Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
377
Худайқулов
Аъзамжон
Худайберди
ўғли
Тошкентдаги
Сингапур
менежментни
ривожлантириш
институти
бўлим
менеджери
ассистенти
ЎЗБЕКИСТОНДА
МЕДИАСАВОДХОНЛИК
ДАРАЖАСИ,
МАВЖУД
МУАММОЛАР
ВА
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
Худайкулов
Аъзамжон
Худайберди
угли
Ассистент
менеджера
отдела
Департамента
развития
менеджмента
Сингапурского
института
в
Ташкенте
УРОВЕНЬ
МЕДИАГРАМОТНОСТИ
В
УЗБЕКИСТАНЕ,
ТЕКУЩИЕ
ПРОБЛЕМЫ
И
ПЕРСПЕКТИВЫ
РАЗВИТИЯ
Xudaykulov Azamjon
Assistant Manager of the Management Development Department of the Singapore
Institute in Tashkent
THE LEVEL OF MEDIA LITERACY IN UZBEKISTAN, CURRENT
PROBLEMS AND PROSPECTS OF DEVELOPMENT
Аннотация.
Рақамли
технологиялар
асрида
ахборот
хавфсизлигини
таъминлаш,
ахборот
ва
рақамли
макондаги
ҳуқуқбузарликларнинг
олдини
олиш
долзарб
масалага
айланмоқда.
Ахборот
хуружлари
давлат
ва
жамият
хавфсизлигига
жиддий
таъсир
кўрсата
оладиган
энг
асосий
қуролга
айланиб
улгурди.
Шу
боис
бугунги
кунда
аҳоли
ўртасида
медиасаводхонлик
даражаси,
унинг
турли
хил
манипуляция
ва
ахборот
хуружларига
қарши
курашишда
муҳим
воситаларидан
эканлиги
намоён
бўлмоқда.
Ушбу
мақолада
медиасаводхонликнинг
фойдали
жиҳатлари
ҳамда
Ўзбекистонда
унинг
бугунги
ҳолати,
мавжуд
муаммолари
ва
истиқболлари
ўрганилади.
Калит
сўзлар:
рақамли
технологиялар,
ОАВ,
ахборот
хуружи,
медиа,
танқидий
фикрлаш,
медиасаводхонлик,
статистика.
Аннотация.
В
век
цифровых
технологий
актуальным
вопросом
становится
информационная
безопасность,
предотвращение
нарушений
в
информационном
и
цифровом
пространстве.
Информационные
атаки
стали
основным
оружием,
способным
серьезно
повлиять
на
безопасность
государства
и
общества.
Поэтому
на
сегодняшний
день
уровень
медиаграмотности
населения
является
одним
из
важнейших
факторов
в
борьбе
с
различными
манипуляциями
и
информационными
атаками.
В
данной
статье
рассматриваются
преимущества
медиаграмотности
и
ее
современное
состояние,
текущие
проблемы
и
перспективы
в
Узбекистане.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
378
Ключевые
слова:
ц
ифровые
технологии,
СМИ,
информационная
атака,
медиа,
критическое
мышление,
медиаграмотность,
статистика.
Abstract.
In the age of digital technologies, information security, prevention
of violations in the information and digital space is becoming a topical issue.
Information attacks have become the main weapon that can seriously affect the
security of the state and society. Therefore, today the level of media literacy among
the population is one of the most important tools in the fight against various
manipulations and information attacks. This article examines the benefits of media
literacy and its current problems and prospects in Uzbekistan.
Keywords:
Digital technologies, media, information attack, critical thinking,
media literacy, statistics.
Веб
-
сайтларни
кўриб
чиқиш
ва
чатларда
суҳбатлашишдан
бошлаб,
биз
бугун
жамиятни
манипуляция
қилиш
ва
беқарорлаштириш
учун
маълумотлар
улашиш
босқичида
турибмиз.
Медиа
ландшафтининг
бундай
ўзгариши
оммавий
ахборот
воситалари
ва
,
умуман
,
ахборот
маконини
танқидий
идрок
этишни
ривожлантиришга
қаратилган
таълимга
бўлган
эҳтиёж
ортиб
бораётганидан
яна
бир
бор
далолат
беради.
Бу
нафақат
оммавий
ахборот
воситалари
тушунчасини,
балки
уларнинг
сиёсий
ва
ахлоқий
асосларини
ҳам
қайта
кўриб
чиқишга
ёрдам
беради.
Қадриятларни
танлашга
таъсир
қилувчи
ташқи
омилларга
қуйидагилар
киради:
оила,
жамият,
таълим
тизими,
оммавий
ахборот
воситалари,
диний
тизим.
Анъанавий
жамиятларда
оила
ва
черков
муносабатлари
кучли
таъсирга
эга
бўлса,
замонавий
давлатларда
оммавий
ахборот
воситалари
тобора
таъсирчан
омилга
айланмоқда.
Шу
билан
бирга,
жамиятда
кўплаб
ахборот
оқимлари
пайдо
бўлмоқда
ва
улар
кесишган
жойда
шахс
ўз
қарашларини
шакллантиради.
Хуллас,
ижтимоий
тармоқлар
ва
улар
томонидан
яратилган
“сохта
хабарлар”
медиатаълим
ва
медиасаводхонлик
учун
айнан
шундай
ҳолат
бўлиб,
уни
ўрганиш
фундаментал
кўникмалардан
бири
–
танқидий
фикрлашни
талаб
қилади
.
Бироқ
бу
вазиятда
рақамли
маконнинг
ўзига
хос
хусусиятларини
аниқ
тушуниш
керак:
бир
томондан,
бу
интерактивлик,
шаффофлик
ва
очиқлик
бўлса,
иккинчи
томондан,
бу
нотўғри
маълумотлар
ва
фойдаланувчиларнинг
фикрига
таъсир
кўрсатишга
уринишдир.
Шунинг
учун
танқидий
фикрлашни
тарғиботга
қарши
кураш
шакли
сифатида
қўллаш
учун
уни
ўргатиш
керак.
Шунингдек,
ёшларда
масъулият
ҳиссини
шакллантириш
зарур.
Улар
ижтимоий
тармоқлардан
қандай
фойдаланишлари
ҳақида
ўйлашлари,
ижтимоий
тармоқларда
қилган
ҳаракатлари
оқибатларидан
хабардор
бўлишлари,
энг
муҳими,
танқидни
қабул
қилишни
ўрганишлари
керак.
Таълим
жараёнида
ахлоқий
туйғуни
ривожлантириш
ҳам
муҳим
ўрин
тутади.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
379
Бугун
медиасаводхонлик
–
бу
ахборотнинг
нега
ва
нима
учун
узатилаётганлигини
билиш
демакдир.
Медиасаводхон
инсон
ўзига
бу
ахборотни
ким
ва
нима
мақсадда
яратган
,
ушбу
хабар
мен
учун
зарурми
,
деган
саволни
бера
олиши
ва
тўғри
хулоса
чиқариши
,
унга
нисбатан
танқидий
ёндаша
олиши
лозим
.
Мазкур
саволлар
нафақат
оила
даврасида
телевизор
кўраётган
,
машинада
радио
эшитаётган
ёки
интернетдаги
хабарларни
текшираётган
пайтда
берилиши
,
балки
ҳар
қандай
ахборотни
қабул
қилаётган
ва
унга
баҳо
бераётганда
ҳам
керакдир
.
Маълумотларда
келтирилишича
,
медиалоглар
медиа
ва
медиатехнологияларни
ўрганиб
чиқиб
,
уларни
шартли
равишда
5
турга
бўлганлар
:
1.
Дастлабки
медиа
–
ёзув
.
2.
Босма
медиа
–
босма
нашрлар,
литография,
фотография
.
3.
Электрон
медиа
–
телеграф,
телефон,
овозли
ёзув
.
4.
Масс
-
медиа
–
кинематограф,
телевидение
.
5.
Рақамли
медиа
–
компьютер,
интернет
.
“Медиа”
–
лотинча
“
media
”
сўзидан
олинган
бўлиб,
“восита”
,
“воситачи”
,
янада
аниқроғи,
“оммавий
ахборот
воситалари”
деган
маънони
англатади.
Бу
борада
ривожланган
демократик
мамлакатлар
тажрибаси
алоҳида
эътиборга
молик,
уларда
мазкур
масалалар
қуйидаги
вазифалар
орқали
ҳал
этилади:
•
ёшлар
ва
болаларни
ахборот
маконида
ҳимоя
қилишга
қаратилган
миллий
қонунчиликни
ривожлантириш;
•
медиасаводхонлик,
тармоқда
мулоқот
қилиш
одобини
юксалтириш;
•
интернетда
хавфсиз
ишлашни
қўллаб
-
қувватлашнинг
техник
механизмларини
яратиш;
•
мазкур
масалаларни
ҳал
этишда
давлат
органлари,
таълим
муассасалари,
оила,
фуқаролик
жамияти
институтлари,
ОАВ
нинг
кенг
иштироки
ва
ўзаро
ҳамкорлигини
таъминлаш
ва
бошқалар.
Бу
борада
Германияда
ушбу
масалалар
ёшларни
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
қонун
,
инсон
қадр
-
қимматини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
ҳамда
телерадиоэшиттириш
ва
телемедиахизматлар
соҳасида
ёшларни
муҳофаза
қилиш
тўғрисидаги
давлат
шартномалари
орқали
тартибга
солинади.
Носоғлом
ахборот
оқимларидан
ёшларни
ҳимоялашга
оид
дунёда
қатор
ҳуқуқий
механизмлар
яратилган.
Жумладан,
халқаро
амалиётда
“Кибержиноятлар
тўғрисида”ги
Конвенция,
“Вояга
етмаганлар
учун
хавфсиз
интернет
ва
онлайн
ресурсларни
жорий
қилиш
тўғрисида”ги
Европа
Иттифоқи
Парламенти
Ассамблеясининг
тавсиялари,
“Бола
ҳуқуқлари
тўғрисида”
БМТ
Конвенциясини,
“Ёшларни
ҳимоялаш
тўғрисида”ги
Германия,
“Вояга
етмаганларни
оммавий
ахборотнинг
салбий
таъсиридан
ҳимоялаш
тўғрисида”ги
Литва
ва
“Болаларнинг
соғлиғи
ва
ривожланишига
зиён
етказувчи
ахборотдан
ҳимоялаш
тўғрисида”ги
Россия
қонунларини
тилга
олиш
мумкин.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
380
Медиатаълим
бўйича
тадқиқотлар
танқидий
фикрлаш
қобилиятлари
ва
баъзи
ҳолларда
хатти
-
ҳаракатларнинг
ўзгариши
яхшиланганлигини
кўрсатди.
Медиасаводхонлик
аралашувининг
мета
-
таҳлилида
Жонг
Чова
Ҳванг
(2012)
оммавий
ахборот
воситалари
билан
боғлиқ
танқидий
фикрлаш
натижалари
(хабардорлик,
тарафкашлик,
вакиллик)
хулқ
-
атвор
натижаларидан
(амалда
ўзгариш)
кўпроқ
эканлигини
аниқлади.
Эҳтимол,
медиасаводхонлик
бўйича
аралашувлар
одатда
хатти
-
ҳаракатни
ўзгартиришга
эмас,
балки
танқидий
фикрлашга
қаратилган
.
Лос
-
Анжелесдаги
2000
дан
ортиқ
ўрта
мактаб
ўқувчилари
иштирокида
ўтказилган
тадқиқот
шуни
кўрсатдики,
медиасаводхонлик
бўйича
тренинглар
оммавий
ахборот
воситаларига
танқидий
муносабатни
ошириши,
одамларнинг
ОАВга
бошқача
қарашларини
шакллантириши
ва
ОАВдаги
зўравонлик
оқибатларини
тушунишига
ёрдам
беради.
(Веб&Мартин,
2012).
Веб
ва
Мартиннинг
тадқиқотлари
танқидий
фикрлаш
натижаларига
қаратилган
бўлса
-
да,
немис
тадқиқоти
тажовузкор
хатти
-
ҳаракатларни
камайтириш
учун
медиасаводхонликни
ошириш
имкониятларини
ўрганди
(Краҳе&Бусчинг,
2015).
Тадқиқот
5
ҳафталик
медиасаводхонлик
курсидан
сўнг
627
нафар ўрта
мактаб
ўқувчиларини
7,18
ва
30
ойлик
интервалларда
синаб
кўрди.
Иштирокчилар
орасида
ОАВда
зўравонликни
ўзида
акс
эттирган
материалларга
қизиқиш
ёки
қидириш
даражаси
камайди.
Қизиғи
шундаки,
Краҳева
Бушнинг
курсида
ўқиган
талабалар
орасида
жисмоний
тажовузнинг
камайгани
ҳам
аниқланди.
Ниҳоят,
таълим
сиёсати
олими
Жосеф
Канва
сиёсатшунос
Бенжамин
Бойер
(2017)
яқинда
15
ёшдан
27
ёшгача
бўлган
2101
нафар
ёшлар
партиявий
сиёсий
лавозимларни
қандай
эгаллашини
ўрганишди.
Уларнинг
аниқлашича,
медиасаводхонлиги
юқори
бўлган
одамлар
нотўғри
маълумотни
ўз
ичига
олган
постларга
қараганда
фактик
постларни
тўғри
деб
баҳолайдилар
[1].
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
медиасаводхонликни
аҳоли
ўртасида,
айниқса,
ёшлар
орасида
ривожлантиришнинг
бир
нечта
фойдали
жиҳатларини
кўриб
чиқдик.
Ўзбекистонда
бугунги
кунда
медиасаводхонлик
даражаси
ҳам
кундан
-
кунга
ривожланиб
бормоқда.
Аммо
ҳали
-
хануз
бу
йўналишда
бир
қатор
ислоҳотлар
амалга
оширилиши
лозим.
Афсуски,
бугунги
кунда
тарқатилаётган
ахборотнинг
рост
ёки
ёлғонлиги
аҳамиятга
эга
эмас,
кўпроқ
аудитория
кўрса
ва
белгиланган
ресурсга
кирса
бўлди.
Аудиторияси
катта
интернет
ресурслари
жамоатчилик
фикрини
бошқариш
воситаси
сифатида
катта
сиёсий
ва
ижтимоий
аҳамиятга
эга
бўлмоқда.
2022
йил
январ
ойига
кўра,
Ўзбекистонда
24,05
миллион
интернет
фойдаланувчиси
мавжуд.
Kepios
таҳлили
шуни
кўрсатадики,
2021-2022
йиллар
оралиғида
Ўзбекистонда
интернет
фойдаланувчилари
321
минг
нафарга
(+1,4
фоиз)
ошган.
Ижтимоий
тармоқ
фойдаланувчилари
сони
6,25
миллионни
ташкил
қилган
.
Ўзбекистонда
2022
йил
бошида
ижтимоий
тармоқ
фойдаланувчилари
сони
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
381
жами
аҳолининг
18,3
фоизига
тенг
бўлиб,
ижтимоий
тармоқ
фойдаланувчилари
сони
1,7
миллионга
(+35,9
фоиз)
ошди.
GSMA Intelligence
маълумотларига
кўра,
2022
йил
январда
Ўзбекистондаги
мобил
алоқалар
умумий
аҳолининг
86,6
фоизига
(29,59
миллион)
тенг
бўлган
[2].
Ушбу
кўрсаткичлардан
билишимиз
мумкинки,
Ўзбекистонда
интернет
ва
ижтимоий
тармоқ
фойдаланувчилари
йилдан
-
йилга
кўпайиб
бормоқда.
Бу
эса
аҳолининг
қабул
қилаётган
ахборотни
фильтрлай
олиш
ва
таҳлил
қила
олиш
қобилиятини
шакллантириш
нақадар
долзарб
эканлигини
тақозо
этмоқда.
Шу
нуқтаи
назардан,
“Internews”
халқаро
нотижорат
ташкилоти
буюртмаси
бўйича
Қозоғистон
,
Ўзбекистон
ва
тожикистонлик
ҳамкасблар
томонидан
2019
йилда
ўтказилган
медиасаводхонлик
бўйича
мамлакатлараро
тадқиқот
маълумотларини
таҳлил
қилиш
ниҳоятда
долзарб
кўринади.
Ушбу
лойиҳада
катта
даражада
“ЦИРКОН”
гуруҳининг
тегишли
тадқиқотлари
методологиясидан
фойдаланилди.
Унда
ҳар
бир
мамлакатдан
14
ёшдан
65
ёшгача
бўлган
1000
нафар респондент
иштирок
этди.
“Сиз
қайси
ахборот
манбаларига
кўпроқ
ишонасиз?”
деган
саволга
қозоғистонлик
респондентларнинг
46%
и
,
тожикистонликларнинг
55%
и
ва
ўзбекистонликларнинг
64%
и
телевизион
манбаларга
кўпроқ
ишонишларини
билдиришган.
Шу
каби
сўровномаларнинг
натижасидан
келиб
чиқиб
,
респондентларнинг
медиасаводхонлик
даражаси
ҳам
аниқланган.
Унга
кўра,
учала
давлат
иштирокчиларининг
медиасаводхонлиги
юқори
даражада
бўлганлари
5-3%
ни,
ўрта
даражада
60-48 %
ни
ва
медиасаводхонлиги
паст
даражада
бўлганлари
50-
35%ни
ташкил
этган
[3].
Бу
эса
ушбу
йўналишга
бўлган
эътиборни
янада
кучайтиришни
тақозо
этмоқда.
Яқин
орада
медиасаводхонлик
бўйича
бир
нечта
ишлар
ҳам
амалга
оширилган.
Масалан
,
Ўзбекистон Республикаси Адлия
вазирлиги
томонидан “Медиасаводхонлик
ва
“
fake-news
”:
ҳуқуқ
ва
масъулият
чегараси”
номли
қўлланма
тайёрлаган.
Бугунги
кунда
ҳукумат
томонидан
фақатгина
2
та
“
fakt-checking
”
ресурслари
ишламоқда.
Булар
ковид
ҳолати
бўйича
infodemictoolcit.org
сайти
ва
ижтимоий
тармоқлардаги
antifake.uz
каналидир
[4].
Албатта
,
ушбу
ресурслар
24
миллионлик
интернет
фойдаланувчиларини
сохта
хабарлар
ва
ахборот
хуружларидан
ҳимоя
қилишни
тўлиқ
таъминлай
олмайди.
Шу
каби
муаммоларни
бартараф
этиш
учун
қуйидаги
чора
-
тадбирларни
амалга
ошириш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди.
Биринчидан,
Ўзбекистонда
медиасаводхонлик
бўйича
махсус
марказ
ва
курслар
мавжуд
эмас.
Шу
боис
аҳоли
ўртасида
медиасаводхонликни
ривожлантириш
учун
мактабларда
ва
олий
таълим
муассасаларида
медиасаводхонлик
курсларини
ташкил
этиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Иккинчидан,
ахборотни
таҳлил
қилиш
ва
медиасаводхонлик
курсларининг
видео
-
ва
аудиоформатларини
яратувчи
ҳамда
тарғибот
қилиш
билан
шуғулланувчи
махсус
марказ
ташкил
этилиши
лозим.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
382
Учинчидан,
сохта
хабарлар,
дезинформация
ва
манипуляцион
характерга
эга
бўлган
постларни
жойлаштирганлик,
тарқатганлик
учун
жавобгарликни
янада
кучайтириш
керак.
Тўртинчидан,
медиасаводхонлик
тарғиботи
бўйича
блогерлар
билан
ҳамкорликни
кучайтириш
ва
улар
учун
махсус
курсларни
ташкил
этиш
лозим.
Бешинчидан,
аҳолининг
сиёсий
саводхонлигини
ва
медиасаводхонлигини
оширишга
хизмат
қилувчи
тадқиқот
лойиҳаларини
кўпайтириш
ҳамда
уларни
молиялаштиришга
грантлар
эълон
қилиниши
лозим.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб,
шуни
қайд
этиш
керакки,
медиасаводхонлик
даражасини
ошириш
орқали
бир
қатор
рақамли
макондаги
ҳуқуқбузарликларнинг
олди
олинади,
ахборот
хавфсизлиги
таъминланади
ва
жамият
барқарорлиги
янада
мустаҳкамланади.
Ўзбекистонда
эса
медиасаводхонликка
бўлган
эътиборни
ҳар
томонлама
кучайтириш
лозим.
Ушбу
йўналишда
етарлича
тадқиқот
ва
илмий
ишлар
ҳали
амалга
оширилмаган.
Сиёсий
ва
медиасаводхонлик
даражасини
ошириш
бўйича
масъул
ташкилот
ёки
муассаса
мавжуд
эмас.
Ушбу
муаммоларни
бартараф
этиш
учун
махсус
тарғибот
ва
ташвиқот
ишларини,
айниқса,
рақамли
маконнинг
ўзида
янада
кучайтириш
лозимлиги
намоён
бўлмоқда.
Ўзбекистонда
аҳолининг
рақамли
воситалардан
фойдаланиш
кўрсаткичи
тобора
ошиб
борар
экан,
медиасаводхонлик
даражасини
ошириш
давлат
ахборот
сиёсатининг
ажралмас
қисмига
айланиши
лозим.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Bulger M., & Davison P. (2022). The Promises, Challenges, and Futures of
Media Literacy. Retrieved from https://digitalcommons.uri.edu/jmle/
vol10/iss1/1/.
2.
Digital 2022: Uzbekistan
–
DataReportal
–
Global Digital Insights. (2022).
Retrieved from https://datareportal.com/reports/digital-2022-uzbekistan.
3.
Задорин
И.В.,
Сапонова
А.В.
Сравнительный
анализ
индексов
медиаграмотности
в
странах
Центральной
Азии©
Коммуникации.
Медиа
.
Дизайн
,
Том
5, No3, 202083. Retrieved from https://cmd-journal.hse.ru/article/
view/11850/12605
4.
https://t.me/antifake_uz.
5.
https://infodemictoolkit.org/.
