эса хар икки халк маънавий кадриятлари тизимининг ғоят якинлиги ва ҳаётбахшлигини кўрсатади. Зеро, Узбекистан Республикаси Президента И.Каримов қисқа муддатда жаҳоннинг энг илғор мамлакатлари каторидан ўрин олган Жанубий Корея тарақкиётини таъминлаган омиллар хусусида тўхталганида, «...корейс халки асрлар давомида шаклланиб, катта бунёдкор кучга айланган ўзига хос миллий маънавияти ҳисобидан ҳам ривожланганлиги»ни таъкидлаб, корейс халки маънавиятига юксак баҳо берган эди1. Шунинг учун жаҳон бадиий қадриятларининг дурдонаси ҳисобланган ўзбек халк қаҳрамонлик эпоси «Алпомиш» достони билан кореяликлар бадиий тафаккурининг улкан ёдгорлиги «Жумўнг»ни киёслаб ўрганиш асосида икки халк эпик тафаккурининг ўзига хослигини кўрсатиш ҳамда халк достончилиги анъаналарининг қадимий негизида муштараклик мавжудлигини исботлаш мумкиндир.
    Ўзбек ва корейс халқлари огзаки бадиий ижодиётининг генетик асосларини ўрганишга доир тадқиқотлар ҳозирги замой Корея эпосшунослигини ҳам янги боскичга олиб чикади. Чунки корейс фольклорининг шаклланиш тарихи ва тарақкиёт конуниятларини тадкиқ этган олимлар қахрамонлик эпосининг генезиси Марказий Осиё халклари эпик анъаналарига бориб такалади, деган илмий фаразни илгари сурган эдилар. Ана шу илмий қарашни янада такомиллаштириш, яъни корейс миллий эпосининг генезиси Марказий Осиёда шаклланган кадимги сюжетларга бориб такалишига доир илмий концепцияни исботлаш учун эса Корея фольклорининг энг буюк намунаси - «Жумўнг»ни туркий халқларнинг қадимий қахрамонлик достонлари, хусусан, эпик анъанани ўзида мукаммал акс эттирган ўзбек халк достони «Алпомиш» билан киёслаб ўрганиш асосида унинг келиб чиқиш тарихи ва тарихий-тадрижий тараккиёти конуниятларини аниқлаш зарурияти юзага келди.
    Тадқиқотнинг мақсади жаҳон халқлари бадиий тафаккурининг дурдоналари ҳисобланган ўзбек ва корейс қаҳрамонлик достонларининг ўзига хос хусусиятлари, сюжет тузилишининг муштарак жиҳатлари ва генезисини аниқлаш асосида корейс эпосининг тарихий-генетик асослари қадимги туркий эпик анъаналарга алокадорлигини исботлашдан иборат.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: халк бадиий тафаккурининг бебаҳо дурдонаси «Алпомиш» ҳамда «Жумўнг» достонлари сюжетини ташкил этувчи асосий мотивлар тизимининг тарихий асослари Марказий Осиёда яшаган кадимги туркийларнинг эпик анъаналарига бориб такалиши исботланган;
    ўзбск ва корейс қаҳрамонлик эпосининг қиёсий тахдили асосида икки халк кахрамонлик эпосининг типологик хусусиятлари ва мифопоэтик тафаккурнинг тарихий-фольклорий жараён давомидаги эволюцияси босқичлари аникланган;
    кадимги мифология ва шомонлик анъаналарининг халк достонларидаги эпик диффузиясини аниқлаш асосида шомон мифологиясининг тадрижий ривожи ва бевосита таъсирида кахрамонлик эпосининг архаик намуналари юзага келганлиги далилланган;
    корейс кахрамонлик достонлари Марказий Осиё халқларининг кадимги шомон қўшикчилиги анъаналари билан боглик холда ривожланиб келганлиги, эпосда ўз ифодасини топган «алплик тизими»нинг структурал-семантик хусусиятлари кадимги инициация маросими боскичлари билан муштарак жихатларга эгалиги хамда эпик тафаккур эволюцияси натижасида «пансори» жанри юзага келганлиги хакидаги илмий карашлар тасдиқланган;
    туркий халқлар ва корейслар бахшиларининг кадимда синкретик табиатга эга бўлганлиги, яъни фольклор асарларини ижро этувчи эпик куйчи, рухдар билан мулоқотга киришиб, магик ритуалларни бажарувчи шомон, қавмнинг жанговар анъаналарини сақловчи ва авлоддан авлодга етказувчи кохин-жангчи хамда кишиларни даволовчи табиблик хусусиятларини ўзида жамлаганлиги хакидаги илмий караш янги далиллар асосида такомиллаштирилган;
    ўзбек фольклоршунослигида биринчи марта кахрамонлик эпосини тадқиқ этишда руҳий тахдил методи кенг қўлланилиб, инсон онг ости кечинмаларини бадиий образ ва тимсоллар тарзида ифодалашнинг бадиий-эстетик тамойиллари аникланган;
    Хулоса
    Ўзбекистон ва Корея давлатлари худудий жойлашуви жихатидан бир-биридан анча узок географик масофаларда жойлашган бўлишига карамай, уларнинг ҳаёти, турмуш тарзи, маданияти, адабиёти, санъати, айникса, фольклори ўртасида ҳайратланарли даражада якинлик мавжуд. Хусусан, «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонларининг қиёсий-тарихий жиҳатдан тахдили бу икки эпос ўртасида кўплаб умумийликлар мавжудлигини кўрсатди. Тадқиқот натижасида кадим аждодлари Олтой тиллар оиласига мансуб бўлган ўзбек ва корейс халк кахрамонлик эпосида кузатилган ўхшаш жиҳатлар тарихий воқеликнинг уйғун келиши хамда эпик сюжетларнинг генетик илдизлари муштарак заминга бориб тақалиши билан боглик эканлиги асосланди.
    Узбек ва корейс халк кахрамонлик эпосларини киёсий-типологик, тарихий-қиёсий ва руҳий тахдил методлари асосида ўрганиш натижасида куйидаги умумий хулосалар чикарилди:
    1. «Алпомиш» ва «Жумўнг» достони сюжети кахрамонлик эпоси сифатида структурал жиҳатдан куйидаги беш кисмли тизимдан иборат: 1) аслзода насл-насабга мансублик; 2) гайритабиий тугилиш; 3) таъкиб килиниш ва озод бўлиш; 4) ажойиб кобилиятни намойиш этиш; 5) тахдика ва уни енгиш. Ҳар икки халк кахрамонлик эпоси сюжет тузилиши жихатидан муштараклик касб этади.
    2. «Жумўнг» ва «Алпомиш» достонларида қаҳрамоннинг ғайритабиий туғилиши мотиви орқали каҳрамондан миллат кутадиган орзу-умидлар, хоҳиш-истаклар нимадан иборатлиги англашилади. Эпик каҳрамонлар ўзларининг ғайритабиий муваффақиятидан кейин исм оладилар. Бу унинг ижтимоий-сиёсий маънода бир субъект бўлиб чиқиши ва ҳақиқий маънода алп, яъни қаҳрамон бўлиб янгидан туғилишини ифода этади.
    3. «Жумўнг» ва «Алпомиш» достонларида кураш мотиви талкинига катта аҳамият берилган. Эпосда бу мотивнинг ака-ука ўртасидаги кураш, куёв танлаш учун уюштирилган кураш мусобақаси, тахтни эгаллаш шарти учун кураш каби кўринишлари мавжуд. Бу курашларнинг барчаси қаҳрамоннинг алп бўлиб етишиши йўлидаги инициация босқичлари ҳисобланади.
    4. Икки халқ эпосидаги ёй отиш мотиви билан боғлиқ талкинлар эса, биринчидан, қаҳрамоннинг алп сифатида эътироф этилиши ва янги исм олиш орқали «қайта туғилиши»ни билдиради. Иккинчидан, унинг рақиблари билан курашда ғолиб чиқиши ўзининг ҳомий кучлар томонидан танланган ва эранлар тарбияси асосида етилган алп сифатида тан олинишини англатади. Учинчидан, эпик қахрамон зиммасига юклатилган асосий вазифа -жамиятдаги хаотик ҳолат, яъни парокандаликнинг барҳам топиши рамзи сифатида намоён бўлади. Тўртинчидан, ёй отиш мотивида ўз ифодасини топган архаик тасаввурларнинг генетик асослари кадимги Сибирь шомонизми билан хам боғлиқ бўлиб, шомонларнинг «руҳлар оламига сафари»га алоқадор мифологик-космогоник қарашларни ифодалаши билан аҳамиятлидир.
    5. «Жумўнг» достони Кореянинг давлат асосчиси ҳакидаги эпос бўлса, «Алпомиш» ўзбек давлатчилигининг пайдо бўлиши ва мустаҳкамланиши ҳақида куйланган миллий эпос намунасидир. Шу жиҳатдан каралса, миллатнинг онг ости кечинмаларидаги истак ва орзу-умидлар ушбу достонларда ўзининг юксак бадиий ифодасини топтан.
    6. «Алпомиш» ва «Жумўнг» халқнинг кадимги мифологии дунёқарашини ўзига тўлик сингдириб юборган достонлар ҳисобланади. Бу эпослар дастлаб архаик мифологик эпослар таъсирида вужудга келган бўлиб, вақт ўтиши билан кахрамонлик эпосига айланган.
    7. Кахрамонлик достонлари учун мезон саналган алплик тизимининг «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонлари таркибида бадиий ифода топиши хамда алплик тизимининг шомонлик тизими билан уйгун келиши ушбу достонлар генезисида шомон фольклори анъаналари муҳим ўрин тутганлигидан далолат беради.
    8. Қадимги корейсларнинг давлат асосчиси ҳакидаги мифологик тасаввурлар тизими асосида дастлаб шомон эпик қўшиқлари ва архаик достонлар юзага келган. Давлатчилик культи маросими вактида ижро этилган бундай қадимий фольклор асарлари кейинчалик илоҳий аждод тимсолини ўзида мужассамлаштирган муқаддас «гут» культини шакллантирган, яъни давлат асосчиси сифатида эътироф этилган ярим тангри, ярим инсон тарихини куйловчи эпик кўшиқлар эса достон шаклида оммалаша бошлаган. Даврлар ўтиши билан архаик эпос ёки мифологиядаги маданий каҳрамон -димиург культи йўқолиб кетган ва корейс кахрамонлик эпоси факат китобий ҳикоя (достон) сифатида ёки афсона шаклида ёзма манбалар оркалигина сакланиб колган.
    9. Қаҳрамонлик достони архаик эпоснинг тадрижий ривожи давомида кадимги шомон фольклори таъсирида вужудга келиб, давлатчиликнинг асосини ифодаловчи йирик эпик асар сифатида ижро этила бошланган. Давлатчиликнинг вужудга келиши билан қадимий архаик достонларнинг ҳаётий-маиший функцияси сусайиб, давлат бунёдкорлигига оид воқеа-ҳодисаларни эпик талқин килувчи кахрамонлик достонининг изчил ривожланиши таъминланган.
    10. «Алпомиш» достонида давлат бунёдкори ҳақида маълумот берилмаса-да, бир кабила бирлашмасининг миллат сифатида шаклланиши жараёни ўз ифодасини топтан. Кадимги архаик эпос намуналари аждодлар культи билан боғлиқ ритуал маросимлар чоғида куйланган бўлиб, бу жараёнда шомон муҳим ўрни тутган. У нафакат фольклор ижрочиси, айни вақтда касалларни даволовчи ва овчиларга барака тиловчи кохин вазифасини хам бажарган. Шомон функциясининг архаик катламига хос ана шундай синкретиклик айрим халқлар бахшичилигида ҳозирга қадар сакланиб колган. Кореяда хозирги даврда эркак шомонларнинг «бахса» дейилиши хам бахшичиликнинг кадимий типи синкретик характерга эга бўлганлигини кўрсатади;
    11. «Жумўнг» достони сюжетининг генезиси палеосиё маданияти, яъни Марказий Осиёда яшаган кадимги туркийлар мифологияси ва шомонистик мифологиясига бориб такалади. Бунинг биринчи далили бу - эпослардаги эпик қаҳрамоннинг дарахт ёнида осмон тангрисига дуо қилиши мотиви бўлса, иккинчи далил жониворлар образи талқинларида кўринади. Чунки эпик каҳрамоннинг зооморф ҳомийлари сифатида талкин қилинган от, куш каби жопиворлар қадимги шомопийликда руҳларга йўл кўрсатадигап илоҳий жонзотлар тарзида тасаввур қилинган. Учинчи далил эпик қаҳрамоннинг ўз мамлакатидан чиқиб, «ўзга юрт»га боришининг шомон руҳий саёҳатига уйғунлиги билан белгиланади.
    12. «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонлари ўртасидаги уйғунлик ўзбек ва корейс халқларининг бадиий тафаккур тарзи ва унинг тараққиёти босқичларидаги ўзаро якинлик хамда тарихий-генетик муштараклик мавжудлиги билан баҳоланади. Бу халқларнинг олам ва одамни англаш жараёни билан боғлиқ онг ости кечинмаларидаги структурал универсаллик ана шундай муштаракликларни юзага келтирган.
    13. Тарихан Олтой тиллари оиласига мансуб бўлган корейсларнинг қадимги аждодлари Марказий Осиёда истиқомат қилган туркий халқлар билан ўзаро якин маданий-иқтисодий алокада бўлиб келганликлари боис корейс кахрамонлик эпосининг юзага келиши ва таракқий этишига туркий эпик анъана кучли таъсир кўрсатган. «Алпомиш» ва «Жумўнг» достонлари сюжет тузилиши ва асосий мотивлар таркибидаги муштараклик хам корейс достончилигининг тарихий асослари кадимги туркий, шу жумладан, ўзбек халки аждодларининг эпик ижодиёти анъаналарига бориб такалишини кўрсатади.

    О Ингёнг
    1-94
    41   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Кичик чанок соҳасидаги ўсмалар - репродуктив, менопауза олди ва менопаузадан кейинги даврларда аёлларда энг кўп учрайдиган патологиялардан биридир. Касал-ликнинг нафақат эрта, балки кейинги даврларида хам симптоматиканинг юзага чиқмаслиги кўп ҳолатларда патологик жараённинг вактида аниқлан-маслигига олиб келади.
    Тухумдон ўсмалари, уларнинг умумий касалланиши таркибида -14%гача учрайди, ТЎТ (тухумдоннинг ўсмасимон тузилмалари) ва ТХЭЎ (тухумдон хавфсиз эпителиал ўсмалари) - барча тухумдон ўсмаларининг 80%ини ташкил килади.
    Тухумдонларнинг хавфсиз ўсмалари ва ТЎТ КХТ-10 (касалликлар халқаро таснифи) бўйича «Тухумдонларнинг хавфсиз ўсма тузилмалари» D27 - ягона кодига мансуб бўлсада, улар турли хил патогенезга эга бўлиб, жараённинг саратонга айланиши ва жинсий аъзолар саратони бўйича ўлим структурасининг шаклланишига турлича ҳисса қўшади. Бу борада ТХЭЎ энг хавфлидир, чунки уларнинг саратонга айланиш эҳтимоли анча юкори, беморлар эса кўпроқ ўсма жараёнининг кеч даврларида шифокорга мурожаат қиладилар.
    Тухумдон ўсмаларининг қайталаниш, тез ўсиш, ёмон сифатли ўсмага айланишга мойиллигининг, юқорилиги касалликнинг этиологияси ва патогенези бўйича аник тасаввурларнинг йўқлиги, бошлангич даврларидаги қониқарсиз ташҳисот тухумдон тузилмалари рецидивларининг олдини олиш, репродуктив функцияни тиклаш ва ҳаёт сифатини яхшилаш учун кўшимча текширув ва реабилитацияловчи даволаш усулларини татбик этиш зару-ратини тугдиради. Ёмон сифатли ўсмага айланиш борасида тухумдоннинг эпителиал ўсмалари энг хавфли ҳисобланади, улар охир-окибат тухумдон саратонига айланиши мумкин.
    Ташҳиснинг ўз вактида қўйилмаслиги ТЎТ ва ТХЭЎнинг 17% ҳолатда тухумдоннинг хавфли ўсмаларига айланишига сабабчи бўлади, бу юқори ногиронлик ва ўлим, давлат томонидан стационар даволанишга ажратила-диган маблағлар билан боғлиқ бўлиб, дунёнинг барча мамлакатларида нафакат тиббий-ижтимоий, балки иктисодий хам ахамиятга эга. Бунинг устига, тухумдон саратони бўйича ўлим дунёнинг қатор мамлакатларида охирги ўн йил давомида 36,8%га ошди, яъни бу тухумдон ўсмалари билан оғриган хар иккинчи-учинчи аёлдир.
    Юкорида кайд этилганлардан келиб чикқан холда тухумдон ўсмалари, жумладан ТЎТ, ТХЭЎ ва хавфли ўсмалар сабабларини аниқлаш ва ташҳислаш ҳамда прогноз килиш учун янги сезгир маркерларни излаш бугунги кунда замонавий фундаментал ва амалий гинекология, онкогинеко-логиянинг долзарб муаммоларидан бири ҳисобланади.
    Ушбу диссертация иши Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 1 июлдаги 2009-2013 йилларда аҳолини репродуктив саломатлигини мустаҳкамлаш, соғлом бола туғилиши жисмоний ва маънавий баркамол авлодни вояга етказиш борасидаги ишларни янада кучайтириш ва самара-дорлигини ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида»ги ПҚ-И44 сонли қарорида белгиланган вазифаларни амалга оширишга қаратилган.
    Шунингдек, ТХЭЎ ва ТЎТ турини дифференциал ташхислаш, ва айниқса, операциягача бўлган даврда мазкур касалликлар характерини прогнозлаш замонавий гинекологиянинг мухим ва ечилмаган муаммолари-дан бири бўлиб, диссертация мавзусининг заруриятини белгиловчи мухим мезонлардан бири хисобланади.
    Тадқиқот макса ди тухумдон хавфсиз эпителиал ўсмаларининг ривож-ланишида иммун тизими бузилишларининг роли ва характерный аниқлаш ва уларнинг натижалари асосида ўсма хусусиятини операциягача прогнозлаш, ҳамда патогенетик асосланган реабилитацией даволаш усулларини ишлаб чикиш ва асоратларининг олдини олиш.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат: илк бор тухумдоннинг хавфсиз тузилмалари бўлган беморларда опера-циягача бўлган даврда тухумдон тузилмаси характерный юқори даражада прогноз қилиш эхтимолини таъминловчи комплекс дастур ишлаб чиқилган;
    тадқикот натижалари ТХЭЎ ривожланишида иммун тизимининг ролини аниклаш, иммунологик кўрсаткичлар (цитокинлар), молекуляр-биологик омиллар (VEGF), апоптоз (Р53 ва Bcl-2) омиллари характерини ўрганиш имконини берган;
    тухумдон хавфсиз ўсмаларининг барча турларида IL-6 ва TNF-a кўрсат-кичларининг назорат гуруҳига нисбатан ишончли юқорилиги, лекин хавфли ўсма бўлган беморларга нисбатан худди шу кўрсаткичларнинг анча пастлиги қайд этилган. Қон зардоби ва тухумдоннинг ўсма тўқимасида VEGFR-1 ва VEGFR-2 неоангиогенез хамда Р53 ва Bcl-2 апоптоз омиллари нисбатининг ошиши орасида аник корреляцией боғликлик аниқланган. Тухумдон тузилмаси капсуласида кон харакатланишини ўрганиш учун замонавий ультра-товушли допплерометрик текширув усулини қўллаш тузилма характерини прогнозлаш имконини берган;
    сезгирлик, хусусийлик, индекслар асимметрияси коэффициентининг юкори кўрсаткичлари, хавфни бахолаш (ХБ), имкониятларни баҳолаш (ИБ) тузилма характерини хамда ТХЭЎ ва ТЎТ рецидиви эхтимолини башорат қилиш учун маркерлар сифатида кон ва тухумдон ўсмасида VEGFR-1 ва VEGFR-2, Р53 ва bcl-2 ҳамда уларнинг нисбати Р53 /Ьс1-2ни аниклашни тавсия этиш имконини берган;
    операция ўтказилган тухумдонда ўсма рецидивларининг олдини олиш учун операция ўтказган беморларни олиб боришнинг реабилитацией дастури ишлаб чиқилган ва илмий асосланган.
    ХУЛОСА
    1. Тухумдоннинг хавфсиз ўсмалари бўйича оператив аралашувлар гинекологик операцияларнинг учдан бирини ташкил этади. Тухумдоннинг 90%дан ортиқ хавфсиз ўсмалари лапароскоп билан жихозланган гинекологик стационарларда лапароскопия усулида олиб ташланади ва бу аъзосақловчи даволаш усулини амалга ошириш имконини беради.
    2. Кейинги 12 йил давомида тухумдоннинг хавфсиз тузилмалари билан беморлар ёшининг «ёшариши» кайд этилиб, у 20-40 ёшни (73,8%) ташкил этди. Тухумдоннинг хавфсиз эпителиал ўсмалари тухумдон барча хавфсиз тузилмаларининг 32,1%ни ташкил этади. Айнан тухумдоннинг эпителиал ўсмаларида тухумдон саратонининг ривожланиш хавфи мавжуд эканлигини хисобга олган холда тузилма характерини операциягача прогноз килиш жуда муҳим.
    3. Тухумдон хавфсиз ўсмаларининг ривожланиш хавф омиллари орасида иммун тизими кўрсаткичлари дисфункцияси муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у ўсма жараёнининг авж олиши патогенезида алоҳида ўрин тутади. Тухумдоннинг барча хавфсиз ўсмалари турларида назорат гуруҳига нисбатан IL-6 ва TNF-a нинг ишончли юқори кўрсаткичлари кайд этилиб, улар учун хавфли ўсмалардан фарқли ўларок, яллиғланишолди интерлейкинларининг анчагина паст микдори хосдир. Тухумдоннинг хавфли ўсмаларида кузатиладиган IL-6 ва TNF-анинг юқори даражаси уларга касаллик кечишининг тажовузкорлиги ва хавфлилиги маркери сифатида қараш имконини беради.
    5. Касалликнинг кечиши прогнозы p53/bcl-2 нисбати - интеграл курсаткичи киймати билан аниқланади. Бунда юқори интеграл коэффициент ТУТнинг ривожланиши, ва аксинча паст интеграл коэффициент ТХЭУ ривожланиши учун хосдир. ТХЭЎнинг ривожланиши учун шунингдек, VEGFR-2 нинг юқори кўрсаткичи характерлидир.
    6. Допплерометрия йўли билан ўсмаичи кон харакатланиши ва тухумдон ўсмаси капсуласидаги неоваскуляризацияни аниқлаш унинг хавфсизлиги (ўзига хослик 92%) ёки хавфлилиги (ўзига хослик 100%) ни юқори эҳтимоллик даражаси билан башоратлаш имконини беради. Тухумдон кап-суласида неоваскуляризациянинг аникланиши ёмон прогноздан далолат бериб, тузилманинг малигнизацияси белгиси бўлиши мумкин ва оператив даволашда лапароскопик эмас, балки лапаратомик усулни қўллашнинг афзаллигини кўрсатади. СА-125 онкомаркерининг аниқланиши фақат операциягача текширувнинг бошқа усуллари билан биргаликда қўлланилиши мумкин.
    7. СА-125 онкомаркерини аниқлаш, тузилма капсуласидаги қон харакати допплерометрияси билан УТТни ўтказиш, VEGF ва унинг рецепторлари -VEGFR-1, VEGFR-2, р53 ва bcl-2, IL-6 ва TNF-a интерлейкинларини аниқлаш каби текширув усулларини ўз ичига олувчи комплекс текширув тузилма характери (хавфсиз ёки хавфли)ни операциягача башоратлаш ва оператив даволаш усули хамда унинг ҳажмини белгилаш имконини беради. Операциягача СА-125, р53 ва bcl-2 ларнинг юқори кўрсаткичлари аниқлан-ганда ва операциядан кейин бу кўрсаткичлар даражаси пасаймаган ҳолларда тузилма рецидиви хамда кейинги кузатув ва даволаш хакидаги масалаларни хал қилиш учун онкогинеколог маслахати зарур.
    8. Операциядан кейинги реабилитацион даволаш тухумдон тузилмалари рецидивлар частотасининг пасайишини таъминлайди. Тухумдон хавфсиз ўсмасининг олиб ташланиши ва реабилитацияли терапиянинг ўтказилиши репродуктив фаолиятни нг тикланишини таъминлайди. Каминвазив лапарос-копик аъзосакловчи оператив даволашни қўллашнинг иқтисодий самара-дорлиги анъанавий даволашга нисбатан бир беморга ўртача 180000 сўмни ташкил қилади.

    Лагия Абдуллаева
    1-69
    46   18
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси хукуматининг озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш борасидаги карорлари ва комплекс чора-тадбирлари - ахолининг соплом турмуш тарзини таъминлайдиган даражада хаётий зарур озик-овкатларга булган эхтиёжларини кафолатли таъминлашга йуналтирилган.
    Узбекистан Республикаси Президента И.А.Каримов 2014 йил 5-6 июнда булиб утган «Узбекистонда озик-овкат дастурини амалга оширишнинг мухим захиралари» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нуткида: «Бизнинг хисоб-китобларимиз буйича, 2020 йилда мева ва сабзавот, узум ва полиз махсулотлари етиштиришни 2014 йилга нисбатан камида 2,3 марта купайтиришни мулжаллаяпмиз» - деб таъкидладилар.
    Сабзавотлар - инсон саломатлиги, унинг иш кобилиятини яхшилаш хамда умрини узайтиришга хизмат киладиган бекиёс озик-овкат махсулотлари х,исобланганлиги сабабли, республикамизда уларни етиштиришни купайтиришга катта эътибор берилмокда. Узбекистонда помидор асосий сабзавот экинларидан хисобланади. Помидор мевалари таъми ва пархезлик сифатлари юкори булганлиги учуй кадрланади, улар биологик фаол моддалар ва антиоксидантларнинг мухим манбаларидан бири булиб, инсон организмини рух,ий зурикишида оксидланишдан химоя килади ва кариш жараёнларининг олдини олади. Янги помидор мевалари ва кайта ишланган махсулотларига ички бозорда талабнинг ошиб бориши ва экспорт имкониятларининг катталиги помидор етиштиришни асосан хосилдорликни ошириш хисобига купайтиришни такозо этмокда. Ер ва сув ресурсларининг танкислиги шароитида, янги махсулдор навларни ишлаб чикаришга татбик этиш, инновацион технологияларни жорий килиш ва юкори сифатли уруглардан фойдаланиш йули билан кишлок хужалик экинлари хосилдорлигини оширишга эришиш мумкин. Помидор навларини танлаш, уларнинг мевалари ва уругларини етиштириш технологиясини такомиллаштиришга каратилган илмий ишланмалар мамлакатимизнинг илмий ва амалий сабзавотчилиги учун мухим ахамиятга эга долзарб илмий муаммо хисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг «Мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасида иктисодий ислохотларни чукурлаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 2006 йил 9-январдаги ПФ-3709-сонли ва «Озик-овкат экинларини ишлаб чикаришни купайтириш ва экин майдонларини оптималлаштириш буйича чора-тадбирлар тугрисида»ги 2008 йил 20 октябрдаги ПФ-4041-сонли фармонлари, Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг «2014 йилда мева-сабзавот, картошка, полиз ва узум етиштиришнинг прогноз курсаткичлари» тугрисидаги 2013 йил 20 ноябрда кабул килинган BM-311-сонли карорида сабзавот махсулотлари, жумладан, помидор етиштириш хажмини купайтириш ва сифатини ошириш буйича куйилган вазифаларни илмий жихатдан амалга оширишга хизмат килади.
    Тадкикотнинг максади. Диссертация тадкикотларининг асосий максади юкори хосилдор помидор навларини танлаш, товар махсулотлар ва юкори сифатли урутларини етиштириш технологиясининг асосий элементларини такомиллаштиришдан иборат.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    биринчи маротаба Узбекистонда ва хорижда районлаштирилган помидор навлари хамда дурагайларига комплекс бахо берилиб, куйидаги белгилари буйича селекция ишлари учуй дастлабки манба сифатида тавсия этилган: юкори хосилдорлиги (28-35%) - Дони, УзМАШ-1, Прогрессивний, Восток 36, H-9314, AP-721, Mountain fresh ва Celebrity F! дурагайлари; тезпишарлиги (усув даври 5-7 кунга киска) - La Rossa, TSH-3, Glamour, Шафак, Дубок, АР-711, АР-721, Sun 6347, Темнокрасний 2077, Дони, OX-150, Florida 47 F!, PS 771297 F!, Ultra girl F!; тупининг ихчамлиги - TSH-3, Sun 6347, H-9314, H-9322, Florida 47 F!; касалликларга нисбатан чидамлилиги (65-90%) - Тошкент тонги, Сурхон 142, H-9314, Glamour, Celebrity F!; мевасининг юкори сифат курсаткичлари (4,9 балл) хамда таркибидаги курук моддалар микдорига (5,9-6,9%) кура - Новинка Приднестровия, Сурхон 142, Прогрессивний, Новичок, TSH-3, H-9314, H-9422, TSH-3, F, Sun leapcr, Celebrity, Big beef VFNT, BHN 411 дурагайлари; мевасида азот тупланиш даражаси паст (13-20 мг/кг) булган - Новинка Приднестровия, Прогрессивний, Аспирант, Дубок, УзМАШ-1, La Rossa, AP-721, Celebrity F!, Beg beef F!;
    помидорни уругидан 5-10 апрелда экиш ва кучатидан (20-25 апрел, 5-10 май, 20-25 май ва 10 июнда) етиштириш усулларида меваларини махсулот олиш учун етиштиришда экиш муддатлари киёсий бахоланган, урганилган навларда кучатидан етиштириш усулининг устунлиги асосланган;
    товарбоп махсулот етиштиришда усимликларни экишнинг (ихчам тупли Шарк юлдузи нави 90x23 см ва уртача тупли Узбекистон нави 70x35 см ва 90x28 см) макбул схемалари аникланган;
    биринчи маротаба уруглар ва усимликларга электравжлантириш тадбирлари усишни бошкарувчи моддалар (гумат натрий ва рослин) билан таккосланган холда куллаш самарадорлиги аникланган;
    биринчи маротаба Узбекистонда помидорнинг янги навларида уругларининг матрикал ва экологик турли сифатлилиги тадкик килинган. Баходир навида уругларни асосий поянинг иккинчи мева шингилидаги мевалардан ажратиш, Дони, ТМК-22 ва Сурхон 142 навларида эса - 2-3 мева шингилларидан олиб тайёрлаш;
    шимолий худуднинг ш^фланган тупроклари шароитида махаллий репродукция уругларини экиш афзаллиги асосланган;
    биринчи маротаба помидорин уругдан ва кучатдан етиштириш усуллари хамда кучатларни утказиш муддатларининг уруглик усимликлар ривожланиш фазаларининг давомийлигига, уларнинг усишига, мсвалар ва урутлар хосилдорлигига таъсири аникланган;
    Узбекистоннинг марказий иклим худудида помидорни уруглик учун эрта муддатларда (апрел ойи охири - май ойи бошида) кучатидан етиштиришнинг самарадорлиги асослаб берилган;
    уруглар олиш максадида помидорни уругидан экиб етиштириш уруглар авлодида навнинг тезпишарлик хусусиятига салбий таъсири аникланган.
    ХУЛОСА
    1. Урганилган 56 та помидор нав намуналарини комплекс бахолаш асосида Узбекистонда х.ам куйидаги ижобий корреляциялар тасдикланди: усимликларда мевалар канчалик эрта етилса, эртаги хосил шунчалик куп булади; асосий поя канчалик узун булса, унда шунча куп ён шохлар пайдо булади ва эртаги хосил микдори шунчалик кам булади; мевалар канчалик йирик ва улардаги уялар сони куп булса, улар шунчалик мазали булади, нитратларни куп туплайди; хосил канчалик куп булса, уларда нитратлар шунча кам тупланади.
    Нав намуналари селекция ишлари учун дастлабки манба сифатида куйидаги белгилари буйича ажратиб олинди: тезпишарлиги - La Rossa, TSH-3, Glamour, Шафак, Дубок, АР-711, АР-721, Sun 6347, Темнокрасний 2077, Дони, OX-150, Florida 47 Fb PS 771297 F!, Ultra girl F!; тупининг ихчамлиги -TSH-3, Sun 6347, H-9314, H-9322; вирусли касалликлари мажмуасига нисбатан чидамлилиги - Тошкент тонги, Сурхон 142, H-9314, Glamour, Celebrity F!; юкори таьм сифатлари буйича - Баходир, Восток 36, Майкопский урожайний 2090, Аспирант, Mountain fresh F!, Sun leapcr F!, Celebrity F!, Atomic, Affirm, Glamour;
    УзМАШ-1, Намуна 70, Новинка Приднестровия, Дони ва Прогрессивний; H-9314, Н-9422, АР-711, TSH-2, TSH-3, Peto 76, F! Celebrity, Puebla, BHN 411 дурагайлари - умумий курук моддалар(5,9-6,9%)ни; Новинка Приднестровия, Сурхон 142, Прогрессивний, Новичок, TSH-3, Н-9314, H-9422, TSH-3, Sun Icapcr, Celebrity, Big beef VFNT, BHN 411 F, дурагайлари - эрувчан курук моддаларни (4,6-4,9%); УзМАШ-1, Новичок, МЖ-261, Аспирант, Дони, TSH-2, TSH-3, Affirm, Glamour навлари, F! Mountain fresh, Sun beam дурагайлари - умумий канд микдорини (2,4-2,6%); Новичок, Дубок, ТМК-22, H-9422, Н-9314 навлари ва BHN-411, PS 771297 дурагайлари С витаминини (26,3-27,4 мг/100 г.) куп саклаши хамда УзМАШ-1, Дони, ТМК-22, Октябр, Аспирант, La Rossa, АР-711, Atomic, Glamour навлари, Sun Icapcr, Mountain spring F! дурагайлари нисбатан кам кислоталилиги ва юкори канд-кислоталик индекси (4,6 - 6,3) билан ажралиб туриши аникланган.
    Таркибида нитратларни кам тупловчи нав намуналари куйидагилар: Новинка Приднестровия, Прогрессивний, Аспирант, Дубок, УзМАШ-1, La Rossa, AP-721, Celebrity F!, Beg beef F!; нитратларни нисбатан куп туплаган навлар: Авиценна, Баходир , Намуна 70, Новичок, Atomic, H-9422, Acclaim, Peto 76, Glamour.
    2. Утказилган конкурс танлови натижаларига асосан:
    энг юкори хосилдорлиги, касалликлар мажмуасига нисбатан чидамлилиги, меваларининг юкори сифатлари буйича махаллий майда мевали навлардан - УзМАШ-1 ва Дони, йирик мевалилардан Прогрессивний, Восток 36; хорижий майда мевали навларидан Н-9314, АР-721, йирик мевали Mountain fresh ва Celebrity F! дурагайлари хосилдорлиги назоратга нисбатан 8-15 т/га ёки 19-32% га юкори, дурагайлар эса - 10-15 т/га ёки 24-33% юкори хосил берган;
    Mountain fresh F! дурагайи давлат нав синовига топширилиб, уни муваффаккиятли утганидан сунг, 2007 йилдан Давлат реестрига киритилган;
    мевалари таркибидаги умумий курук моддалар микдори куп булган навларни куллаш натижасида 1 тонна мевалардан кушимча 10-30 кг томат пастаси олинган.
    3. Помидор экинида биринчи маротаба агроэлекртехнологиясини куллаш натижасида куйидагилар асосланди:
    уругларни фаоллаштирилган сувда ивитишнинг хосилдорликка таъсири баркарор эмас; уругларга УБН + ПЧЭМТ билан таъсир эттириш, кучат даврида усимликларга УБН билан ишлов бериш самарали булмаган;
    уругларга комплекс ишлов бериш - УБН+ПЧЭМТ билан ишлаш, уругларни фаоллаштирилган сувда ивитиш, усимликларнинг усув даврида 3 марта УБН билан ишлов бериш; уругларга УБН + ПЧЭМТ билан ишлов бериш, усимликларга усув даврида 3 марта УБН билан таъсир этиш, уругларни гумат натрий эритмасида ивитиш ва 3 марта усимликларга ушбу эритмани пуркаш; усимликларнинг кийгос гуллаш даврида бир марта рослин моддасини пуркаш усуллари самарали таъсир этган.
    4. Помидор меваларини етиштиришда уругидан ва кучатдан экиш усулларини хар хил экиш муддатларида киёсий бахолаш курсатишича:
    уругидан устирилган усимликлар асосий тупининг баландлиги, ён шохлар, барглар, мева тугунчалари сони хамда хосилдорлиги буйича 20-25 апрел ва 5-10 майда экилган кучатларга нисбатан паст курсаткичларга эга булиб, 20-25 майда экилган кучатлар билан бир хил, 10 июнда экилган кучатларга нисбатан устун булгани кайд этилган;
    урганилган 3 та навлардан энг куп умумий ва товар хосил Авиценна, Сурхон 142 ва ТМК-22 навлари кучатлари 20-25 апрелда экилганида, унга нисбатан юкори хосил - 5-10 майда экилганида олинган;
    кучатлар 20-25 апрелда экилганида юкори даромад ва рентабелликка эришилган;
    уругидан етиштириш усули иктисодий самарадорлиги буйича кучатларни 20-25 апрелда экиш муддатига нисбатан пастрок булиб, 5-10 майда экилган кучатлар билан бир хил ва колган кечки муддатларга нисбатан устун туради.
    5. Усимликларни макбул экиш схемалари ва туп калинлиги тадкик этил ганда куйидагилар аникланди:
    усимликларга канчалик катта озикланиш майдони ажратилса, ён шохлар сонининг купайиши эвазига уларнинг ер устки вегетатив кисми шунчалик яхши усади;
    урта тупли Узбекистон нави 90x28 см ва 70x35 см схемаларида экилиб, туп калинлиги гектарига 40816 та усимлик, ихчам тупли Шарк юлдузи нави эса 90x23 см схемада экилиб, туп калинлиги гектарига 47619 та усимлик булганида энг юкори умумий ва товарбоп хосил хамда энг йирик мевалар олинди.
    6. Уругларнинг матрикал турли сифатлилиги урганилганида, куйидаги конуниятлар:
    мевалар канчалик йирик ва улардаги уялар сони канчалик куп булса, улардан шунчалик купрок йирик уруглар чикиши;
    меваси 2-уяли Дони навининг - 2, 3 ва 4-чи; 3-4 уяли ТМК 22 навининг -1, 2 ва 3-чи; 4-5 уяли Сурхон 142 навининг - 2 ва 3-чи; Баходир навининг - 3-чи хдмда ён шохдаги мева шингилларидан олинган уруглари йирик ва куп булиши;
    Дони ва Сурхон 142 навларида 1, 2 ва 3-чи; ТМК 22 навида - 1 ва 2-чи; Баходир навида - 2 ва 3-чи мева шингилидан олинган уругларинг экинбоплик хусусиятлари юкори булиши;
    усимликлар авлоди хосилдорлиги буйича Баходир навининг 2-чи тартибдаги мева шингилларидан (9,4%), колган навларнинг эса - 2 ва 3-чи тартиб мева шингилларидан (13,5-25,1 %) олинган уруглар наели махсулдор булиши аникланган.
    Энг макбул мева шингилларидан ажратилган уруглардан фойдаланиш натижасида: Дони навидан - 577,0 минг сум/га; ТМК-22 навидан - 389,7; Сурхон 142 навидан - 666,9 ва Баходир навидан - 193,2 минг сум/га кушимча даромад олинган.
    7. Помидор уругларининг экологик турли сифатлилиги тадкик килиш асосида куйидагилар аникланди:
    турли иклим шароитларида етиштирилган уруглар марказий ва жанубий худудларнинг шурланмаган тупроклари шароитида экиб синалганида, наслида уругларнинг униб чикиши, усимликлаР усиб ривожланиши ва хосилдорлиги буйича фаркланмаган;
    шимолий худудда, шурланган тупроклар шароитида етиштирилган махаллий уругларнинг дала унувчанлиги юкори булди. Улардан баланд буйли усимликлар ривожланиб, йирик мевалар, юкори умумий ва товарбоп хосил олинган (кушимча 15,2-18,8%);
    шимолий худуднинг шурланган тупрокларида етиштирилган махаллий репродукция уругларидан фойдаланганда, жанубий худуддан олиб келинган уругларга нисбатан 224,8 - 299,8 минг сум/га; марказий худудникига нисбатан - 517,0 - 674,4 минг сум/га кушимча даромад олинган (2005 йил нархлари буйича).
    8. Уруглик помидорни уругидан ва кучатдан хар хил муддатларда етиштиришни киёсий бахолаш натижаларига кура куйидагилар аникланган: 
    помидор кучатлари 20-25 апрелда экилганида барча синалган навларда уруг чикиши куп булиб, уруг хосилдорлиги ошди, экиш муддати кейинга сурилганида, бу курсаткичлар камайиб борди;
    уругидан экиш усулидан олинган уруглар хосилдорлиги Авиценна ва Сурхон 142 навларини кучатидан 20-25 майда экилганидан, ТМК-22 навида эса 5-10 майда кучатидан экилганидан олинган уруглар хосилига якин булган;
    урганилган навларда энг юкори соф даромад кучатларни 20-25 апрелда экишдан олинган;
    помидор уругларини урганилган навларда уругидан етиштириш усулининг 20-25 майда ва 10 июнда экилган уруглик кучатларига нисбатан рентабеллиги юкори булган;
    уруглик помидор кучатларини 5-10 майда, шунингдек ТМК-22 нави кучатларини 20-25 апрелда, Авиценна ва Сурхон 142 навлари кучатини 20-25 майда экиб олинган уругларда лаборатория ва дала унувчанлигининг юкори курсаткичлари аникланган, 10 июнда кучатдан етиштирилган уруглар дала унувчанлиги паст булган;
    уругидан хамда кучатларидан 20-25 апрелда ва 5-10 майда етиштириб олинган помидор уруглари авлодида усимликларнинг усиши ва ривожланишида фарк кам булган;
    кучатлари 20-25 майда ва 10 июнда экилган усимликлар авлоди ривожланиши буйича 3 кунга оркада колган, эртаги хосили кам булиб, авлодида эртапишарлик хусусияти йуколишига олиб келган;
    бевосита уругидан етиштирилган Авиценна ва ТМК-22 навлари уругларининг авлодида кучатдан етиштирилган уруглар авлодига нисбатан тезпишарлиги пасайган; уругларни етиштириш усули Сурхон 142 нави авлодининг тезпишарлик хусусиятига таъсир курсатмаган;
    энг юкори максулдорлик сифатлари куйидаги уруглар авлодидан: Сурхон 142 нави - уругидан етиштирилганида, Авиценна нави - 20-25 апрелда кучатидан етиштирилганида, ТМК-22 нави - 5-10 майда кучатидан етиштирилганида олинган; 10 июнда кучатдан етиштирилган уруглар авлодидаги усимликлар яхши ривожланмаган ва кам хосилли булган.

    Саодат Дусмуратова
    1-84
    122   31