Adabiyotshunoslik nazariyasi va tarixi tarjimada aldoqchi so‘zlar ifodasi

CC BY f
138-139
28
8
Поделиться
Сапаева, Ф. (2022). Adabiyotshunoslik nazariyasi va tarixi tarjimada aldoqchi so‘zlar ifodasi. Развитие лингвистики и литературоведения и образовательных технологий в эпоху глобализации, 1(1), 138–139. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/dllseteg/article/view/5511
Феруза Сапаева, Нукус давлат педагогика институти

O‘zbek adabiyoti kafedrasi professori

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Soxta ekvivalcntlar, “aldoqchi so‘zlar” tarjima muammolari bo‘yicha bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan127. Jumladan, Maxtumquli she’rlari tarjimasidagi soxta ekvivalentlar ham J.Sharipov tarjimasi misolida o‘rganilgan. Lckin shoir asarlarining boshqa tarjimonlar tomonidan amalga oshirilgan tarjimalarida ham, shuningdck, umuman, yaqin tillardan qilingan va qilinayotgan tarjimalaming barchasida ham soxta ekvivalcntlar tarjimasi bilan bog‘liq xato-kamchiliklaming ko‘plab uchrashi mazkur masalani qaytadan kun tartibiga qo‘yib, jiddiy o‘rganishni taqozo qiladi. J.Sharipov tarjimalarining muvaffaqiyatini ta’minlagan asosiy omil aslida o‘zbek va turkman tillari o‘rtasidagi o‘zaro mushtaraklik hisoblanadi.

Похожие статьи


background image

Respublika ilmiy-amaliy konferensiya

138

ADABIYOTSHUNOSLIK NAZARIYASI VA TARIXI

TARJIMADA ALDOQCHI SO‘ZLAR IFODASI

Sapayeva Feruza –

Nukus DPI O‘zbek adabiyoti kafedrasi professori

Kalit so‘zlar

: Maxtumquli, she’r, tarjima, turkman tili, o‘zbek tili, mazmun,

ma’no, tarjimon.

Key words

: Mahtumkuli, poem, translation, Turkmen language, Uzbek

language, meaning, translator.

Soxta ekvivalentlar, “aldoqchi so‘zlar” tarjima muammolari bo‘yicha bir qator

tadqiqotlar amalga oshirilgan

127

. Jumladan, Maxtumquli she’rlari tarjimasidagi soxta

ekvivalentlar ham J.Sharipov tarjimasi misolida o‘rganilgan. Lekin shoir asarlarining
boshqa tarjimonlar tomonidan amalga oshirilgan tarjimalarida ham, shuningdek,
umuman, yaqin tillardan qilingan va qilinayotgan tarjimalarning barchasida ham
soxta ekvivalentlar tarjimasi bilan bog‘liq xato-kamchiliklarning ko‘plab uchrashi
mazkur masalani qaytadan kun tartibiga qo‘yib, jiddiy o‘rganishni taqozo qiladi.
J.Sharipov tarjimalarining muvaffaqiyatini ta’minlagan asosiy omil aslida o‘zbek va
turkman tillari o‘rtasidagi o‘zaro mushtaraklik hisoblanadi.

“Ma’lumki, turkman tili turkiy tillarning janubi-g‘arbiy (o‘g‘uz) gruppasiga

taalluqli til hisoblanadi. O‘zbek tili esa turkiy tillarning qarluq gruppasiga xos. Bu
ikki til vakillari asrlardan beri bir-birlari bilan yonma-yon, bir xil moddiy-madaniy,
siyosiy-tarixiy sharoitda yashab kelishgan. Shu sababli ularning tillarida umumturkiy
leksik-grammatik xususiyatlar ko‘p uchraydi”

128

. Tarjimon ikki til o‘rtasidagi bu

imkoniyat va qulayliklardan mahorat bilan foydalangan. Buning ustiga, xorazmlik
bo‘lgani, “Xorazm o‘zbeklari tili turkman tiliga boshqa o‘zbek shevalariga nisbatan
ancha yaqin”ligi

129

unga yanada qo‘l kelgan. U amalga oshirgan ko‘pchilik

tarjimalarning asliyatga monand jaranglashi shundan. Lekin o‘zbek va turkman
tillarining “o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjudki, bu xususiyatlar badiiy asar tarjima
qilinayotgan vaqtda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki yaqin tillar lug‘at boyligida
shaklan bir xil, mazmunan esa yiroq, hatto butkul boshqa ma’no anglatuvchi so‘zlar
ham anchagina bor. Mazkur so‘zlar tekstni o‘girish davomida tarjimonni
yanglishtiradi va asl nusxa matnidan tarjimaga ko‘chib o‘tishi mumkin. Bunda esa
tarjima muqarrar buziladi, chunki mutarjimni yanglishtirib tarjima tekstiga kirib
qolgan so‘z originaldagi vazifani tarjimada bajarmasligi ustiga, noo‘rin
qo‘llanganligini boisdan mantiqiy uzviylik hamda badiiy mukammallikka putur
yetkazadi”

130

. J.Sharipov tarjimalarida uni, asosan ana shu shaklan o‘xshash, ammo

mazmunan bir-biriga zid so‘zlar – soxta ekvivalentlar chalg‘itgan: u tarjimalarida
yo‘l qo‘ygan xato-kamchiliklarning katta qismi shunday “aldoqchi so‘zlar” hissasiga
to‘g‘ri keladi. Shoir she’rlarining J.Sharipov tomonidan qilingan tarjimalari xususida

127

Рыльский М.Ф. Художественный перевод с одного славянского языка на другой. – М.: АНСССР, 1958;

Қурамбоев К. Махтумқули шеърияти Ўзбекистонда. – Б. 52-60.

128

Тайлақова М., Сапаров М. Махтумқули асарлари тилининг ўзбекча таржимасига баъзи бир қайдлар. – Б. 47.

129

Ўша мақола. – Б. 50.

130

Ўша мақола. – Б. 47.


background image

Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari

139

bir necha maqolalar yozilgan

131

, ayrim darslik va risolalarda ular xususida muxtasar

fikr yuritilgan

132

, xolos. Binobarin, bu tarjimalar to‘la holida tadqiqot doirasiga

tortilgan emas. U tarjima qilgan mavjud 314 ta she’rni turkmanchasiga qiyoslab
o‘rganish natijasida soxta ekvivalentlar borasidagi xato-kamchiliklar ushbu maqola
va kitoblarda qayd etib o‘tilganidan ancha-muncha ko‘pligi ma’lum bo‘ldi. “O‘zbek
va turkman tillaridagi shaklan o‘xshash, ammo mazmunan turli ma’nolarni anglatgan
leksik birliklar tarjimonni ko‘p o‘rinlarda chalg‘itadi. Tarjimon Maxtumquli
asarlarini o‘zbek tiliga ag‘darar ekan, turkiy tillar gruppasiga mansub bo‘lgan o‘zbek
va turkman tillarinnig mushtarak tomonlariga (fonetik-morfologik, leksik
xususiyatlari) ko‘proq tayanib, ko‘p miqdordagi so‘zlarning shakldagi o‘xshashligiga
asoslanib, so‘zma-so‘z tarjimaga zo‘r bergan. Natijada shoir she’rlarining ma’nosiga
putur yetgan”

133

.

Ma’lumki, turkiy tillarda “qo‘l” so‘zi “el”, “al” tarzida ishlatiladi. Lekin “al”

turkman tilida ko‘p ma’noli bo‘lib, 1) hiyla, makr, 2) och qizil rang, 3) jin, ajina,
yovuz ruh kabi ma’nolarda qo‘llanadi. “Qo‘l” so‘zi esa “el” shaklida yoziladi.
J.Sharipov makr-hiyla ma’nosidagi “al” so‘zini “Chilim” she’ri tarjimasida “qo‘l”
deb tushunadi: “Al bilen aldap seni xer dem өzige zar eder” – “Qo‘l bilan aldab seni,
har dam o‘ziga zor etar. Bu xatoning kelib chiqish sababini M.Taylaqova va
M.Saparovlar shunday izohlaydilar: “Xorazmda o‘zbek adabiy tilidagi “qo‘l” so‘zini
“al” so‘zi bilan ifoda etiladi. Xorazmcha “al” turkman tilida “el” orqali ifodalanadi.
Tarjimon xorazm shevasidagi “al”ga o‘xshash bo‘lgan turkmancha “al” ni “qo‘l” deb
noto‘g‘ri o‘qiydi va Maxtumquli aytmoqchi bo‘lgan fikrni buzib tarjima qiladi.
Shakliy o‘xshashlik tarjimonga pand bergan”

134

. O‘z navbatida, turkman tilidagi “el”

so‘zi o‘zbek tilida – “xalq, yurt” ma’nosida keladi. Binobarin, bu so‘zni aynan
qoldirish o‘zini oqlamaydi: “Nәgәx xudayыm el tutar”– “Nogoh Xudoyim el tutar”.

Ko‘plab so‘zlarning imlosi – turkman tilida qanday yozilishini bilmasliklarining

o‘zi tarjimonlarning turkman tilini haminqadar bilishlarini ko‘rsatib turibdi.
Ko‘pchilik tarjimashunoslarning fikricha, soxta ekvivalentlar, aldoqchi so`zlarni
farqlay olmaslik tarjimonlarning asliyat tilini bilmasliklari bilan izohlanadiki,
keltirilgan tahlillar bu fikrni yana bir karra isbotlaydi.

131

Қаранг: Қурамбоев К. Шеърий таржимада миллийликни қайта яратиш ва таржимон маҳорати // Қурамбоев К.

Таржима ва таржимон масъулияти. – Б. 65-88. Тайлақова М., Сапаров М. Махтумқули асарлари тилининг
ўзбекча таржимасига баъзи бир қайдлар – Б. 46-53; Абдуллаев Ҳ. Ўлмас шеърият // Ўзбекистон маданияти, 1977
йил, 12 апрель; Очилов Э. Махтумқули асарларининг ўзбекча таржималари. – Б. 13-23.

132

Қаранг: Саломов Ғ. Таржима назариясига кириш. – Б. 71-76; Қурамбоев К. Махтумқули шеърияти

Ўзбекистонда. – Б. 52-61.

133

Тайлақова М., Сапаров М. Махтумқули асарлари тилининг ўзбекча таржимасига баъзи бир қайдлар. – Б. 48.

134

Тайлақова М., Сапаров М. Махтумқули асарлари тилининг ўзбекча таржимасига баъзи бир қайдлар. – Б. 50.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов