Изучение творчества Хосейна Джавида в Узбекистане

CC BY f
3-8
18
3
Поделиться
Жабборов, Н. (2022). Изучение творчества Хосейна Джавида в Узбекистане. in Library, 22(4), 3–8. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/17720
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В статье анализируется изучение творчества азербайджанского поэта и драматурга Гусейна Джовида в Узбекистане. Были высказаны аналитические взгляды относительно внимания автора к творчеству в начале ХХ века великого узбекского поэта и драматурга Абдулхамида Чулпана, переводу его произведений на узбекский язык Усмоном Кучкором и Тахиром Каххором в начале ХХI века, диссертации о деятельности Гусейна Джовида в узбекском литературоведении, а также создание ряда исследований на сегодняшний день. На научной основе освещается роль литературного наследия Гусейна Джовида в развитии узбекско-азербайджанских литературных связей.

Похожие статьи


background image

Nurboy Jabbarov,

Alisher Navoiy nomidaagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyotiuniversiteti,

filologiya fanlari doktori, professor

E-mail:

tvchdpi@edu.uz

HUSAYN JOVID IJODINING O‘ZBEKISTONDA

O‘RGANILISHITAKOMILI

Qadimiy ildizlarga, boy an’analarga ega o‘zbek-ozarbayjon adabiy aloqalari XX asr

boshlarida taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarilgani ma’lum. Jamiyat hayotining barcha

jabhalarini isloh etish hamda turkiy millatni dunyoning mutaraqqiy xalqlari darajasiga

yuksaltirishdek ulug‘ maqsad ma’rifatparvar shoiru adiblarni turkning ulug‘ mutafakkiri Ismoilbek

Gaspralining: “Tilda, fikrda va ishda birlik” g‘oyasi atrofiga birlashtirdi. Natijada ijod ahli matbuot

va maorif, adabiyot va san’at sohalarini millat manfaatlari negizida isloh etish va rivojlantirish

yo‘lida jiddu jahd qildilar. Tatar mutafakkirlari Ismoilbek Gasprali, boshqird Ahmad Zaki Validiy,

turk ma’rifatparvarlari Rizo Tavfiq, Tavfiq Fikrat, Yahyo Kamol, Husayn Rahmi Go‘rpinar,

o‘zbek jadidchilik harakati namoyandalari Munavvarqori, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf

Fitrat, Abdulla Qodiriy va Cho‘lpon, ozarbayjon adiblari Husayn Jovid, Narimon Narimonov,

Muhammad Hodi, Jalil Mamadqulizoda bir maslak yo‘lida faoliyat ko‘rsatgani buning isbotidir.

Ana shu halqada ozarbayjon mutafakkiri Husayn Jovidning o‘rni alohida.

O‘tgan asr avvalida turkiy adabiyotda drama janri o‘zining taraqqiyot bosqichiga qadam

qo‘ydi. Husayn Jovid “Ona”, “Jayron”, “Shayx San’on” asarlari bilan “Ozarbayjon adabiyotida

romantik dramaturgiya maktabi asoschisi” [7.18] sifatida e’tirof etilgan bo‘lsa, Mahmudxo‘ja

Behbudiyning “Padarkush” asari o‘zbek dramturgiyasi takomilini ta’minlagani ma’lum.

Jadidshunos Begali Qosimov fikricha: “Padarkush” Turkistonni junbushga keltirgan qirg‘inbarot

inqilob yillarida ham sahnadan tushmadi. Bir tomondan, millatni ma’rifat va taraqqiyot sari

undashda buyuk rol o‘ynagan bo‘lsa, ikkinchi yoqdan, professional o‘zbek teatri va

dramachiligining maydonga kelishi hamda taraqqiyotida muhim xizmat qildi... Dramaning birgina

o‘zbek emas, tatar, ozarbayjon teatrchiligiga ham ta’siri haqida gapirish mumkin. Turkistonda shu

yillari Zaki Boyazidskiy, Aliasqar Asqarov, Sidqiy Ruhillo, Ilyosbek Oshqozorskiy kabi ko‘plab

qardosh rejissyorlar faoliyat ko‘rsatgani” [6.221-222] buning dalilidir.

Husayn Jovid dramalari o‘sha davrdayoq nafaqat Ozarbayjonda, balki Turkistonda ham

ma’lum va mashhur bo‘lgan. Atoqli ozarbayjon olimasi Olmos Ulviyning yozishicha: “Uning

o‘zbek sahnasida tomoshaga qo‘yilgan ilk asari 1912 yilda yozilgan “Maral” edi. Bu jarayonning

keng miqyos kasb etishi esa o‘sha yillari – H.Jovidning 1920 yilda “Shaydo”, 1923 yilda “Shayx


background image

San’on”, va nihoyat, 1924 yilda “Iblis”.... dramatik asarlarining o‘zbek tiliga tarjima etilib, o‘zbek,

tatar va ozarbayjonlik aktyorlar ijrosida Toshkentdagi “Turon” teatrida sahnaga qo‘yilishi bilan

bevosita bog‘liq” [3.76]. Lekin olimaning “Iblis”dramasi 1924 yilda tarjima qilinib, sahnaga

qo‘yilgani haqidagi fikri munozarali. Abdulhamid Cho‘lponning “Turkiston” gazetasi 1923 yil 14

mart sonida bosilgan taqrizi bu masalaga oydinlik kiritishi jihatidan ahamiyatlidir. Drama 1923

yili shoir Sharafiddin Sharafiddinov Xurshid tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilinib, atoqli

rejissyor Mannon Uyg‘ur tomonidan “Turon” teatr truppasida sahnaga qo‘yilgan. Ushbu piesani

bevosita tomosha qilgan Cho‘lpon asarga taqriz yozgan.

Cho‘lpon taqrizda asar janrini – fojia, dramaning ifoda uslubini esa “bayt aralash yozilg‘an

adabiy, ishqiy va harbiy bir tomosha”,[4.81] deb belgilaydi. Uning yozishicha: “Bu asarda

yigirmanchi madaniyat asrida yashag‘an odam bolalarining qo‘llarindag‘i bilim va hunarni qon

to‘kish, odam o‘ldirish, xonimon buzish kabi egri va yomon ishlarga sarf etib, yomonliq va

yaramasliqda Iblisdan ham o‘tib ketganliklari ko‘rsatiladir” [4.81].

Taqrizda Cho‘lpon sinchkov adabiyotshunos sifatida namoyon bo‘ladi. Dramadagi

obrazlarga ham ilmiy munosabat bildiradi. Uning fikricha, asardagi Orif – Iblis hiylasiga aldangan

jinoyatchi obrazi. Orif uni jonu dil ila sevgan gunohsiz qiz Xovarning zahar ichib o‘lishiga sabab

bo‘lgani yetmagandek, o‘z ukasi Vasfni ham otib o‘ldiradi.

Cho‘lpon ta’kidlaganidek, Iblis – tragediyada tasvirlangan voqealarni harakatlantiruvchi

asosiy obraz. Uning yozishicha, birinchi va ikkinchi pardalarda Iblisni qarg‘agan va unga la’natlar

yog‘dirgan Orif “uchinchi pardada Iblisning qo‘lini o‘padur, uni bir pir, bir karomat egasi, bir Xizr

deb e’tiqod qiladir” [4.81].

Tabiiyki, Cho‘lpon Husayn Jovid dramasi matni bilan tanish bo‘lmagan, uning faqat

Mannon Uyg‘ur rejissyorligidagi sahna variantini ko‘rgan. Shu bois u dramani sahnalashtirish

bilan bog‘liq ayrim kamchiliklarga munosabat bildirgan. Uning fikricha, “...odam bolalari uchun

Iblisdan hamma vaqt xavf-xatar borlig‘ini yaxshi tushunaturg‘an” Orifning Iblisga bu qadar ixlos

ko‘rsatishi tushunarli emas.

Abdulhamid Cho‘lpon Husayn Jovidni “Qafqasni turklarining atoqli adibi va shoiri”, deya

e’tirof etadi. Asar Toshkentda sahnalashtirilganda, teatr binosi xalq bilan to‘la ekani, hatto joy

yetishmasdan qaytib ketganlar ham bo‘lgani, tomoshaga yosh millatparvarlar ham kelgani hamda

sahnaga qiziqish kuchayganini aytib, bundan quvonchini izhor etadi. Bu esa, o‘z navbatida,

Husayn Jovid asarining o‘sha davrdayoq katta shuhrat qozonganini, Turkiston ahlining qiziqishiga

sabab bo‘lganini ko‘rsatadi.

Cho‘lpon ozarbayjon adibi Husayn Jovidning “Shayx San’on” dramasiga ham taqriz

yozgan. Taqriz “Turkiston” gazetasining 6 iyun sonida Qalandar imzosi bilan nashr etilgan.

Cho‘lpon dastlab Shayx San’on haqidagi tarixiy ma’lumotlarni keltiradi. U haqda asar yozgan


background image

Husayn Jovidni “Qafqasiya turklarining quvvatli adib va shoiri” [5.85] deya e’tirof etadi. Asarda

Shayx San’onning “zunnor bilan bog‘li bo‘lg‘an” ruhiy holatlari to‘la ko‘rsatilgani, faqat o‘zbek

tiliga shoir Sharafiddin Sharipov Xurshid tomonidan amalga oshirilgan tarjima muvaffaqiyatli

chiqmagani aytiladi.

O‘z taqrizida Cho‘lpon asarni o‘zbek sahnasiga olib chiqqan atoqli rejissyor Mannon

Uyg‘ur teatrning muvaffaqiyatli chiqishi uchun “ko‘p tirishqan”i haqida yozadi. Taqrizda

ta’kidlanishicha: “Butun hay’ati bilan 11 kishidan iborat bo‘lg‘an bir tiyotr to‘dasi bilan to‘dag‘a

besh-o‘n barobar kelaturg‘an kuchni chetdan tortib, shu qadar tekis va erkin chiqarish – katta

muvaffaqiyat. “Kolizey”dek ajdaho bir sahnada “Shayx San’on”dek og‘ir va ko‘p kuch talab etgan

bir asarni jonlandirish o‘zbek tiyotrining chin oshiqlari bor ekanligiga dalil” [5.86].

Taqriz matnidan asar Turkiston teatr muxlislarining ham yuksak e’tirofini qozongani

ma’lum bo‘ladi. Shayx San’on, Shayx Kabir obrazlari sahnada yuqori saviyada ijro etiladi.

Tomosha yakunida Mannon uyg‘ur olqishlanib, hatto unga oltin soat sovg‘a qilinadi.

Cho‘lponning: “Xalq ko‘b, “Kolizey” binosi to‘lg‘an, unum yaxshi” [5.86], degan so‘zlari ham

Husayn Jovid asarining o‘zbek tomoshabinlari orasida katta shuhrat qozonganidan dalolat beradi.

Husayn Jovid dramalariga Cho‘lpondan tashqari, o‘sha davrda yashab ijod etgan bir qancha

o‘zbek adiblari ham munosabat bildirgani ma’lum. Jumladan, “Zarafshon” gazetasining 1923 yil

15 mart sonida “Haqqoniy” imzosi bilan “Shaydo” sarlavhali taqriz e’lon qilinadi. Uning

e’tiroficha: “Samarqand yosh teatru havaskorlarining «Shaydo» kabi shoirona yozilg‘on zo‘r bir

asarni birinchi qatla zararsiz o‘ynag‘onlari, alarning kelgusida teatru ishlarida muvaffaqiyatlik

xidmatlar ko‘rsatishlarig‘a umidimizni orttiradur” [8]

.

Bundan tashqari, adabiyotshunos Sherali Turdievning aniqlashicha, Husayn Jovid bilan

zamondosh o‘zbek adabiyotshunosi Ahmad Shukriy Berlinda o‘zbek tilida nashr etiladigan

«Ko‘mak» jurnalining 1923 yil 1-sonida e’lon qilingan «Turk adabiyotida idealizm va romantizm»

nomli maqolasidaHusayn Jovid va Fitrat dramalarini qiyosiy tahlil etadi hamda

“Jovid afandi

mislsiz idealist bo‘lg‘oni kabi, Fitrat afandi ulug‘ realistdir”

, degan xulosaga keladi.

Jadidshunos Shuhrat Rizaevning yozishicha: “O‘lkamizga zamonaviy teatr va

dramaturgiyaning kirib kelishi hamda keng yoyilishi ozarbayjon teatr namoyandalarining faoliyati

bilan bog‘liq. N.Vezirov, J.Mamatqulizoda, N.Narimonov, A.Axverdiev singari ozar jadid

dramaturglari ijodi o‘zbek jadid dramaturgiyasining vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishida

asosiy omil bo‘ldi” [2.42].

Husayn Jovid asarlarini XX asr avvalida Shamsiddin Sharafiddinov Xurshid tarjma qilgan

bo‘lsa, adib dramalarini o‘zbekchalashtirish bizning davrimizda ham davom etdi. Shoirlar Usmon

Qo‘chqor va Tohir Qahhor ijodkorning “Amir Temur”, “Payg‘ambar”, “Shayx San’on” va

“Siyovush” dramalaridan iborat “Saylangan asarlar”ini tarjima qilib nashr ettirgani buning


background image

isbotidir [10]. O‘zbekistondagi Haydar Aliev nomidagi Ozarbayjon madaniyat markazi tashabbusi

bilan amalga oshirilgan ushbu nashr Husayn Jovid ijodini o‘rganish ishini, shubhasiz, yangi

bosqichga ko‘tarishga xizmat qilmoqda. 2018 yil 9 nobrda Toshkentda o‘tkazilgan “Husayn Jovid

ijodi dunyo dramaturgiyasining yuksak namunasidir” mavzuidagi Xalqaro konferensiya ham

ushbu fikrni tasdiqlaydi. Konferensiyada O‘zbekiston va Ozarbayjondan atoqli olimlar, yetuk

mutaxassislar ishtirok etib, Husayn Jovid she’riyati va dramalarining mavzu ko‘lami, badiiyati,

obrazlar olami hamda o‘rganilishi bilan bog‘liq masalalar yuzasidan ilmiy qarashlarini

bildirganlar.

Professor Olmos Ulviy O‘zbekistondagi Hamza arxivida Husayn Jovid qalamiga mansub

“Shaydo” piesasining ikki varaq qo‘lyozmasi saqlanishi, Hamza va ozarbayjon dramachiligi

masalalarining qiyosiy tadqiq qilinishi zarurligi haqida yozadi [3.76-77].Darhaqiqat, XX asr

boshlaridagi o‘zbek-ozarbayjon adabiy aloqalarini arxiv hujjatlari va aniq ilmiy dalillar asosida

keng ko‘lamda o‘rganish ikki xalq adabiyotshunosligi oldida turgan dolzarb vazifalardandir.

«Shaydo» piesasi Ozarboyjondan ham avval Turkistonda sahnalashtirilgani ma’lum.

Ozarbayjon olimi G‘ulom Mammadlining: «Shaydo» piesasi ilk daf’a 1919 yilda Ashxobodda,

so‘ngra Samarqandda (o‘zbekcha) o‘ynaldi. Bokuda esa ilk daf’a 1922 yilda, dekabr oyida

o‘ynaldi», degan fikrlari ham buni tasdiqlaydi [1.89]. Adabiyotshunos Shoim Azimov ushbu

ma’lumotga oydinlik kiritib, mana bunday yozadi; «Shaydo»ning birinchi marta Turkistonda

sahnalashtirilganligi to‘g‘ri, lekin u dastlab Ashxobodda emas, balki Namanganda, so‘ngra

Toshkent va Samarqandda nihoyat Ashxobodda sahna yuzini ko‘rgan” [10.15]. «Shaydo»

fojiasining Namanganda o‘ynalganligi haqida «Ishtirokiyun» gazetasining 1919 yil 18 sentabr

sonida: «Namangandagi Kommunistlar klubi binosida «Sharq» dastasi tomonidan Husayn

Jovidning «Shaydo yoki hibsdagi inqilobchilar»i (bir parda) o‘ynaldi», degan xabar bosilgani

ma’lum. Bular barchasi «Shaydo» piesasi qo‘lyozmasining namunalari Hamza arxividan topilgani

bejiz emasligini tasdiqlaydi.

O‘zbek adabiyotshunosligida Husayn Jovid adabiy merosi yuzasidan Azim Shoimovning

“Husayn Jovid va o‘zbek dramaturgiyasi” mavzuidagi dissertatsiyasi himoya qilingan. Olim ushbu

tadqiqotida Husayn Jovid dramalarining sahna talqini va unga o‘zbek tanqidchiligining

munosabati, adib dramalarining Fitrat, Hamza, Xurshid, Abdulla Oripov va Odil Yoqubov asarlari

bilan qiyosiy tahlili, Husayn Jovid asarlari tarjimalarida til va uslub masalalari yuzasidan e’tiborga

molik ilmiy-nazariy qarashlarni ilgari surgan. Bu esa, o‘z navbatida, Husayn Jovid adabiy

merosining o‘zbek adabiyotshunosligida o‘rganilishi muayyan tadrijiy takomil bosqichlariga ega

ekanini ko‘rsatadi.

Xulosa qilib aytganda, ozarbayjon xalqining ulug‘ shoiri va dramaturgi Husayn Jovid

asarlari muallif hayot kezlaridayoq o‘zbek adiblari va adabiyotshunoslarining e’tiboriga tushgan,


background image

e’tirofini qozongan. Adibning “Shaydo”, “Shayx San’on”, “Iblis” kabi dramalari ular yaratilgan

vaqtdayoq Toshkentdagi “Turon” teatrida o‘zbek, tatar va ozarbayjon aktyorlari tomonidan

sahnaga qo‘yilgan. Abdulhamid Cho‘lpon va Ahmad Shukriy kabi o‘sha davrning mashhur

ijodkorlari adib asarlariga taqrizlar yozgan. Adabiyotshunos Azim Shoimovning “Husayn Jovid

va o‘zbek dramaturgiyasi” mavzuidagi dissertatsiyasi Husayn Jovid adabiy merosi monografik

asosda o‘rganilgani jihatidan alohida ahamiyatga ega. Toshkentda o‘tkazilgan “Husayn Jovid ijodi

dunyo dramaturgiyasining yuksak namunasidir” mavzuidagi Xalqaro konferensiya

materiallarining chop etilishi, to‘plamda adibning turli janrlardagi asarlari yuzasidan amalga

oshirilgan teran tadqiqotlarning jamlangani O‘zbekistonda ijodkor adabiy merosini tadqiq qilish

yangi bosqichda davom etayotgani tasdig‘idir.

Umuman, Husayn Jovid she’riyati va dramatik asarlari o‘zbek-ozarbayjon adabiy

aloqalarining nurli sahifalarini tashkil etishi va ikki xalq do‘stligining mustahkamlanishi uchun

xizmat qilishi jihatidan muhimdir. Adib asarlari turkiy xalqlar adabiy-estetik tafakkuri rivojida

alohida bir bosqichni tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1.

Мəммəдли Г. Ҹавид – өмүр боjy. //Азəрбаyjаn, 1981, №7.

2.

Ризаев Ш. Саҳна маънавияти.-Тошкент: Маънавият, 2000.

3.

Улвий, Олмос. Ҳусайн Жовид ҳаёти ва ижоди ўзбек адабиётшунослиги саҳифларида. /

Ҳусайн Жовид ижоди дунё драматургиясининг юксак намунасидир. Халқаро конференция

маърузалари. – Тошкент, 2018.

4.

Чўлпон. Иблис. /Асарлар. Тўрт жилдлик. IV жилд. – Тошкент: Akademnashr, 2016.

5.

Чўлпон. Шайх Санъон. /Асарлар. Тўрт жилдлик. IV жилд. – Тошкент: Akademnashr,

2016.

6.

Қосимов, Бегали. Миллий уйғониш: маърифат, жасорат, фидойилик. – Тошкент:

Маънавият, 2002.

7.

Ҳабиббейли, Исо. Озарбайжон адабиётида романтик анъана ва Ҳусайн Жовид. / Ҳусайн

Жовид. Сайланган асарлар. –Тошкент: Тафаккур қаноти, 2018.

8.

Ҳаққоний. «Шайдо». «Зарафшон» газетаси, 1923 йил15 март.

9.

Ҳусайн Жовид. Сайланган асарлар. –Тошкент: Tafakkur qanoti, 2018.

10.

Шоимов, Азим. Ҳусайн Жовид ва ўзбек драматургияси. – Тошкент, 2008.

Hussain Javid's creation is in Uzbekistan

learning improved

Summary


background image

The article analyzes the study of the work of the Azerbaijan poet and playwright Huseyn

Jovid in Uzbekistan. Analytical views were expressed regarding the attention of the author’s works

at the beginning of the twentieth century of the great Uzbek poet and playwright Abdulhamid

Chulpan, the translation of his works into Uzbek by Usmon Kuchkor and Tahir Kahhor at the

beginning of the 21st century, the dissertation about the work of Huseyn Jovid in the Uzbek literary

criticism, as well as the creation of a number of research today. On a scientific basis, is illuminated

the role of the literary heritage of Hussein Jovid in the development of Uzbek-Azerbaijan literary

relations is highlighted.

Библиографические ссылки

Мəммəдли Г. Ҹавид – өмүр боjy. //Азəрбаyjаn, 1981, №7.

Ризаев Ш. Саҳна маънавияти.-Тошкент: Маънавият, 2000.

Улвий, Олмос. Ҳусайн Жовид ҳаёти ва ижоди ўзбек адабиётшунослиги саҳифларида. / Ҳусайн Жовид ижоди дунё драматургиясининг юксак намунасидир. Халқаро конференция маърузалари. – Тошкент, 2018.

Чўлпон. Иблис. /Асарлар. Тўрт жилдлик. IV жилд. – Тошкент: Akademnashr, 2016.

Чўлпон. Шайх Санъон. /Асарлар. Тўрт жилдлик. IV жилд. – Тошкент: Akademnashr, 2016.

Қосимов, Бегали. Миллий уйғониш: маърифат, жасорат, фидойилик. – Тошкент: Маънавият, 2002.

Ҳабиббейли, Исо. Озарбайжон адабиётида романтик анъана ва Ҳусайн Жовид. / Ҳусайн Жовид. Сайланган асарлар. –Тошкент: Тафаккур қаноти, 2018.

Ҳаққоний. «Шайдо». «Зарафшон» газетаси, 1923 йил15 март.

Ҳусайн Жовид. Сайланган асарлар. –Тошкент: Tafakkur qanoti, 2018.

Шоимов, Азим. Ҳусайн Жовид ва ўзбек драматургияси. – Тошкент, 2008.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов