STARS International University
171
Annotatsiya:
Til birliklari, jumladan, uning leksik guruhlari ham sistema, struktura va
me’yor yoki normalarining dialektik munosabati asosida yuzaga keladi. Bunda sistema el-
ementlarining yaxlit majmuidan, struktura esa shu majmuaning ichki tuzilishidan iborat
bo‘ladi. Binobarin, til hodisalarini sistem-struktur aloqasida o‘rganish, birinchidan, sistema
tashkil qiluvchi elementlar yig‘indisini belgilash va, ikkinchidan, mazkur elementlar orasi-
dagi ichki munosabat va aloqalarni aniqlash, ularning o‘zaro pog‘onali (iyerarxik) joylashi-
shi hamda bir elementning ikkinchi elementdan hosil bo‘lish yo‘llarini ochib berishni taqo-
zo etadi. Buni til leksikasidagi so‘zlarni ma’lum guruhlarga ajratib o‘rganishda kuzatish
mumkin.
Tayanch iboralar:
o‘zbek adabiy tili tarixi, o‘zbek adabiy tilining mohiyati va mundar-
ijasi, yangi tushunchalar, so‘z va iboralar, grammatik qurilishi, yangi shakllari, tilshunos,
o‘zbek filologiyasi fani, tarixiy grammatika, til hodisalari, til qurilishi.
Тил бирликлари, жумладан, унинг лексик гуруҳлари ҳам система, струк-
тура ва меъёр ёки нормаларининг диалектик муносабати асосида юзага ке-
лади. Бунда система элементларининг яхлит мажмуидан, структура эса шу
мажмуанинг ички тузилишидан иборат бўлади. Бинобарин, тил ҳодисалари-
ни систем-структур аклоқасида ўрганиш, биринчидан, система ташкил қи-
лувчи элементлар йиғиндисини белгилаш ва, иккинчидан, мазкур элементлар
орасидаги ички муносабат ва алоқаларни аниқлаш, уларнинг ўзаро поғонали
(иерархик) жойлашиши ҳамда бир элементнинг иккинчи элементдан ҳосил
бўлиш йўлларини очиб беришни тақозо этади. Буни тил лексикасидаги сўз-
ларни маълум гуруҳларга ажратиб ўрганишда кузатиш мумкин.
Айтиш жоизки, тил лексикасида сўзларни маълум гуруҳларга ажратиб ўр-
ганишда тилшуносликда турли хил тушунча ва атамалар қўлланилиб кели-
наётганини кузатиш мумкин. Булар орасида кенг қўлланилаётгани
лексик
қатлам
ва
лексик майдон
терминларидир. Шунингдек, бу терминлар ўрнида
ҳар хил атамалар қўлланиш ҳоллари ҳам мавжуд. Шунинг учун бу масалада
баъзи бир фикр-мулоҳазаларни баён этиш ўринли.
Muallif: O.D.Numonov
STARS International University
1-kurs talabasi
ogabeknumonov406@gmail.com
ILMIY RAHBAR:
M.N.RAHIMJANOV
STARS International University
dotsenti, PhD
masrur.79@mail.ru;
LEKSIK SISTEM
SIFATIDA SO‘ZLARNI
GURUHLARGA
AJRATIB O‘RGANISHDA
QO‘LLANILGAN
ATAMALAR TALQINI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp171-174
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
172
Тилшуносликда сўзларни маълум гуруҳларга ажратишда
лексик қат-
лам
тушунчаси ва термини кенг ўрин олган. Ўзбек тилшунослигида луғавий
қатлам, шу жумладан, терминологик тизимлар ҳам нафақат маънавий-мазму-
ний, шунингдек, мавзуий гуруҳларга ажратиш нуқтаи назаридан ҳам ўргани-
лади.
Луғавий қатламлар ҳақидаги илмий тушунчанинг ўзбек тилшунослигида
юзага келишида рус тилшуносларининг бу масалага оид қарашлари муҳим
роль ўйнади. Тилшуносликда қатлам тушунчаси ва терминидан фойдаланиш
бўйича юқорида қайд этилган ҳоллар рус тилшунослигида ҳам мавжуд. Рус
тилшунослигида (туркологияда ҳам) қатлам деб юритилувчи тушунчалар
ҳақида фикр юритилганда турлича атамалардан фойдаланилган. М.И.Фоми-
на турли луғавий қатламларга мансуб тушунчаларни “
сўзларнинг генетик
группаси
” деб номлайди. Рус тилидаги қатлам тушунчаси туркий, умуман,
бошқа тиллар лексикасидаги сўзларни гуруҳларга ажратишда қўлланганини
кузатиш мумкин. Рус тилида ёзилган ишларнинг кўпида ўзлашма сўзи турли
терминлар билан юритилади.
Пласт (қатлам), слой (қават), тюркская лекси-
ка, тюркизм, тюркские названия (11. № 4, стр.14.) слова (2. № 6, стр.69-79.),
элемент (12. № 6, стр.118.), тюркские лексические элементы, тюркский эле-
мент, турецские заимствования, фонд (қадимий фонд, ижтимоий фонд)
ка-
билар. Бу терминларни қўллашда ҳар бир муаллиф ўз нуқтаи назаридан иш
тутган.
Умуман, қатлам тушунчасини турли маънода тушуниш ва ноизчил қўл лаш
рус тилшунослигида кенг тарқалган. Баъзи ишларда қатлам термини тушун-
часи
разряд, группа, актив, запас
терминлари билан ҳам қўлланилган. Баъ-
зан рус тили лексикасининг стилис тик нуқтаи назардан таҳлил қилинишида
ҳам қатлам термини қўлланилган ва қатлам тушунчасига атрофлича таъриф
беришга ҳаракат қилингани ҳам диққатга молик.
Ўзбек тилшунослигида илк бор қатлам тушунчаси В.В. Решетов ва А. К Бо-
ровковларнинг тадқиқотларида қўлланган.
Ўзбек тилшунослигидаги ишларда, масалан, Фахри Камолнинг ўзбек тили
лексикасига бағишланган ишларида тил луғавий бойлиги ҳисобланган сўз-
ларни гуруҳлашга нисбатан
луғавий қатлам
терминидан фойдаланишдан
қочиб, дастлаб маълум бир тилдан ўзлашган, аниқроғи,
тожикча-форсча сўз-
лар, арабча сўзлар
терминларидан фойдаланган. Баъзан эса лексик элемент
терминини қўллаган. Лекин у ўз тадқиқотларида
лексик қатламлар, форсий
ва арабий сўзлар қатлами, арабча сўзлар қатлами, интернационал сўзлар
қатлами, асосий лексик қатламларда юз берган ўзгаришлар
ҳақида фикр
юритиб, қатлам терминидан ҳам фойдаланганини кузатиш мумкин.
Кузатишлар шуни кўрсатадики, ўзбек тилшунослигида қатлам, лексик қат-
лам термини кенг ишлатила бошланган. Аммо қатлам тушунчаси сўзларнинг
маълум бир ижтимоий ёки нутқий гуруҳларига хос маъноларда ҳам қўлла-
нилади. Я.Пинхасов
қатлам
термини билан сўзларнинг социал-диалектал
гуруҳларини тавсифласа, Ш.Раҳматуллаев қатлам терминини
сўзларнинг
ижтимоий тармоқларига хос гуруҳларини
аташ учун қўллаган.
Ш.Шоабдураҳмоновнинг ишларида қатлам термини сўзлар
ни актив ва
пассив гуруҳларга ажратиш учун қўлланган. Умуман, Ш.Шоабдураҳмонов ўз
тадқиқотида ўзбек тилидаги сўзларни уч қатламга ажратган: 1) адабий тил
STARS International University
173
билан шевалар учун умумий бўлган лексик қатлам; 2) бир шеванинг ўзига-
гина хос бўлган лексик қатлам; 3) ўзбек тилидаги традицион лексик қатлам.
Баъзи ишларда қатлам термини ҳарбий соҳада ва касб-ҳунарнинг турли
тармоқларига оид сўзларни тавсифлашда қўлланилган. И.Расулов қатлам
терминини ҳарбий соҳага хос сўзлар маъносида ишлатса, Н. Мирзаев ва Т.
Турсуноваларнинг ишларида
этнографик лексик қатламни этнографик лек-
сиканинг қадимий традицион қатламлари
таҳлилида қўллайдилар.
А.Д. Ўразбоев “Огаҳийнинг “Риёз уд-давла”асарида ижтимоий-сиёсий лек-
сика” номли номзодлик диссертациясида асардаги ижтимоий-сиёсий лекси-
канинг мавзуий-семантик гуруҳларини белгилашда луғавий
қатлам
терми-
нидан фойдаланган.
К.Юсупов “Ўзбек адабий тилининг лексик, семантик ва стилистик хусуси-
ятлари” номли китобида ҳам
қатлам
терминини қўллаган, аммо сўзларнинг
тил луғат таркибидаги тарихий-этимологик гуруҳлардан баъзилари “озар-
байжонча-туркча сўзлар”, “арабизмлар”, “форсча-тожикча сўзлар” шаклла-
рида гуруҳларга ажратилган.
А.Х.Тўрахожаева номзодлик диссертациясининг биринчи бобида
қат-
лам
терминини ҳам қўллаш билан биргаликда (“Ижтимоий-сиёсий қатламга
мансуб янги ясамаларнинг вужудга келиши” каби),
майдон
атамасидан ҳам
кенг фойдаланган.
Демак, тилшуносликда қатлам тушунчаси турлича талқин этилган ва шун-
га кўра қатлам термини турли маъноларда қўлланилган. Бу ҳолни Э. Бегма-
тов қуйидагича хулосалайди:
“1. Сўзларнинг ижтимоий дифференциал гуруҳлари қатлам деб юритила-
ди:
ижтимоий-диалектал қатламлар, диалектал сўзлар қатлами
каби.
Сўзларнинг диахроник ва синхроник жиҳатдан функционал гуруҳлари қат-
лам деб юритилади:
замонавий қатлам; эски ва замонавий қатлам; эски сўз-
лар қатлами ва янги сўзлар қатлами
каби.
Сўзларнинг қўлланилишига кўра актив ёки пассив бўлган гу руҳлари ҳам
қатлам деб номланади:
актив сўзлар қатлами, пассив сўзлар қатлами
каби.
Сўзларнинг услубий дифференциал гуруҳлари ҳам
қатлам
деб атала-
ди:
умумнутқ қатлами
ва
хосланган қатлам
каби.
Сўзларнинг адабий тил ва шевалар доирасидаги гуруҳлари, шунингдек,
шевалараро ёки бир шева учунгина хос гуруҳлари ҳам қатлам деб юритила-
ди:
адабий тилга хос қатлам, ўзбек адабий тили ва шевалари учун умумий
бўлган лексик қатлам, барча ўзбек шевалари учун умумий бўлган қатлам,
бир шеванинг ўзигагина хос бўлган лексик қатлам
каби.
Сўзларнинг нормативлиги, яъни тарихийлигига кўра гуруҳ лари ҳам қатлам
деб номланади:
традицион лексик қатлам, қадимий традицион қатлам
каби.
Сўзларнинг муайян соҳаларга, масалан, касб-ҳунар соҳасига оид гуруҳла-
ри ҳам қатлам деб юритилади:
ҳарбий қатлам, этнографик лексика қат-
лами ёки этнографик қатлам, касб-ҳунар тармоқларига оид лексик қат-
лам
каби.
Сўзларнинг маълум стиль ёки турли стилларга хосланган гуруҳлари ҳам
қатлам деб номланади:
стилистик қатламлар, лексик-стилистик қатламлар,
лексиканинг экспрессив-стилистик қатламлари, стилистик буёқдор қатлам-
лар, тилнинг стилистик қатламлари
каби.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
174
Сўзларнинг тил луғат составидаги тарихий-этимологик гу
руҳлари ҳам
қатлам деб юритилади:
форсий ва арабий сўзлар қатлами, арабча сўзлар
қатлами, русча-интернационал сўзлар қатлами, туб туркий лексик қатлам,
туркий лексик қатлам, ўзлаштирилган лексик қатлам, ўз қатлам, ўзлашма
қатлам.
Сўзларнинг пайдо бўлиш даврига кўра белгиланувчи гу руҳлари ҳам
қатлам деб юритилади:
энг қадимий қатлам, кейинчалик пайдо бўлган қат-
лам
каби.
Демак, тил лексикасидаги сўзлар миқдоридан қатъи назар, барчаси парал-
лель равишда тилнинг лексик қаватида (қатламида) жойлашиб, умумий қат-
ламни ташкил этади, аммо улар семантик маъноларига кўра луғавий бирли-
кларни ташкил этади. Э.Бегматов айтганидек, ўзбек тили лексикасидаги сўз-
ларни тарихий-этимологик гуруҳларга татбиқ этиш мумкин. Қатлам тушун-
часи, асосан, луғавий қатлам ҳодисаси учун хосдир. Бу тушунча ва термин
тилшуносликнинг бошқа соҳаларининг асосий моҳиятини ифодаламаса-да,
улар учун ҳам шартли равишда қўллаш мумкин. Умуман олганда, ҳозиргача
тилшуносликда бу терминни қўллашда изчиллик йўқ. Шунинг учун ҳамтил-
шуносликда тил лексикаси системасидаги соҳаларни гуруҳларга ажратиб
ўрганишда луғавий қатламлар билан биргаликда
майдон
тушунчасининг ҳам
қўлланилиш ҳоллари кузатилмоқда.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Клоусон Дж. Лексико-статистическая оценка алтайской теории //
Вопросы языкознания. 1969. - №5.
2. Айдаров Г. Язык орхонских памятников VIII - IX веков. - М., 1971.
3. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. Индекс-луғат. - Тошкент,
1967.
4. Ишаев А. Ўзбек шеваларидаги қариндошлик терминлари // Ўзбек
халқ шевалари луғати. - Тошкент, 1971.
5. Радлов В.В. Die Alttrukischen schriften. - СПб., 1897. - С.59.
6. Мухамедова 3. Исследования по истории туркменского языка. -
Ашхабад, 1972.
7. Покровская Л. Термины родства в тюркских языках. - М., 1961.
