All articles - Monographs

Monografiyada ta’lim xizmatlari raqobatbardoshligini oshirishda marketing tadqiqotlarini amalga oshirishni nazariy-uslubiy asoslari tadqiq etilgan. Ta’lim xizmatlari marketingining nazariy asoslari, ta’lim xizmatlari bozorida iqtisodiy munosabatlar tizimi, ta’lim xizmatlari bozorini marketing strategiyasini rejalashtirishda raqobat muhitining o‘rni O‘zbekistonda oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning marketing strategiyalaridan foydalanishni hozirgi holati tahlili, oliy ta’lim raqobatbardoshligini oshirishning marketing strategiyalari samaradorligini baholash, O‘zbekistonda oliy ta’lim tizimini rivojlantirishning marketing strategiyasi va uni amal qilish mexanizmi, Jahon oliy ta’lim tizimini isloh qilishning marketing modellari va ulardan foydalanish imkoniyatlari bo‘yicha ilimiy taklif va amaliy tavsiyalar shakllantirilgan.

Monografiya ta’lim sohasida faoliyat olib boruvchi mutaxassislar, magistrantlar, ilmiy tadqiqotchilar, doktorantlar va keng kitobxonlar jamoasi uchun mo‘ljallangan.

Монография ўзбек миллий шевалари корпусини тузишнинг лингвистик асослари Бойсун тумани “ж”ловчи шевалари мисолида ёритилган. Ўзбек миллий субшевалар корпусининг базавий структурасига оид назариялар ҳамда амалиётдаги статистикаси келтирилиб ўтилган.
Шунингдек ўзбек миллий мавзувий шевалар корпусининг матн, паспорт, жанр, мавзувий метаразметкаси ва унинг конструктив концепцияси оид қарашлар назарий ва амалий асосланган.
Китоб тилшунослар, диалектолог ва корпус лингвистикаси доирасида тадқиқот олиб борувчилар ва амалий филология талабалари учун мўлжалланган.

Монография посвящена изучению полисемии лингвистических терминов через призму когнитивной лингвистики. Освещаются когнитивные аспекты восприятия многозначности, раскрываются детерминанты когнитивного моделирования полисемии лингвистических терминов в английском, узбекском и русском языках, а также предлагаются типы когнитивных моделей для описания этого явления: модель радиальной категоризации, модель метафорической проекции, модель метонимии,  модель концептуальной интеграции (blending theory), модель концептуальных доменов,  модель сценариев и фреймов.

Книга предназначена для студентов филологических факультетов университетов и педагогических институтов, магистрантов, докторантов, соискателей, преподавателей-филологов.

The study of world literature, in particular, classical Eastern literature, its theoretical foundations, is important in the implementation of classical texts and their artistic and poetic analysis. Therefore, determining the leadership of poetry in classical literature, the history of poetry, meter, rhyme, poetic speech, theoretical foundations of poetry, poetic arts, poetic forms and their uniqueness is one of the important tasks.

In the literature studies of the world, in this respect, the theory of classic rhyme science, which is one of the components of “ilmi adab” and later “ilmi segona”, the main elements and components of rhyme, rhyme letters and movements, defects in rhyme, theoretical foundations of rhyme types, Arabic, Persian and Turkic treatises presenting single theoretical categories on the basis of research, the study of world, especially Turkic rhyme science is becoming one of the urgent issues.

While determining the main factors of the country’s strategic development in Uzbekistan, “In accordance with this strategy, we have set ourselves the goal of raising the development of culture and art, literature, mass media to a new level along with all sectors and spheres… Above all, the noble aims of studying the unique heritage, created by the creative genius of our people, creating a holistic vision on life and scientific-creative activity of great scientists and thinkers, whose origin was from the territory of our country, and educating the young generation in the spirit of humanistic ideas and national pride”[1].  During the Timurid era, the science of rhyme reached its highest level as a theoretical teaching. Among the representatives of this period, the works of creators such as Sheikh Ahmad Tarozi, Abdurrahman Jami, Alisher Navoi, Fakhriy Isfahani, Husain Vaiz Koshifi, Atoullah Husayni are of special importance because they are deeply and comprehensively explained the theoretical foundations of rhyme. Although some articles and studies have been written about these works in Uzbek literary studies in recent years, their mutual comparative analysis has not been studied in a fundamental way and at the level of elements of rhyme. The comparative study of rhyme treatises of the Timurid era is one of the urgent issues of literary studies.

Данная монография посвящена вопросам правового регулирования искусственного интеллекта (1Ш). Авторы рассмотрели ряд теоретико-правовых вопросов в сфере правового регулирования Ш1. включая такие вопросы как признание 1Ш в качества субъекта права п привлечение 1Ш к ответственности. В монографии дается обзор п анализ международноправовых основ использования искусственного интеллекта, опыта зарубежных стран, а также перспектив правового регулирования 1П1 в Узбекистане. В монографии дается обзор международно-правовых актов касательно 1Ш, принятых как в рамках универсальных, так и региональных организаций.
Публикация будет полезна п интересна для всех специалистов и исследователей, занимающихся вопросами развития международного права в цифровую эпоху, правового регулирования искусственного интеллекта, а также международно-правовых аспектов развития цифровых технологий в целом.

Данная монография посвящена вопросам защиты прав человека в цифровую эпоху. В книге дан обзор международно-правовых актов и механизмов по защите прав человека в цифровую эру. рассмотрены возможности и угрозы., которые появляются вследствие развития цифровых технологий в области прав человека. Отдельное внимание авторами уделено обзору мер, принимаемых в Узбекистане., для защиты прав человека в цифровую эпоху'. Авторами выдвинуты рекомендации по дальнейшему' совершенствованию государственной политики в области прав человека с учетом фактора цифровизации.
Публикация будет полезна и интересна для всех специалистов и исследователей, занимающихся вопросами защиты прав человека и глобальной цифровой трансформации.

Abdurauf Fitrat zamonasining yirik olimi sifatida adabiyotshunoslikning barcha yo‘nalishlarida izlanishilar olib borgan. Fitrat matnshunos, manbashunos, tilshunos, lug‘atshunos, adabiyotshunos, nazariyotchi sifatida bir qancha ilmiy risola va maqolalar yaratdiki, bu ilmiy merosda aks etgan ilmiy xulosalarning aksariyati bugungi kun tadqiqotlari uchun asos vazifasini o‘tamoqda. Garchi oradan bir qancha vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, olim tomonidan olib borilgan tadqiqotlar hali hanuz o‘z ilmiy ahamiyatini yo‘qotgan emas.

Abdurauf Fitrat garchi adabiyotshunoslikka oid qarashlarini maxsus tadqiqot yoki maqola shaklida yozmagan bo‘lsa-da, olimning bu boradagi ilmiy xulosalari adabiyot tarixida yashab, ijod etgan shoirlar ijodiyoti tahliliga bag‘ishlangan ilmiy maqolalarida, ularning manbalari va matniy tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy risola, majmualarida o‘z aksini topgan. Aslida Fitratning har bir yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlari alohida tadqiqot uchun  material bo‘la oladi. Fitratning tahrir va tahlil uslubi alohida tadqiqqa muhtoj. Olimning matnshunoslik va manbashunoslikdagi xizmatlari beqiyos, ularni bir butunlikda taqdim qilish adabiyotshunosligimiz oldidagi asosiy vazifalardan biridir.

Biz ushbu monografiyada Fitratning adabiyotshunoslikka oid qarashlarini tadqiq etishga imkon qadar harakat qildik, natijada bu boradagi izlanishimiz tugal bo‘la olmasligini angladik, tadqiq jarayonida olimning yangidan yangi tadqiqotlariga duch keldik. Bu esa adabiyotshunoslikda hali qilinajak vazifalar ko‘pligini ko‘rsatadi. Ushbu monografiyada Abdurauf Fitratning adabiyotshunoslikka oid qarashlari quyidagi yo‘nalishlar asosida taqdim qilindi:

• Olimning davrlashtirishga oid qarashlari;
• aruzshunos sifatidagi faoliyati;
• Fitratning manba bilan ishlash tamoyili;
• olimning lug‘atshunos  sifatidagi faoliyati;
• adabiy tur va janrlarga oid munosabati ;
• badiiy asar uslubi masalasi;
• qofiyaga oid qarashlari;
• milliy she’r tizimi, tahlil, talqinlar;
• adabiy oqimlar borasidagiilmiy xulosalari;
• badiiyat masalasi;
• Fitrat tadqiotlarida xalq og‘zaki ijodi;
• qadimgi davr manbalari;
• Fitratning tasniflash tamoyili(“Eng eski turk adabiyoti namunalari” majmuasi asosida).

Umid qilamizki, qo‘lingizdagi monografiya Abdurauf Fitratning ilm yo‘lidagi, adabiyotshunoslik sohasidagi tadqiqotlari bilan tanishtirishga yordam beradi.

Introduction to the monograph «The role of Fitrat complexes in the development of Uzbek textual study of the 20th century» contains the information on the actuality of the topic, its history, objectives and tasks, method and methodology, scientific novelty and theoretical and practical significance, object, current resolution, structure.

In the chapter titled «The Ancient Literary Texts and the Principles for Preparing for Their Dissemination», the chapter focuses on the history and complexity of Fitrat’s two complexes, and detailed analysis of Fitrat’s textual study, literary viewpoints and sources. The text of «The story of Chistoni(y) Elig begi», which does not appear in Uzbek texts, is determined by Fitrat’s principle of textuality. For the words «Devonu lug’at», based on the work of «Devonu lugatit turk», it has been demonstrated to the science by means of the definition, authorship, structure of fihrist.

The second monograph, «Samples of Uzbek Literature: Sources of Turkic Poetic Sources in the XI – XVI Centuries, Textual Differences», «Educational and Ethical Works», «Yusuf and Zulayho» of Durbek, Altai, Lutfi, Hussaini, Alisher Text and sources of poetic fragments of Navoi, Zahiriddin Muhammad Bobur’s works were studied and sources used by Fitrat were identified. The manuscripts and lithographs kept in Tashkent, Bukhara, Istanbul, Azerbaijan, and Moscow, based on the scholarship period of Fitrat were also noted.

The third chapter of the monograph, entitled «Textual study of Uzbek samples of XIV – XVI centuries and their subtle features», has been researched on the text of the prose works of the complex. The principles of publishing fragments from the fragment of the «Babur», «Miftah ul-adl» of Khoja, «Nomanii», «Boburnoma» by Babur.

In this monograph, Fitrat’s source selection, textual working principles were studied in the Uzbek textual and source studies in the early 20th century.

The monograph is intended for researchers in the field of textuality and source studies, literary critics, text and publications, and researchers to identify sources of text.

In world linguistics, special attention is paid to the research of systematic relations of language levels. Language performs a social function as a means of communication, and it is important to characterize the characteristics of language units, determine the degree of application, analyze the systemic relationship between them. Therefore, the systematic analysis of ideographic dictionaries based on the perception, perception, expression through dictionary units of the world landscape in various genetically based languages (English, Russian and Uzbek languages) makes it possible to identify semantic characters associated with the intercultural universal and mental lexicon. The definition of the principles of making an ideographic dictionary is relevant in the harmonious illumination of the communicative function of the language and the features associated with the personality factor, linguistic consciousness, level of thinking and the ability to & perceive.
In world linguistics, projects and programs are implemented that plan to analyze the history of dictionaries, their formation in a systematic relationship and their theoretical and practical foundations. This requires the global introduction of dictionaries and the formation of new systems of using dictionaries that meet the requirements of the present. In this regard, in modem linguistics, the need arose to develop the scientific foundations of the creation and classification of ideographic dictionaries, to study and improve their specifics.
The scientific strengthening of the research of the language system, which forms the basis of spiritual growth in our republic, is one of the urgent tasks of linguistics, in which the process of integration of research centers with the jaxon advanced linguistic schools has created the need for a thorough knowledge of foreign languages. In particular, it is considered important to “train modem personnel who know several foreign languages in our country, carry out scientific work on foreign languages, improve the methodology of language teaching"1, in which the youngest section of lexicography in teaching foreign languages based on new approaches assumes to focus on the development of a scientific study of ideology. Because the development of a comprehensive system of ideographic resources in terms of inter-linguistic and intercultural relations provides a number of opportunities in the construction of dictionaries.
Decree of the president of the Republic of Uzbekistan No. 5847 of October 8, 2019 "on approval of the concept of development of the higher education system until 2030", PR-1875 of December 10, 2012 "on measures for further improvement of the system of learning of foreign languages", PR-2909 of April 20, 2017 "on measures for further development of the higher education system". Decisions of PQ-3775 of June 5, 2018 "on additional measures to improve the quality of education in higher education institutions and ensure their active participation in the comprehensive reforms carried out in the country" of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan No. 610 of August 11, 2017 "on measures to further improve the quality of teaching of foreign languages in educational institutions", This dissertation will serve to some extent in the implementation of the tasks set out in the decisions of December 31, 2020 No. 824 "on measures to improve the system associated with the organization of the educational process in higher educational institutions" and other regulatory legal acts related to this activity.
Conclusion
1. The analysis of dictionaries, in which specific features of the principles of drawing up ideographic dictionaries were created in Uzbek, Russian, English, showed general and different aspects as a result of the ideographic description of the system of terms.
2. Terminological dictionaries are composed of special concepts, the ideographic description of which serves to increase knowledge. The ideographic description of scientific terms requires awareness of semantic field theory and the phenomenon of semantization in the systematic study of this concept.
3. The connection between the system of concepts in Uzbek, English, Russian and their perception in being was found to increase the algorithm for constructing a visual diagram of semantic correlations, as well as the illustration of ideographic dictionaries.
4. When creating ideographic dictionaries, it was determined that it is necessary to take into account not only typological features common to all languages, but also their systemicity and pragmatic features.
5. When composing dictionaries thematically, it was found that the compiler was subjective and the semantic system was not sufficiently formulated, and suitable parameters were created when creating thematically systematized dictionaries in Uzbek, Russian, English.
6. Parametric analysis of general and special dictionaries plays a key role in determining the level of ideographic character of the dictionary. Such analysis, especially the analysis of inter-linguistic dictionaries, allows you to determine the methods suitable for them in the description and classification of terms that exist in the language. In the course of the research, definition, illustration and reference were included in the tools for semantizing lexical units.
7. The systematization of words in analog (associative) dictionaries is based on the Psychological Association of what is called a word or a concept. Lexical units arc grouped in a semantic field, it has been proven that at the center of each one are words that are close in meaning in one way or another, or Close in content, and that they have common features, and that similar stimulus words produce synonymous reactionary words.
8. For the general naming of dictionaries that accurately reflect systematic relationships within a dictionary, it is proposed to use a broader and more specific term "ideographic dictionaries" than the frequently used term "thesaurus" in this sense.
9. The dictionary is the main resource in the study of foreign languages. Research has shown that the publication of ideographic dictionaries of English and Russian is significantly superior in quantity to dictionaries of Uzbek. Therefore, in order to quickly and easily teach foreign languages, based on the existing principles, an ideographic dictionary was created in the themed Uzbek, Russian, English languages.

Jahon miqyosidagi globallashuv jarayoni natijasida yuzaga kelgan davlatlararo iqtisodiy va madaniy integratsiya mamlakatimizning soliq va bojxona sohalarini sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tardi. Bozor iqtisodiyoti hamda raqamli iqtisodiyotga yo‘naltirilgan huquqiy dcmokratik jamiyat qurish uchun tub islohotlar olib borilayotgan bugungi kunda iqtisodiyot sohasining tarkibiy qatlami hisoblangan soliq-bojxona leksikasi bilan bog‘liq yangi avlod darsliklarini hamda monografiyalarni yaratish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri sifatida kun tartibida turibdi. Chunki, mazkur sohaga oid normativ-huquqiy hujjatlar tilini va terminlarining o‘ziga xos xususiyatlarini lingvistik jihatdan o‘rganish alohida c’tiborni talab qiladi.
0‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, jahonning ko‘plab davlatlari bilan teng huquqli ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy va diplomatik aloqalar o‘rnatildi, xorijiy investorlar uchun imtiyozli soliq stavkalari belgilandi. Shu bois, o‘tgan 29 yillik davrda mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishida tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining ishtiroki va hissasi tobora ortib bormoqda. Respublikamizga ko'plab xorijlik tadbirkor va ishbilarmonlarning tashrif buyurishi va ular bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik aloqalari o‘rnatilishi soliq va bojxona tizimi faoliyatini yanada takomillashtirishni talab qiladi. Bu o‘z navbatida soliq va bojxona sohalari amaliyoti uchun bir necha xorijiy tillarda erkin muloqot qila oladigan malakali, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashni ham taqozo ctadi. Shuning uchun, mazkur sohalarga oid terminlarni chuqur tadqiq qilishga bo‘lgan ehtiyoj yuzaga keldi. Binobarin, turli sohalarda “ona tilimizning qoMlanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug‘atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va katcgoriyalarni ishlab chiqish, ...bir so‘z bilan aytganda, o‘zbck tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish, ...farzandlarimiz uchun chet-tillami puxta egallash borasida qulay imkoniyatlar yaratish kabi bir-biridan muhim vazifalarni hal etish ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasizdir” [ 1; 87-b.].
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov milliy tilimizni taraqqiy ettirish haqida so‘z yuritib: “Istiqlol yillarida o‘zbek tilining qo‘llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar. o‘quv qo‘llanmalari, yangi-yangi lug‘atlar ko‘plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Ayniqsa, davlat tilining xalqaro miqyosida ham faol muloqot vositasiga aylanib borayotgani c’tiborlidir. Xususan, xorijiy mamlakatlar rahbarlari bilan boMadigan uchrashuv va suhbatlar, muzokaralar, tegishli hujjatlarni imzolash marosimlarida, nufuzli sammitlarda, rasmiy matbuot anjumanlarida o*zbek tilining o‘rni va ahamiyati ortib borayotgani hammamizga g‘urur-iftixor bag‘ishlaydi. Shu borada o‘zbek tilining kompyutcr va internet, aniq fan 1 ar, tibbiyot, iqtisodiyot kabi maxsus termin va tushunchalarni talab qiladigan sohalarda ham keng qo‘llana boshlagani uning imkoniyatlari nechogliq katta ekanini ko‘rsatadi”- deb ta’kidlagan edilar [1; 86-b.].
O‘zbckiston Rcspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ilmiy va ijtimoiy-iqtisodiy terminlarni ishlab chiqish va ulardan ommaviy axborot vositalarida, darsliklar hamda qo‘llanmalar tayyorlashda foydalanish masalalarini tartibga solish to*g‘risida”gi 1994 yil 5 avgustdagi Qarori hamda boshqa turli rasmiy hujjatlarda, ilmiy-amaliy adabiyotlar va lug‘atlarda qoMlanayotgan terminlar uyg‘unligiga erishish masalasiga alohida e'tibor qaratiladi [158; 15-b.].
Soliq-bojxona (SB)1 terminologiyasini ingliz va o‘zbck tillarida qiyosiy-chog‘ishtirib o‘rganish bugungi kunda soliq va bojxona sohalarida xalqaro hamkorlik aloqalarining yanada rivojlanishi, tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilariga muayyan darajada qulaylik yaratilishiga olib kelishi bilan alohida dolzarblik kasb ctadi. Tarjima qilinayotgan ko‘pqatlamli leksemalar, tcrminologik birliklarning lingvistik xususiyatlariga xos yetakchi tamoyillami tilshunoslik, tarjimashunoslik nazariyasi nuqtai nazaridan ishlab chiqish, ularni ilmiy asosda tahlil va tadqiq etish bugungi kunda dolzarb va muhim muammolardan biri hisoblanadi. Soliq-bojxona terminlarining Icksik-semantik, funktsional-strukturaviy, konnotativ va denotativ xususiyatlarini ochib berish tarjima adekvatligini ta’minlaydi. Bunday tadqiqot natijalari jainiyat a’zolari uchun soliq va boshqa majburiy toMovlarning aniq va qisqa terminlar asosida amalga oshirilishi, barchaga bir xilda tuShunilishiga, fuqarolarning mazkur sohaga doir huquqiy ong va madaniyatining yanada oshishiga xizmat qilishi mumkin.
SB leksikasini tashkil etuvehi tcrminologik birliklarni chuqur va atroflicha tadqiq etish, til materiallarida qo‘llanilgan SB terminlarining lisoniy xususiyatlarini qiyosiy yo‘sinda ilmiy o‘rganish hozirgi filologik, xususan, terminologik va tarjimashunoslik tadqiqotlarining ustuvor ilmiy-nazariy yo*nalishlaridan biriga aylangan. Shunday ekan, ayni paytda, bunday qiyosiy-tipologik tadqiqotlanii german va turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lgan ingliz-o‘zbek tillari materiali asosida keng qamrovli tarzda amalga oshirish muhim ahamiyatga ega.
XX asr oxiri XXI asr boshlarida jahon mamlakatlarida terminlarning ikki tilli va izohli lug‘atlarini yaratishga bag‘ishlangan tadqiqotlar salmog‘i ancha ko‘paydi. O‘z navbatida iqtisodiyot, bank-moliya, tijorat, soliq va bojxona kabi sohalarga oid terminlarning ikki tilli, izohli lug‘atlari chop etildi. Mazkur lug‘atlar soha terminologiyasini lingvistik tamoyillar ncgizida muayyan tartibga solish, ularning terminologiyadagi o‘z mavqeini, o‘rnini ko‘rsatish singari muhim vazifalarni bajaradi. Demak, terminologik lug‘atlar muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
Shu ma’noda, terminlarni aslida quyidagi ikki xil yo‘sinda o‘rganish alohida dolzarblik kasb etmoqda:
1) Lug‘atlar nuqtai nazaridan o‘rganish.
2) Matniy holati nuqtai nazaridan o‘rganish.
Umuman, lug‘atlar va matniy materiallar soha terminologiyasining tildagi faolligini, tizimliligini ta’minlovchi manbalar hisoblanadi. SB lug‘atlari soha terminologiyasi yaxlitligini, tartibga solinganligi, muayyan nazariy qoidalar asosida me’yorlashtirilganini va lining o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflash, tasniflash imkonini bcradi.
Monografiyaning ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati yuqorida sanalgan muhim jihatlarni hamda iqtisodiyot tarmoqlaridan biri hisoblangan soliq va bojxona terminlarining lingvistik yo‘sinda tadqiq qilish yo*lidagi ilk qadam ekanligi bilan izohlanadi. Umuman, mazkur monografiyada soliq va bojxona amaliyotida keng qo‘llaniladigan terminlarni ikki til materiali asosida tarjima qilish masalalari o‘rganilibgina qolmay, terminologik birliklarning ingliz va o‘zbek tillari kesimida leksik-semantik, strukturaviy-funktsional, grammatik va fonetik jihatlari bilan bog*liq muammolar yechimida uzviy uyg‘unlikni ta’minlash masalalari o‘z aksini topgan.
Muallif ushbu monografiyani nashr etishga va lining ilmiy mazmunini yanada boyitishga, mukammallashishiga o‘z hissalarini qo‘shgan, qimmatli maslahatlarini ayamagan mas’ul muharrir, filologiya fanlari doktori, professor A.E. Mamatovga va rasmiy taqrizchilar filologiya fanlari doktori, professor A.A. Nosirovga hamda filologiya boficha falsafa doktori (PhD) A.A.Xudaybergenovga o‘zining samimiy va chuqur minnatdorchiligini bildiradi.
Umumiy xulosalar
Bugungi kungacha qardosh va qardosh bo‘lmagan tillar terminologiyasi turli aspcktlar nuqtai nazaridan tadqiq etilgan boMishiga qaramay, terminlarni tarjimashunoslik nuqtai nazaridan o‘rgangan tadqiqotlar oz.
Monografiyada terminlarning ikki tilga xos bo‘lgan (integral) va xos bo‘lmagan (differentsial) xususiyatlari, leksik-semantik sathi chog‘ishtirma aspekt nuqtai nazaridan va lisoniy tarjimashunoslik aspcktida tutgan fundamental o‘rni va masalalari belgilanib, tarjimada unifikatsiya qilish tamoyillari ishlab chiqildi.
1. Ilmiy manbalami ijodiy 0‘zlashtirish jarayonida SB terminlarini nafaqat iqtisodiyot katcgoriyasi xususiyatlari nuqtai nazaridan, balki tilshunoslikning qiyosiy-tipologik aspektidan turib, tarjimashunoslik tabiatlari jihatidan milliy til bilan qiyoslab o‘rganish talab etiladi.
2. SB terminologiyasini tarjimashunoslik aspcktida qiyosiy o‘rganish jarayonida insoniyat jamiyatiga azal-azaldan daxldor bo'lib kelgan bilimlar majmuiga tayanib SB teiminologiyasiga yondashuv ikki til terminlarining tarjimada berilishidagi integral va differentsial xususiyatlarini belgilash bilan birga har ikki soha terminologik tizirnini chuqur. atroflicha tadqiq etish imkoniyatini bcradi.
3. SB terminologiyasi yaxlit sistema sifatida mavzu jihatidan bir nechta muhim leksik-semantik guruhlardan tarkib topadi: 1) SB tizim subyektlari nomlarini ifodalovchi terminlar; 2) SB to‘lov majburiyatlari undiriladigan obyckt hamda hujjat nomlarini ifodalovchi terminlar; 3) SB amaliyoti jarayonida funktsionallikni ifodalovchi terminlar; 4) tizim amaliyoti jarayonida sodir boMadigan, noqonuniy hatti-harakatlar natijasida qo‘llaniladigan terminlar.
4. SB terminlarining hosil bo‘lishi va shakllanishining asosiy manbalari tilning ichki va tashqi resurslari hisobiga vujudga keladi. SB terminologiyasida boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish yuqori darajada. Chunki mazkur leksik qatlam iqtisodiyot sohasining tarkibiy qismidir. Iqtisodiyot sohasi csa bcvosita jahon intcgratsiyalashuv jarayoniga qo‘shilib ketganligi bilan izohlanadi. Mazkur leksikada so‘zlarni kal'ka yordamida o‘zlashtirishning turli usullari mavjud bo’lib, boshqa tildagi so‘zni aslicha o‘zlashtirish, to‘liq kal’kalash, yarim kal'kalash orqali amalga oshadi. Ikkala tilda ham o‘zlashma terminlardan tashqari, baynalmilal xarakterga ega bo‘lgan terminlar ham alohida o‘rin egallaydi. Ular nafaqat yunon yoki lotin tillaridan kelib chiqqan leksemalar, balki italyan (7%), nemis (9%), frantsuz (19%), rus (slavyan) (21%) tillari asosida shakllanib borayotgan o‘ziga xos til qatlamidir.
5. Ingliz va o‘zbek tillari SB tenninologik birliklarining yasalish jarayoni bir nechta usullar orqali amalga oshadi: 1) afTiksatsiya yo‘li orqali; 2) leksik-semantik usulda; 3)kompozitsiya (sintaktik) usulida; 4) konvcrsiya vositasida; 5) akronim va abbrcviaturalar orqali.
6. Qiyoslanayotgan tillarda terminlar ikki asosiy turga bo‘linadi. Ular, yakka tarkibli hamda ko‘p (qo‘shma va so‘z birikmali) tarkibli terminlardir. Har ikki tilda ham birikmali, ya’ni, ko*p tarkibli terminlar miqdor jihatdan ustunlikka ega (ingliz tilida 61,7%, o‘zbek tilida - 78%) bo‘lib, soha leksikasining yadrosini tashkil etadi.
7. Ingliz va o‘zbek tillari SB terminologik tizimida sinonimik, omonimik, polisemantik, giponimik, gipcronimik va antonimik munosabatlar keng tarqalgan. Sinonimik, omonimik, polisemantik munosabatlaming terminlarni tarjima qilish jarayonida muayyan qiyinchiliklar tug’dirishi hamda to‘sqinlik qilishi terminologiyada yuz bcradigan «dcterminologizatsiya hamda tcrminologizatsiya (transtcrminlashuv)» hodisalarining natijalari bilan bevosita bog‘liq. Tarjimada terminlaming ikki tilga xos bo‘lgan integral va xos bo‘lmagan differentsial xususiyatlarini e’tiborga olish zarur. Integral xususiyatga ega bo'lgan terminlarni “kaTka” usulida, differentsial xususiyatga ega bo‘lgan terminlarni csa turli “transformatsion (leksik, semantik, grammatik, pragmatik)” usullarda tarjima qilish to‘g‘ri bo‘ladi.
8. SB sohasiga oid matnlarni xorijiy tillardan milliy tilga, milliy tildan xorijiy tillarga adekvat tarjima qilish, dastavval, o‘zbck tili SB terminologiyasi boshqa tillar bilan qiyosiy-tipologik yo‘sinda o‘rganilishi zarur. Bu jarayon ikkita muhim masalani ijobiy hal qilish imkonini beradi: 1) xorijiy tillardagi SB sohalariga doir manbalami ijodiy o'rganish va o‘zlashtirish; 2) milliy til maxsus leksikalarining istiqbolli, strategik yo‘nalishlarini rivojlantirish mezonlarini belgilash.
9. Mamlakatimizning istiqlol yillarida mustahkam bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonining jadallashuvi va iqtisodiy ishlab chiqarish, tadbirkorlik va ishbilarmonlik faoliyatining tez sura’tlar bilan rivojlanib borishi soliq va bojxona terminlarini tartibga solish muammosini dolzarb qilib qo‘ydi. Bu muammolarni muvaffaqiyatli hal etish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi:
- Barcha soha terminologiyalari singari soliq va bojxona terminologiyasini tartibga solish masalasiga ilmiy-amaliy yondashish;
- SB terminologiyasini tartibga solish va terminologik birliklarni to‘g‘ri qo‘llash mczoniga kun tartibidagi dolzarb masala sifatida qarash, bu ishni doimiy nazoratda olib borish;
- SB sohasi terminlarini to*la qamrab olgan hamda terminlar tarjimasining mohiyatini to‘g‘ri va aniq ifodalovchi ikki tilli (inglizcha-o‘zbekcha) izohli lug‘at yaratish.
10. SB terminologiyasini ilmiy nuqtai nazardan o‘rganish jamiyat a'zolari uchun SB to‘lov huquq va majburiyatlarini aniq va qisqa, barchaga bir xilda tuShuniladigan darajaga olib kclishni ta’minlashga xizmat qiladi.
11. SB tcrminologiyasining ilmiy jahatdan o‘rganilishi kishilaming mazkur sohaga doir huquqiy ongi va madaniyatini oshirishga muhim turtki bo‘ladi. SHu ma’noda, SB terminlarini faqat ingliz va o'zbek tillari misolida emas, balki boshqa jahon lillari mavqeiga ega bo‘lgan tillar misolida ham o‘rganib, xorijiy olimlar bilan hamkorlik qilish muhim vazifalardan hisoblanadi.

Ушбу услубий қўлланма қуёнчилик тармоғи билан шуғулланадиган фермерлар ва шахсий хўжалик эгалари учун мўлжалланган бўлиб, қўлланмада қуёнларни асраш, озиқлантириш улар орасида кенг тарқалган инфекцион, инвазион ва ички юқумсиз касалликларни тавсифи, тарқалиши, даволаш ва олдини олишнинг самарали усуллари баён қилинган.

Мамлакатимизда кейинги йилларда қишлоқ хўжалиги соҳасида чорвачиликнинг муҳим тармоқларидан бири ҳисобланган қуёнчиликни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бунинг учун махсус дастурлар ишлаб чиқилиб, тармоқ ривожи учун қатор қулайликлар яратилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2018 йил 12 декабрда тасдиқланган 859–сонли қарор билан Ўзбекистон наслли қуён етиштирувчилар ассоциацияси давлат рўйхатидан ўтказилганлиги ҳам мазкур йўналишдаги муҳим қадамлардан бири бўлди.

Жумладан, 2019 йил 31 октябр куни давлатимиз раҳбари бошчилигида бўлиб ўтган йиғилишда қуёнчиликни жадал ривожлантириш масаласи ҳам муҳокама этилиб, тегишли ташкилотлар зиммасига 2020 йил якунига қадар Республикамизда қуёнлар сонини 3 миллион бошга етказиш, унинг ички истеъмолини, экспорт кўламини кенгайтириш бўйича топшириқлар берилди. Бундан ташқари, ўтган йиллар давомида ассоциация томонидан Ўзбекистонда қуёнчиликни ривожлантириш концепцияси ишлаб чиқилди. Унга кўра, 2020–2024–йилларда Республикамизнинг барча ҳудудида қуёнчилик кластерларини йўлга қўйиш бўйича дастур шакллантирилди.

Ҳозирги даврда Республикамизда қуёнчилик тармоғи дастлабки ривожланиш босқичида бўлиб, ушбу даромадли тадбиркорлик билан шуғулланувчилар ҳам ҳали унчалик кўп эмас. Улар ҳам етарлича ахборотга ва кўникмага эга эмас. Демак, бу борада тарғибот–ташвиқот ишларини янада жадаллаштириб, қуёнчилик тармоғини саноатлашган даражага етказиши лозим.