Biologik neyron tuzilishi, ishlash prinsipi va turlari

Нарзилло Маматов; Акбарджон Мадаминжонов; Мухлиса Мадаминжонова

118

BIOLOGIK NEYRON TUZILISHI, ISHLASH PRINSIPI VA TURLARI

t.f.d. prof. Mamatov Narzillo Solidjonovich

“TIQXMMI” milliy tadqiqot universiteti

Madaminjonov Akbarjon Dilshod oʻgʻli

Namangan davlat universiteti tayanch doktoranti

Madaminjonova Muxlisa Baxtiyor qizi

Norin maktabgacha va maktab ta’limi boʻlimi

m_narzullo@mail.ru

Annotatsiya:

Maqolada neyron haqida mavjud barcha ma’lumotlarga to’xtalib

o’tilgan. Neyron uning tuzilishi, ishlash prinsipi, qanday qilib undan sun’iy neyron
yaratilganligi, ularning o’zaro o’xshashliklari haqida tushunchalar keltirib o’tilgan.

Kalit soʻzlar:

Neyron, Sun'iy neyron tarmoqlari(ANN), Akson, Dendrit,

Harakat potentsiali, Kimyoviy sinaps, Elektr sinapsi.

Neyronlar

Neyronlar (neyronlar yoki nerv hujayralari deb ham ataladi) miya va asab

tizimining asosiy birliklari bo'lib, tashqi dunyodan sezgi ma'lumotlarini qabul qilish,
mushaklarimizga vosita buyruqlarini yuborish va har qanday vaqtda elektr signallarini
o'zgartirish va uzatish uchun mas'ul bo'lgan hujayralardir.

Neyronlar asab tizimining asosiy tarkibiy qismlari bo'lib, ularga tizimli va

metabolik yordam beradigan glial hujayralardir. Asab tizimi miya va orqa miyani o'z
ichiga olgan markaziy asab tizimidan va vegetativ va somatik nerv sistemalarini o'z
ichiga olgan periferik asab tizimidan iborat. Umurtqali hayvonlarda neyronlarning
aksariyati markaziy asab tizimiga tegishli , biroq baʼzilari periferik gangliyalarda , koʻp
sezuvchi neyronlar esa toʻr parda va toʻr parda kabi sezgi aʼzolarida joylashgan.

Neyronlar :

❖

Inson miyyasi o’rtacha hisobda 10

11

dona neyron mavjud.

❖

Har bir neyronda 10

4

bog’lam mavjud

❖

Neyronlar har millisekundda qo’zg’aladi

❖

Massiv parallel ishlov beriladi

Neyron uchta asosiy qismdan iborat: dendritlar , akson va hujayra tanasi yoki

soma, ular navbati bilan daraxtning shoxlari, ildizlari va tanasi sifatida ifodalanishi
mumkin. Dendrit (daraxt shoxlari) neyron boshqa hujayralardan ma'lumot oladigan
joy. Dendritlar, xuddi daraxt shoxlari singari, uchlari tomon harakatlanayotganda
shoxlanadi va ularda umurtqa pog'onasi deb ataladigan bargga o'xshash tuzilmalar ham
mavjud .

Akson (daraxt ildizlari) neyronning chiqish tuzilishi; neyron boshqa neyron

bilan gaplashmoqchi bo'lganda, u butun akson bo'ylab harakat potentsiali deb
ataladigan elektr xabarini yuboradi. Soma (daraxt tanasi) yadro joylashgan, neyronning
DNKsi joylashgan va oqsillarni akson va dendritlar bo'ylab tashish uchun yaratilgan
joy.

119

Axon - harakat potentsiallari hosil bo'ladigan uzun, ingichka tuzilma;

neyronning

uzatuvchi

qismi.

Boshlang'ichdan

so'ng,

ta'sir

potentsiallari

neyrotransmitterning chiqarilishiga olib keladigan aksonlar bo'ylab harakatlanadi.

Dendrit – ne yronning qabul qiluvchi qismi. Dendritlar aksonlardan sinaptik

kirishlarni oladi, dendritik kirishlarning umumiy yig'indisi neyronning harakat
potentsialini yoqish yoki yo'qligini aniqlaydi.

Orqa miya - dendritlarda joylashgan kichik o'simtalar, ko'p sinapslar uchun

postsinaptik aloqa joyidir.

Harakat potentsiali - odatda aksonda hosil bo'ladigan qisqa elektr hodisasi, bu

neyronni "faol" deb belgilaydi. Harakat potentsiali akson uzunligi bo'ylab
harakatlanadi va neyrotransmitterning sinapsga chiqishiga olib keladi . Harakat
potentsiali va natijada transmitterning chiqishi neyronning boshqa neyronlar bilan
aloqa qilishiga imkon beradi.

Neyronlarning uch xil turi mavjud:

❖

Sensor neyronlar

❖

Motor neyronlari

❖

Interneyronlar

Sensor neyronlar tashqi muhitdan kelgan signallarni mos keladigan ichki

ogohlantirishlarga aylantiradi. Sensorli kirishlar sensorli neyronlarni faollashtiradi va
hissiy ma'lumotlarni miya va orqa miyaga olib boradi. Ular tuzilish jihatidan
psevdounipolyardir.

Bular ko'p qutbli bo'lib, markaziy asab tizimida joylashgan bo'lib, aksonlarini

markaziy asab tizimidan tashqariga cho'zadi . Bu neyronning eng keng tarqalgan turi
bo'lib, miyadan tananing mushaklariga ma'lumot uzatadi.

120

Ular ko'p qutbli tuzilishga ega. Ularning aksonlari faqat yaqin atrofdagi sensor

va motor neyronlari bilan bog'lanadi. Ular ikkita neyron o'rtasida signallarni uzatishda
yordam beradi.

Neyronning muhim funktsiyalari:

❖

Kimyoviy sinaps

❖

Elektr sinapsi

Kimyoviy sinapslarda harakat potentsiali sinaps deb nomlanuvchi ikkita neyron

orasidagi bo'shliq orqali boshqa neyronlarga ta'sir qiladi. Harakat potentsiali akson
bo'ylab neyrotransmitterlar deb nomlanuvchi kimyoviy xabarchilarni chiqarishni
boshlaydigan postsinaptik oxirigacha olib boriladi. Ushbu neyrotransmitterlar
o'zlarining harakat potentsialini yaratadigan postsinaptik neyronlarni qo'zg'atadilar.

Ikki neyron bo'shliq bilan bog'langanda, bu elektr sinapsiga olib keladi. Ushbu

bo'shliqlar ijobiy elektr signalini to'g'ridan-to'g'ri uzatishga yordam beradigan ion
kanallarini o'z ichiga oladi. Ular kimyoviy sinapslarga qaraganda ancha tezroq.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

1.

Introduction to artificial neural networks: Jan Larsen

2.

“Korxonada AI, 2021: Ma’lumotlar orqali imkoniyatlarni ochish”

3.

Zayia LC, Tadi P. Neuroanatomy, Motor Neuron. [Updated 2022 Jul 25].

In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-.
Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK554616/

4.

Jump up to:a b Zedalis J. and Eggebrecht J. (2018, Mar 8) Biology for AP®

Courses 26.1 Neurons and Glial Cells. OpenStax https://openstax.org/books/biology-
ap-courses/pages/26-1-neurons-and-glial-cells (Accessed 2023, Aug 15).

5.

Moore, Keith; Dalley, Arthur (2005). Clinically Oriented Anatomy (5th ed.).

LWW. pp. 47. ISBN 0-7817-3639-0. A bundle of nerve fibers (axons) connecting
neighboring or distant nuclei of the CNS is a tract.

6.

"What are the parts of the nervous system?". October 2018. Retrieved 2022-

07-08.

7.

Davies,

Melissa

(2002-04-09). "The

Neuron:

size