Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
308
BUXGALTERIYA HISOBI
VA AUDITORLIK
XIZMATLARINING XALQARO
STANDARTLAR ASOSIDA
TAKOMILLASHTIRISHNING
O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
UTKIROV FAYZDIYOR,
Stars international university
21/E guruh talabasi
utkirovfayzdiyor@gmail.com
ILMIY RAHBAR: PHD, SHODIEV E.T.,
Stars international university
Ilmiy kengash Ilmiy kotibi
Annotatsiya:
Maqolada buxgalteriya hisobi va auditorlik xizmatlarining xalqaro
standartlar asosida takomillashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganilgan. Jum-
ladan, buxgalteriya hisobi va auditorlik xizmatlarining farqli jihatlari tadqiq etilgan.
Kalit so‘zlar:
Buxgalteriya xizmati, auditorlik xizmatlari, buxgalteriya balansi,
buxgalteriya hisobi va auditning xalqaro standartlari.
KIRISH
Mamlakatimizda buxgalteriya hisobi va auditorlik xizmatlarining xalqaro stan-
dartlar asosida takomillashtirish borasida izchil ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan, Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shim-
cha chora-tadbirlar to‘g‘risida Prezident (PQ–4611) qarori imzolandi.
Qarorda, Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga (keyingi o‘rinlarda –
MHXS) o‘tishni jadallashtirish orqali xorijiy investorlarni zarur axborot muhiti bilan
ta’minlash va xalqaro moliya bozorlariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish, shu-
ningdek, hisob va audit sohalari mutaxassislarini xalqaro standartlar bo‘yicha tay-
yorlash tizimini takomillashtirish maqsadida quyidagi vazifalr belgilab berilgan:
1. Belgilansinki, aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari, sug‘urta tashkilotlari va
yirik soliq to‘lovchilar toifasiga kiritilgan yuridik shaxslar: 2021-yil 1-yanvardan bosh-
lab, MHXS asosida buxgalteriya hisobi yuritilishini tashkil etadi va 2021-yil yakun-
laridan boshlab moliyaviy hisobotni MHXS asosida tayyorlaydi, qonun hujjatlarida
MHXSga o‘tishning ertaroq muddatlari nazarda tutilgan yuridik shaxslar bundan
mustasno;
2021-yil yakuniga qadar buxgalterlarni xalqaro sertifikatlash doirasida “MHXS
bo‘yicha moliyaviy hisobot” fanini muvaffaqiyatli topshirganligi to‘g‘risida hujjat-
ga yoxud “Sertifikatlangan xalqaro professional buxgalter (CIPA)”, “Sertifikatlan-
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp308-312
STARS International University
309
gan diplomli buxgalter (ASSA)”, “Sertifikatlangan jamoatchi buxgalter (SRA)” va
“Xalqaro moliyaviy hisobot bo‘yicha diplom (DipIFR)” sertifikatlaridan (keyingi
o‘rinlarda – xalqaro buxgalter sertifikati) biriga ega kamida uch nafar mutaxassis
miqdorida MHXSni sifatli qo‘llash uchun yetarli bo‘lgan buxgalteriya xizmati xo-
dimlari bilan ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi 2020-yil-
dan boshlab, ushbu bandda ko‘rsatilmagan davlat ulushi bo‘lgan xo‘jalik ja-
miyatlari va davlat korxonalarining MHXS asosida buxgalteriya hisobini yuri-
tish va moliyaviy hisobotni tayyorlashga o‘tish jadvali har yili tasdiqlanishi va
1-iyunga qadar rasmiy veb-saytida e’lon qilinishini ta’minlasin.
2. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga muvofiq moliyaviy hisobotni ixtiyoriy ravis-
hda MHXSga muvofiq tayyorlaydigan tadbirkorlik subyektlari buxgalteriya hisobi-
ning milliy standartlari bo‘yicha moliyaviy hisobot taqdim etishdan ozod etiladi.
3. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi MHXSni joriy etish bo‘yicha vakolatli
organ etib belgilansin va unga quyidagi funksiyalar yuklansin: O‘zbekiston Respub-
likasi Davlat soliq qo‘mitasi, Kapital bozorini rivojlantirish agentligi, Davlat aktivla-
rini boshqarish agentligi bilan birgalikda MHXSning joriy etilishini, shu jumladan,
tadbirkorlik subyektlari tomonidan moliyaviy hisobotlar MHXS asosida o‘z vaqtida
e’lon qilinishini monitoring qilish;
MHXS sohasida mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha jahonning muvaffaqiyatli
tajribalarini ommalashtirish, shu jumladan, buxgalteriya hisobi va audit sohasida
qayta tayyorlash va malaka oshirish bo‘yicha nodavlat ta’lim tashkilotlarini (ke-
yingi o‘rinlarda – akkreditatsiyadan o‘tgan o‘quv markazlari) hamda sohaga oid
oliy ta’lim muassasalarining o‘quv dasturlarini bosqichma-bosqich xalqaro akkre-
ditatsiyadan o‘tkazish yuzasidan buxgalteriya hisobi sohasidagi xalqaro tashkilot-
lar (Sertifikatlangan diplomli buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi (Association of
Chartered Certified Accountants – ASSA) va boshqalar) bilan o‘zaro hamkorlikni
kengaytirish;
Rivojlangan davlatlarning ilg‘or tajribasi asosida o‘quv jarayonining sifatini, im-
tihonlarni o‘tkazish va natijalarini baholashning shaffofligini ta’minlovchi MHXS
bo‘yicha sertifikatlashning samarali tizimini joriy etish, shuningdek, MHXS sohasida
talab yuqori bo‘lgan mutaxassislarni akkreditatsiyadan o‘tgan o‘quv markazlarida
o‘qitish bo‘yicha tashkiliy tadbirlarni amalga oshirishda har tomonlama ko‘maklas-
hish;
Buxgalteriya hisobining milliy standartlarini MHXSga muvofiq uyg‘unlashtirish.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Buxgalteriya hisobi va auditorlik xizmatlarining xalqaro standartlar asosida tako-
millashtirishning dolzarb masalalari, muammolari va yechimlari qator olimlarning
ilmiy ishlari va adabiyotlarida o‘z aksini topgan. Buxgalteriya hisobi va auditorlik
xizmatlarining xalqaro standartlar asosida takomillashtirishning dolzarb masala-
lari, muammolari va ularni hal etish yo‘llari haqida iqtisodchilar o‘rtasida umumiy
tushuncha mavjud emas.
Tanlangan tadqiqot mavzusi doirasida buxgalteriya hisobi va auditorlik xiz-
matlarining xalqaro standartlar asosida takomillashtirishning dolzarb masalalari,
muammolar va ularni hal etish yo‘llari ularning mohiyati va maqsadini chuqur
tahlil qilishni taqozo etadi. Iqtisodiyotning buxgalteriya hisobi va auditorlik xiz-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
310
matlarining xalqaro standartlar asosida takomillashtirishning dolzarb masalalari,
muammolar va ularni hal etish yo‘llarini o‘rganish bo‘yicha qator ilmiy izlanishlar
olib borilmoqda.
Sh.S. Muzrapova (2022) Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida
moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi nomli maqolasida O‘zbekistonda moliyaviy
hisobotlarning xalqaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi,
uning amaliyotda qo‘llanilishi va moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga
o‘tishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llarining amaliy tahlilini keltirib
o‘tgan.
E.T. Shodiev (2021) O‘zbekiston Respublikasi telekommunikatsiya xizmatlari
korxonalarida boshqaruv hisobining nazariy va uslubiy asoslarini takomillashtirish
nomli maqolasida O‘zbekiston Respublikasi telekommunikatsiya xizmatlari korxo-
nalarida boshqaruv hisobining nazariy va uslubiy asoslarini takomillashtirish mu-
ammolar va ularni bartaraf etish yo‘llarining amaliy tahlilini keltirib o‘tgan.
K.R. Botirov. (2022) Tijorat banklarida auditorlik tekshiruvini tashkil etishning
o‘ziga xos xususiyatlari nomli maqolasida tijorat banklarida auditorlik tekshiruvini
tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rib chiqilgan. Bundan tashqari ishda
auditorlik faoliyatining banklarda tashkil etilishini va ularning nazorati, kamchiliklari
va yutuqlari ham yoritilgan.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan buxgalteriya hisobi va auditorlik xizmat-
larining xalqaro standartlar asosida takomillashtirish, sohani tartibga soluvchi qo-
nunlarni o‘rganish asosida muammolar va ularning yechimlarini o‘rganish, me’yo-
riy-huquqiy hujjatlar, pandemiya va uning xizmat ko‘rsatish sohasiga ta’siri, muam-
molari va ularni hal etish yo‘llariga qaratilgan xulosa va takliflar shakllantirildi.
TAHLIL VA NATIJALAR MUHOKAMASI
Audit bu moliyaviy hisobotni tekshirish va baholash faoliyatidir. Bu korxona bux-
galteriya xodimlari tomonidan tayyorlangan moliyaviy kitoblarning haqiqiyligini
tekshirish va tasdiqlashga qaratilgan. Shunday qilib, u buxgalteriya ma’lumotlari-
ning haqiqiyligi va ishonchliligini belgilaydi.
Buxgalteriya hisobi – bu korxonaning iqtisodiy faoliyatini tushunishga yordam
beradigan ixtisoslashgan biznes tili. Bu kunlik pul operatsiyalarini tartibli ravish-
da qo‘lga kiritish va ularni turli guruhlarga tasniflash, shu bilan birga operatsiyalar
ularni shoshilinch vaqtda osonlikcha yo‘naltirilishi mumkin bo‘lgan tarzda umum-
lashtirilib, keyin tahlil qilish va tushunish moliyaviy hisobot natijalari va natijada
natijalarni manfaatdor tomonlarga yetkazish.
Buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi moddiy ma’lumot berish, ayniqsa, qaror
qabul qilish uchun moliyaviy xususiyatga ega. Xarajatlarni hisobga olish, boshqa-
ruv hisobi, soliq hisobi, moliyaviy hisob, kadrlar hisobi, ijtimoiy javobgarlik hisobi
buxgalteriya hisobi sohalari. Buxgalteriya hisobining asosiy maqsadlari quyidagi-
lardan iborat:
Journal, Subsidiary Books, Ledger and Trial Balance orqali to‘g‘ri ish yuritish;
Savdo va foyda va zararlar hisobvarag‘i orqali olib boriladigan yozuvlardan nati-
jalarni (rentabellik pozitsiyasini) aniqlash;
STARS International University
311
Balans orqali korxona moliyaviy holatini ko‘rsatish;
Manfaatdor tomonlarga to‘lov qobiliyati va likvidlik holati to‘g‘risida zarur ma’lu-
motlarni taqdim etish.
AUDITORLIK TA’RIFI
Audit – bu xolis va adolatli fikr to‘g‘risida fikr bildirish maqsadida xo‘jalik yurituv-
chi subyektning moliyaviy ma’lumotlarini mustaqil ravishda tekshirishning uslubiy
protsedurasidir. Bu erda tashkilot, ularning hajmi, tuzilishi, tabiati va shaklidan qat’i
nazar, barcha subyektlarni nazarda tutadi.
Auditorlik – bu operatsiyaning har bir jihati bo‘yicha tanqidiy, xolis tekshiruv,
ya’ni moliyaviy hisobotning asosliligi va ishonchliligini aniqlash uchun vaucherlar,
kvitansiyalar, hisob kitoblari va tegishli hujjatlar tekshiriladi. Bundan tashqari, xato-
lar va firibgarliklar yoki hisobdagi qasddan manipulyatsiya yoki noqonuniy foyda-
lanish va h.k.larni batafsil tekshirish orqali aniqlash mumkin.
Auditor moliyaviy ma’lumotlarning to‘g‘riligini va shaffofligini, buxgalteriya hi-
sobi standartlariga muvofiqligini va soliqlarning to‘g‘ri to‘langanligini yoki tekshi-
rilmaganligini tekshiradi. Buxgalteriya kitoblari va moliyaviy yozuvlar to‘liq teks-
hirilgandan so‘ng, u hisobot shaklida xulosa beradi. Haqiqiy va adolatli nuqtayi
nazardan hisobot auditorni tayinlagan shaxsga taqdim etiladi.
Audit ichki va tashqi tomondan o‘tkazilishi mumkin. Ichki audit vazifasi tashkilo-
tning ichki nazorat tizimlari va buxgalteriya tizimini takomillashtirish uchun tayin-
langan ichki auditor tomonidan amalga oshiriladi. Tashqi auditor kompaniya aksi-
yadorlari tomonidan tayinlanadi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Buxgalteriya hisobi va audit ikkalasi ham ixtisoslashgan sohalardir, ammo
auditorlik faoliyatining ko‘lami buxgalteriya hisobiga qaraganda kengroqdir,
chunki u turli xil qonun hujjatlari, soliq qoidalarini chuqur anglashi, buxgalteri-
ya hisobi standartlari va standartlarini bilishi hamda aloqa qobiliyatlarini talab
qiladi.
Bundan tashqari, maxfiylik, halollik, halollik va mustaqillik auditorlik protsedura-
sini bajarishda saqlanishi kerak bo‘lgan asosiy talablardir. Auditor tomonidan taq-
dim etilgan hisobotlar moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar, masalan, kreditor-
lar, aktsiyadorlar, investorlar, yetkazib beruvchilar, qarzdorlar, mijozlar, hukumat va
boshqalar uchun foydalidir.
Buxgalteriya hisobi kam bo‘lmasada, buxgalteriya hisobi standartlari, printsip-
lari, konvensiyalar va taxminlar hamda Kompaniya to‘g‘risidagi qonunlar va soliq
to‘g‘risidagi qonunlarni to‘liq bilishni talab qiladi. Tekshirish tartibi buxgalteriya hi-
sobi to‘g‘ri bajarilgan taqdirdagina amalga oshiriladi; uni e’tiborsiz qoldirib bo‘l-
maydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Sh.M.Mirziyoevning “MHXSga o‘tishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risi-
da”gi 2020-yil 24-fevralda PQ–4611-sonli Qarori https://lex.uz/docs/4746047.
2. Sh.S.Muzrapova. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida moliyaviy
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
312
hisobotlarni tuzish tartibi. Tafakkur manzili. 2022 yli, may. https://cyberleninka.ru/
article/n/moliyaviy-hisobotning-xalqaro-standartlari-asosida-moliyaviy-hisobot-
larni-tuzish-tartibi
3. E.T. Shodiev. Improving of theoretical and methodological basics of manage-
rial accounting at telecommunications service enterprises in the republic of Uzbe-
kistan. – South Asian journal of marketing & …, 2021.
4. K.R.
Botirov. Tijorat banklarida auditorlik tekshiruvini tashkil etish-
ning o‘ziga xos xususiyatlari. International Journal of Intellectual and Cultural
Heritage Volume: 2 Issue: 02 | 2022 ISSN: P – 2181-2306, E – 2181-2314 http://ihm.
iscience.uz/index.php/ijich.
Qonun (2021) O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi
Qonuni. Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 10-noyabrda qabul qilingan Se-
nat tomonidan 2021-yil 5-fevralda ma’qullangan. Toshkent sh., 2021-yil 25-fevral,
O‘RQ–677-son.
