STARS International University
335
GLOBALLASHUV
SHAROITIDA
IQTISODIY TA’LIMNI
RIVOJLANTIRISHNING
ZAMONAVIY
TENDENSIYALARI
ZUXRIDDINOVA SEVINCH
DILMUROD QIZI,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Raqamli iqtisodiyot yo‘nalishi
EKR-62 guruhi 1-bosqich talabasi
dilm79@inbox.ru
Annotatsiya:
Mazkur maqolada bugungi kunda jahonda yuz berayotgan iqtisodiy glo-
ballashuv jarayonlari, jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv, dunyo bo‘ylab iqtisodiyotning
jadal o‘sishi tendensiyalari tahlil qilingan. Xalqaro savdo, kapital, mehnat va bilimlarning
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning o‘sish sur’atlari jahon iqtisodiyotining o‘sish sur’atlari
asosida iqtisodiy globallashuv sodir bo‘lishi ilmiy asoslangan.
Kalit so‘zlar:
xalqaro savdo, kapital, mehnat, iqtisodiy bilimlar, xalqaro iqtisodiy muno-
sabatlar, iqtisodiy ta’lim.
Иқтисодий глобаллашув миллий иқтисодиётларнинг тобора очиқ иқтисо-
диётларга айланиши сифатида ҳам таърифланиши мумкин. Бу, пировардида,
жаҳон иқтисодиётининг маҳсулот ва ресурсларнинг ягона бозорига айлани-
шига олиб келиши мумкин.
Трансмиллий компаниялар (ТМК)лар глобаллашувнинг асосий двигатели
ҳисобланади. Дунёдаги барча йирик компаниялар ТМКларга айланиши мум-
кин, чунки улар товар ва хизматларни экспорт қилишдан ташқари, одатда,
ушбу маҳсулотларни чет элда ишлаб чиқариш билан фаол шуғулланадилар,
агар бу экспорт қилишдан кўра фойдалироқ бўлса. Айнан ТМКлар турли мам-
лакатларда турли ишлаб чиқариш турлари жойлашган қиймат занжирларини
яратувчилардир. Трансмиллий банклар ўзига хос ТМК сифатида нафақат мо-
лиявий бўлмаган ТМКларга ўзларининг хорижий фаолиятида ҳамроҳ бўлиб-
гина қолмай, балки глобаллашувда катта мустақил роль ўйнайди, қимматли
қоғозлар ва кредитларнинг мамлакатлар ўртасида катта оқимларини ўтказа-
ди. ТМКларнинг иқтисодий глобаллашувдаги иштироки трансмиллийлашув
деб аталади.
Глобал иқтисодий вазиятга келсак, глобал иқтисодий инқирозлар, одатда,
жаҳон иқтисодиётининг фаол иштирокчиси бўлган мамлакатларнинг риво-
жланишини кўпроқ секинлаштиради, гарчи уларнинг даромадлари глобал
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp335-338
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
336
иқтисодий шароитнинг яхшиланган йилларида тез суръатлар билан ўсиб бо-
раётган бўлса-да. Бошқача қилиб айтганда, иқтисодиёт ички муҳитга камроқ,
ташқи муҳитга эса кўпроқ боғлиқ бўлади.
Салбий оқибатлар, айниқса, иқтисодий сиёсатнинг асосий мақсади иқти-
содий ривожланиш даражасини ошириш бўлган кам ривожланган мамла-
катлар учун долзарбдир ва шунинг учун улар глобаллашув шароитида улар
учун илғор ва янги, лекин, кўпинча, рақобатбардош бўлмаган тармоқларни
ривожлантиришга интилишади протекционистик усуллар билан. Глобалла-
шувнинг салбий таъсиридан ҳимоя қилиш учун протекционизм ривожланган
мамлакатлар томонидан бошқа ривожланган мамлакатлар билан рақобатла-
шадиган ўзларининг илғор тармоқларини (масалан, АҚШ аэрокосмик саноа-
ти бўлиши мумкин) ва кам ривожланган мамлакатлар билан рақобатлашади-
ган анъанавий саноатларини ҳимоя қилиш учун ҳам қўлланилади.
Иқтисодиёт назариясида унинг барча асосий йўналишлари иштирокида
ривожланган ва, айниқса, кам ривожланган мамлакатларнинг глобаллашу-
ви фаол равишда муҳокама қилинмоқда. Кам ривожланган мамлакатларнинг
глобаллашувига неоклассик ва, айниқса, неолиберал ёндашув кам ривожлан-
ган мамлакатлар ўз иқтисодиётини ривожланган давлатлар қаторида қайта
қуриш зарурлиги ҳақидаги фундаментал ғояга асосланади. Аммо бу ғоянинг
амалга оширилиши тез-тез муваффақиятсизликка учрайди ва шунинг учун
глобаллашув назариётчиларининг алоҳида эътиборини тортади. Бу ғоя кам
ривожланган мамлакатларда ислоҳот бўйича тавсиялар тўплами кўринишида,
биринчи навбатда, халқаро иқтисодий ташкилотлар орқали амалга оширила-
ди – аввалига у “Вашингтон консенсуси”, кейин эса “Вашингтондан кейинги
консенсус” деб номланган тўплам эди.
Вашингтон консенсуси (Халқаро валюта фонди ва Жаҳон банкининг Ва-
шингтонда жойлашган кам ривожланган мамлакатлар муаммоларини ҳал қи-
лиш бўйича умумий нуқтаи назари) 1980–1990 йилларда вужудга келган. Би-
ринчи навбатда, ушбу мамлакатларнинг қарз муаммоларини ҳал қилиш учун
рецептлар тўплами сифатида ХВФ ва Жаҳон банки ўз кредитларини бериш
орқали кам ривожланган мамлакатларга хорижий кредитлар олишнинг шарти
сифатида ўз иқтисодларини ташқи дунёга очишни, ўз иқтисодий агентлари-
нинг эркинлик даражасини оширишни, қаттиқ фискал сиёсат асосида макро-
иқтисодий барқарорликни таъминлашни тавсия қилдилар ва пул-кредит сиё-
сати, давлат мулкини хусусийлаштириш борасида амалий ишлар олиб борди-
лар. Бироқ бир қатор мамлакатларда Вашингтон консенсуси томонидан тав-
сия этилган ислоҳотлар, агар улар миллий иқтисодиётларнинг глобаллашуви-
ни оширган бўлса, уларнинг иқтисодий ривожланиш даражасини оширмади.
Кейинчалик Вашингтон консенсусидаги муваффақиятсизликларни тузатишга
уринишлар жараёнида у Вашингтондан кейинги консенсусга айлана бошла-
ди, бу аввалги тавсияларга қўшимча равишда кам ривожланган мамлакатлар
учун уни амалга ошириш институтларини сақлаб қолиш ва ривожлантириш
муҳимлигини таъкидлайди. Ушбу ислоҳотларга (ижро, суд ва қонун чиқарувчи
ҳокимиятнинг коррупцияга учрамаган ва масъулиятли институтлари) ва иқти-
содий ўсиш ҳамда аҳоли фаровонлигига кўпроқ эътибор бериш лозим.
Вашингтон консенсусини танқид қилиш, авваламбор, неокейсийлар ва не-
омарксистларга хосдир. Неокейнсчиликнинг кўзга кўринган намояндаси, аме-
STARS International University
337
рикалик Нобель мукофоти совриндори Жозеф Стиглитс (1943) “Глобаллашув:
безовта қилувчи тенденциялар” китобининг сўзбошисида шундай ёзган эди:
эркин савдо йўлидаги тўсиқларни олиб ташлаш ва миллий иқтисодиётлар-
нинг янада кенгроқ интеграциялашуви яхши куч бўлиши мумкин ва у ернинг
барча аҳолиси, шу жумладан, ҳозирги камбағалларнинг ҳаётини яхшилашга
қодир бўлган ривожланиш салоҳиятини ўз ичига олади. Лекин ишончим ко-
милки, бу вазифага эришиш учун ҳам савдо тўсиқларини бартараф этишда
шундай муҳим роль ўйнайдиган халқаро савдо шартномалари соҳасида ҳам
глобаллашувни бошқариш механизмларини қайта кўриб чиқиш зарур” [1].
У муаммо глобаллашувда эмас, балки унинг қандай амалга оширилаётга-
нида эканлигини таъкидлаб, халқаро иқтисодий ташкилотларнинг Вашингтон
консенсусига содиқлигини танқид қилади. Стиглитзнинг таъкидлашича, кам
ривожланган мамлакатлар ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқилган мо-
деллар эмас, балки “барқарор, адолатли ва демократик ўсишни таъминловчи
сиёсатларга муҳтож. Бу тараққиётнинг асосидир” [2].
Польша иқтисодчиси Гжегош Колодко (1949) Штиглицнинг бир қатор мам-
лакатлар ривожланишининг глобаллашув натижасида бузилиши ҳақидаги
ғоясини ривожлантирар экан, бу, энг аввало, “ижтимоий ва ижтимоий му-
носабатлар чегарасидан ташқарига чиқадиган улкан моддий табақаланиш
эканлигини таъкидлайди. Иқтисодий жиҳатдан мақбул моддий табақаланиш
– минтақалар, мамлакатлар, ижтимоий-профессионал гуруҳлар, шахслар ўр-
тасида” [3], шунингдек, миллий иқтисодиётнинг глобаллашувдан баъзилари
фойда кўраётган тармоқлари ўртасида, бошқалари эса ютқазганлар ораси-
да бўлиши, ўз мамлакатининг иқтисодий ривожланиш даражасини ошириши
мумкин эди.
Америкалик иқтисодчи ва сиёсатшунос Дани Родрик (1957) томонидан
жаҳон иқтисодиётининг сиёсий трилеммаси гипотезаси тўлиқ глобаллашув,
кўпинча, (а) глобал ҳукуматга эга бўлмаган глобал бозор деб ҳисобланади, де-
ган ғояга асосланади, лекин ҳақиқатда у (б) миллий суверен давлатлар ва мос
равишда (с) уларнинг турли иқтисодий сиёсатлари (бу, ўз навбатида, турли
миллий иқтисодий моделлар томонидан бошқарилади) билан мос келмайди.
Унинг фикрича, миллий иқтисодий моделларнинг дифференциаллашуви-
дан келиб чиқадиган миллий институтлардаги фарқлар хорижий давлатда-
ги норезидентлар учун жиддий транзакция харажатларига айланади, бу эса
глобаллашувнинг тўлиқ бўлишига имкон бермайди. Фақат суверенитетдан ва
мустақил иқтисодий сиёсатдан воз кечиш, аниқроғи, бу сиёсатнинг иқтисо-
дий глобаллашувга йўналтирилиши (ҳар қандай ҳолатда ҳам жаҳон иқтисоди-
ётига интеграциялашуви) миллий иқтисодиётларнинг тўлиқ глобаллашувига
(интеграциялашувига) имкон беради.
Бу, унинг фикрича, фақат илғор интеграция бирлашмалари, биринчи навбат-
да, ЕИ доирасида мумкин ва у ерда ҳам бу жараён ўнлаб йиллар давом этади.
Шу сабабли Родрик жаҳон иқтисодиётининг тўлиқ глобаллашувига интилиш
ноўрин деган хулосага келади ва бунинг ўрнига ҳозирги ва яқин келажакда
халқаро эмас, балки мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларни гло-
бал тартибга солишга эътибор қаратишни таклиф қилади. ташкилотлар (гло-
бал ҳукуматнинг прототипи) жаҳон иқтисодиётининг асосий иштирокчилари
бўлиб қолади. “Бизга ҳар хил ўлчамдаги ва шаклдаги ва ҳар хил тезликда ҳа-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
338
ракатланадиган автомобилларга бошқа автомобиллар орасидан ўтишга ёр-
дам берадиган ва ҳамма учун бир хил турдаги ва тезликни белгиламайдиган
йўл қоидалари керак” [5].
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Стиглиц Дж.Ю. Глобализация: тревожные тенденции». Пер. с англ. М.,
2003. – С. 7.
2. Стиглиц Дж.Ю. Глобализация: тревожные тенденции». Пер. с англ. М.,
2003. – С. 289.
3. Колодко Г.В. Мир в движении. Пер. с польск. М., 2009. – С. 160.
4. Валлерстайн И. Анализ мировых систем и ситуация в современном мире.
Пер.с англ. М., 2001. – С. 14.
Rodrik, Dani. The Globalization Paradox. Democracy and the Future of the World
Economy.New York, London. 2011. – Р. 243.
